2 / BAKARA SÛRESİ

Medîne'de inmiştir. 286 âyettir.

1

 Elif, Lâm. Mîm.

Elif, Lâm. Mîm. Bu ve bunun gibi sûre başlarındaki hece harfleri isimlerdir; sahipleri de kelimeleri oluşturan harflerdir. Çünkü isim tarifine girer ve isme arız ve mahsus olan tarif, tenkir, cemi, tasgîr vb. şeyler buna gelir. İmâm Hâlil ile Ebû Ali (el Farisî) bunu açıkça ifade etmişlerdir.

İbn Mes'ud radıyallahü anh rivâyetinde aleyhis-salâtü ves-selâm Efendimiz'in:

"Kim Allah'ın kitabından bir harf okursa, onun için on sevap vardır; her sevap da on katınadır.” Ben, elif lâm mim bir harftir, demiyorum; fakat "elif bir harftir, lâm bir harftir, mim de bir harftir” hadisindeki harften maksat terminolojideki harf değildir. Çünkü terminolojideki harf örfe göredir ve yeni bir tariftir. Burada hadiste ise lügat manası kastedilmiştir. Belki de ona delâlet ettiği şeyin ismini vermiştir.

Onların isim sahipleri de kelimeleri oluşturan harfler olduğu için başlarına bunlar geçirilmiştir ki, ilk kulağa çarpan isim sahipleri olsun istenilmiştir. Elif’in yerine istiare yoluyla hemze kullanılmıştır; çünkü onunla başlamak mümkün değildir.

Bunlar başlarına amiller geçmedikçe boştur ve irabı yoktur; çünkü irabı icap ve iktiza eden şey yoktur. Ancak bunlar onu kabul edebilir ve iraha da maruzdur. Çünkü aslen mebni olana benzememektedir. Bunun içindir ki, iki sâkin cem edilerek sad ve kaf denilmiş; eyne ve haulai gibi muamele edilmemiştir.

Sonra bunların isim sahipleri de kelâmın öğesi ve onu oluşturan maddeler olduğu için sûre bunlardan bazıları ile başlatıldı. Burada Kur'ân'ın meydan okuduğu kimseye şu mesaj verilmek istenmekte ve dikkati çekilmektedir: Onlara okunan şeyin aslı da manzum bir kelâmdır, o da kendi kelâmlarını oluşturan şeylerden oluşmuştur. Eğer o, Allah'tan başkasından olsa idi birbirlerine yardım etmelerine ve fesahatlarının kuvvetli olmasına rağmen benzerini getirmekten aciz olmazlardı.

Bir de sûrelerin bununla başlatılması kulaklarına mu'cize olan bir şeyin çarpması içindi. Çünkü harflerin isimlerini söylemek yazı yazan ve ders gören kimseye mahsustur. Ama yazarlara karışmamış ümmi bir kimseden böyle bir şeyin olması uzak bir ihtimaldir ve yazma, okuma gibi harikulade bir şeydir.

Hele bunu yaparken öyle bir şeyi göz önüne almıştır ki, onda üstün zekalı ve sanatkâr kimseler aciz kalır. Şöyle ki, o bu başlangıç harflerinde on dört isim (harf) getirmiştir. Bunlar alfabenin yarısıdır, eğer elif kendi başına bir harf sayılmazsa. Bunu da yirmi dokuz sûrede kullanmıştır ki, elif kendi başına bir sayılırsa tam alfabenin sayısı kadar olur.

Bunlardan mehmuse harflerden yani telâffuz edildiği zaman mahreçte aralık kalıp nefesin aktığı harflerden yarısını yani ha, he, sad, sin ve kâfi zikretti. Kalan yarısı da mechure'lerdendir, onları da len yaktaa emer harfleri toplamıştır. Ecedte tabakake'de toplanan şiddetli sekiz harften de dördünü kullanmıştır ki, onlar da ekateke lâfzı toplar (elif, kaf, tı, kâf). Diğerleri de rehavet harflerindendir ki, bunları hums alâ nabra harfleri toplar. Itbak denen sad, dad, tı, zı harflerinden de yarısını kullanmıştır. Kalan infitah harflerinden de yarısını kullanmıştır. Kutbced dediğimiz mahreçleri sarsılan harflerden yarıdan azını kullanmıştır. İki liyn (yumuşak) harften de ye'yi kullanmıştır, çünkü onun ağırlığı daha azdır. İstila denen ve telâffuz edilirken dilin üst damağa doğru kalkmasını temin eden harflerden de yandan azını kullanmıştır. Kalan inhifad harflerinden de yarısını kullanmıştır. Sîbeveyh'in dediği ve İbn Cinnî'nin tercihi üzere on bir bedel harflerinden - ki, onları da ehadün taveytü minha lâfızları toplar - bunlardan da yaygın ve meşhur olan altısını kullanmıştır ki, onları da ehetameyn lâfzı toplar. Bazıları da başka yedi harf ziyade etmişlerdir ki, bunlar da useylal'daki lâm, sad ile Sırât ve zirat'taki sad ile sin'dir, ecdaf taki fe'dir, ean'deki ayndır, suruğuddelv'deki peltek se'dir, basmüke'deki be'dir. Böylece hepsi on sekiz oldu. Bunlardan da dokuzunu zikretti; altı zikri geçenlerle lâm, sad ve ayn'dır. Kendi misli ile idgam edilip de yakınlarına idgam edilmeyenlere gelince bunlar da on beştir: Hemze, he, ayn, sad, ti, mim, ye, hı, ğayn, dad, fe, zı, şin, ze, vavdır, bunların da yarıdan azını zikretti. Her ikisinde idgam edilenlerden de ki, bunlar da kalan on üçtür, onların da yarıdan çoğunu zikretti: Ha, kaf, kâf, ra, sin, lâm, nûn'dan ibarettir, çünkü idgamda hafiflik ve fesahat vardır. Mahreçleri yakın olanlara idgam edilmeyip de onlara mahreçleri yakm olanların idgam edilenlerden - ki, bunlar da ze, sin ve fe'dir - yarısını zikretti. Telâffuz ederken dilin kaydığı ve rübbe müneffelin lâfızlarının topladığı ha, hı, ayn, ğayn, he ve hemze boğaz harflerinden - ki, bunlar da kelâmda çok kullanılır - bunların da üçte ikisini zikretti.

Mezid binaları da yedi harfliyi geçmediği için, elyevme tensahu lâfızlarının topladığı on harften buna dikkat çekmek için yedisini zikretti.

Eğer kelimeleri ve terkiplerini iyi araştırırsan her cinsten terk edilen harflerin daha az olduğunu görürsün.

Sonra bunları tekil, ikili, üçlü, dörtlü ve beşli olarak zikretti, bunu da kendisiyle meydan okunan Kur'ân'ın asılları tek, iki ve daha çok harften oluştuğunu göstermek için yaptı. Üç sûrede de üç tek harflileri zikretti. Çünkü bunlar üç kısım olan isim, fiil ve harfte de bulunur. Dört tane de ikili zikretti; çünkü bunlar da hazifsiz olarak harfte bulunur, Meselâ bel gibi. Fiilde de hazini olarak bulunur, Meselâ kul gibi. İsimde hazifsiz olarak bulunur, Meselâ men gibi ve hazini olarak bulunur, Meselâ dem gibi. Bunlar da dokuz sûrede bulunur, çünkü üç kısımdan her birinde üç çeşidi bulunur. Meselâ isimlerde men, iz ve zu gibi. Fiillerde kul, bi' ve haf gibi. Harflerde de en, min ve müz gibi, bu sonuncusunu harficer sayanlara göredir. Üç tane üçlü zikretti, çünkü bunlar üç kısımda da gelir, bunları da on üç sûrede zikretti. Bununla da kullanılan bina asıllarının on üç olduğuna dikkat çekmek istedi. Bunlardan on'u isimler, üç'ü fiiller içindir. İkişer de dörtlü ve beşli zikretti, bundan da maksat her birinin aslı olduğuna vurgu yapmaktır. Meselâ Cafer ve sefercel gibi; mülhak olarak da kırded ve cehanfel gibi.

Belki de bu harfler bu sûrelerin başlarına böyle serpiştirilmiş ve bütün alfabe verilmemiştir. Kaldı ki, bunlarda meydan okuma tekrar edilmiş, yeniden dikkat çekilmiş ve mübalağaya kaçılmıştır.

Mana da şöyledir: Kendisiyle meydan okunan Kur'ân bu harflerin cinsindendir veya bunlardan telif edilmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Bunlar sûrelerin isimleridir. Çoğu da buna muvafakat etmişlerdir. Bunlarla isimlendirilmesi bunların terkipleri belli kelimeler olmasından dolayıdır. Eğer Allahü teâlâ'dan vahiy olmasa idi, karşı koyma güçleri sıfırlanmazdı. Buna da şöyle delil getirilmiştir: Eğer bunlar anlaşılır olmasa idi, bunlarla hitap anlamsız şeylerle hitap gibi ve Arab'a zenci diliyle hitap etmek gibi olurdu. Kur'ân'ın tamamı da açık olmaz ve onunla meydan okumak mümkün olmazdı. Eğer anlaşılır olsa idi, ya başlarında bulunduğu sûrelerin lâkapları olması murat edilecekti ya da bunların dışındakiler murat edilecekti.

İkincisi bâtıldır; çünkü ya murat edilen Arap dilinde karşılığı olan bir şey lurdu - hâlbuki böyle olmadığı açıktır - ya da başka bir şey olurdu. Bu ise bâtıldır. Çünkü Kur'ân onların diliyle inmiştir. Zira Allahü teâlâ "Açık Arap lisanıyla” (Şuarâ': 195) buyurmuştur. O zaman onların dilinde olmayan bir şeye yüklenmez.

Şöyle de denilemez: Neden bu harfler sözün bittiğini ve başka birinin başladığını gösteren zâit şeyler olmasın? Nitekim Kutrub böyle demiştir?

Ya da kendilerinden kısaltılan kelimelere işâret olmasın? Meselâ şairin şu mısraında olduğu gibi:

Ona, dur, dedim; o da: kaf (duruyorum) dedi.

Nitekim İbn Abbâs radıyallahü anhuma'dan şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Elif Allah'ın âlâ'ıdır (nimetleridir), lâm onun lütfüdür, mim de onun mülküdür. Ondan şöyle de rivâyet edilmiştir: Elif lâm ra, Hâ Mîm ve nûn hepsi er - Rahmân eder. Ondan şöyle de rivâyet edilmiştir: Elif Allah'tan, Lâm Cebrâîl'den, mim de Muhammed'dendir. Yani Kur'ân Allah'tan Cebrâîl'in diliyle Muhammed'e indirilmiştir. Allah'ın selamı o ikisinin üzerine olsun.

Ya da bu harfler cümmel (ebced) hesabıyla milletlerin sürelerini ve ecellerini göstermektedir (demek neden câiz olmasın)? Nitekim Ebû'l - Aliye de böyle demiş ve Efendimiz aleyhis-salâtü ves-selâm'dan gelen rivâyeti almıştır: Yahûdîler ona geldiler, o da onlara elif lâm mim Bakara sûresini okudu. Onlar da:

"Yetmiş bir yıl sürecek bir dine nasıl gireriz?” dediler. Bunun üzerine Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem gülümsedi; onlar da: Başka var mı, dediler? O da: Elif lâm mim sad ve elif lâm ra; elif lâm mim ra, dedi. Onlar da: Kafamızı karıştırdın; hangisini alacağımızı bilmiyoruz, dediler.

Çünkü Efendimizin onlara bu sıra ile okuması ve onların çıkardığı manayı onaylaması, bunu delil olarak gösterir. Gerçi bu delil Arap dilinde yok ise de ancak halk arasında meşhur olması onu Arapçalaşmış kelimeler gibi yapmıştır. Meselâ mişkât, sicil ve kıstas gibi.

Ya da "bunlar kasem (yemin) manası taşıyan kelimelere delâlet eden tek tek harflerdir?” niçin denilmesin? Çünkü bunlar Allah'ın isimlerini sade olarak göstermektedir ve onlarla hitap edilmiştir?

Böyle denilemez; çünkü onların, sûrelerin isimleri olduğunu söylemek, bizi onların Arap dilinde olmadığını söylemeye götürür. Zira bir şeye üç veya daha çok isim vermek onlara göre hoş bir şey değildir. Ayrıca bu, isimle müsemmanın birleşmesine ve parçanın bütünden geri kalmasına götürür. Çünkü isim rütbe olarak isim sâhibinden gerilemiş olur.

Zâit olduklarını da söyleyemeyiz; çünkü bunların sözün bittiğini göstermek üzere zâit olması onlara göre bilinmeyen bir şeydir. Bunlar sûrelerin başıdır, demek de pek doğru olmaz; çünkü başka şeyler de bunu (söz başını) gösterir. Söz başı olmaları onların bir mana ifade etmeyecek şekilde zâit olmasını da gerektirmez.

Bunlar belli kelimelerin kısaltmalarıdır da denilemez; o şiirdeki kısaltmaya gelince o şazdır, kural dışıdır. İbn Abbâs’ın sözü ise bu harflerin isimlerin kaynağı, isimlerin başı olduğuna dikkat çekmek ve güzel misal vermek içindir. Baksanıza, bir harfi farklı kelimelerden getirmiştir. Bu durumda onları başkalarıyla değil de bu manalarla tefsir etmek ve onlara hâstır, demek mümkün değildir. Çünkü bunu ne lafzen ne de manen doğrulayacak bir şey yoktur.

Bunların ebced hesabıyla milletlerin sürelerini gösterdiğini söylemek de doğru değildir; hadiste de buna delil yoktur. Çünkü Efendimizin onlara gülmesi cahilliklerinden olabilir.

Yemin harfleridir, demek de doğru değildir; gerçi bu imkânsız da değildir; ancak delilsiz şekilde birçok kelimenin takdir edilmesine zorlar.

Üç isim verilmesinin câiz olmaması da onlar balbek örneğinde olduğu gibi tek isim kılındığı zaman câiz değildir. Ama sayı isimleri gibi ayrı ayrı ortaya atıldığı zaman böyle değildir. Sîbeveyh'in cümle ile ve şiirden bir beyit ile bir grup tek harflerden oluşan isimleri eşit sayması da sana delil olarak yeter.

İsimle müsemmanın birleşmesinin câiz olmamasına da şöyle cevap verilir: Müsemma Sûrenin toplamıdır, isim ise onun cüzüdür. Bu durumda birleşme olmaz.

Parçanın bütünden geri kalacağım söylemek de doğru değildir; çünkü parça zâtı itibarı ile öncedir, isim olma itibarı ile sonradır; iki taraf farklı olduğu için devir (kısır döngü) lâzım gelmez.

Bu harflerin manası üzerindeki birinci görüş gerçeğe daha yakındır, Kur'ân'ın lâtifelerine daha uygundur, o zaman başka manalara geçmekten ve bir koyucunun başka başka manalara koymasından uzak kalınmış olur. Çünkü öyle olursa özel isimdeki espri kaybedilmiş olur.

Şöyle de denilmiştir: Bu harfler Allahü teâlâ'nın isimleridir, Hazret-i Ali kerremallahu veçhe'nin: Ey Kâf Ha Ya Ayn; ya Hamim Ayn Sin Kaf, demesi de buna delildir. Ancak bunlardan: Ey bunları indiren demek istemesi de muhtemeldir.

Şöyle de denilmiştir: Elif boğazın en alt kısmından çıkar, orası mahreçlerin başlangıcıdır, lâm dilin ucundan çıkar o da ortasıdır, mim de dudaktan çıkar ki, o da sonudur. Bunları toplaması şunun içindir: Kulun sözünün başı, ortası ve sonu Allahü teâlâ’nın zikri olmalıdır.

Şöyle de denilmiştir: Bunlar Allahü teâlâ’nın kendine sakladığı ilimdir. Dört Hâlife'den ve diğer ashap'tan buna yakın şeyler rivâyet edilmiştir. Belki de onlar, bunlar Allah ile Resûlü arasındaki rumuz olduğunu kastetmişlerdir; bu da başkaları bunları bilmez demek değildir. Çünkü faydasız şeyle hitap etmek akla uzaktır.

Eğer bunları Allahü teâlâ’nın yahut Kur'ân'ın veyahut sûrelerin ismi kılarsan iraptan mahalli olur. Ya mübteda veya haber olmak üzere merfudür ya da kasem fiilini takdir etmekle mensûbtur, tıpkı: Allahe leefalenne kelâmında olduğu gibi.

Ya da başka fiille mensûbtur, Meselâ üzkür (yâd et, hatırla) gibi.

Ya da mukadder kasem harfi ile mecrûrdur.

O zaman lafzen irap alır; müfret olanlarda veya hamim gibi ona benzeyenlerde hikâye irabı alır. Hikâye irabı ancak bunun (lâfzı'mn) dışında kalanlarda olur. Bunu da inşallah ileride genişçe anlatacağız.

Eğer onları manalarında bırakır da bu harflerden oluşmuş manasına alırsan yukarıda geçtiği gibi mübteda ya da haber olarak Merfû' olur. Eğer onları yemin kabul edersen onlardan her kelime: Allah'a leefalenne'de olduğu gibi iki lügat üzere mensûb ya da mecrûr olur. Mukadder fiil ile kasem cümlesi olur.

Eğer onları kelimelerin parçası veya tembih edâtı yerine konulmuş sesler sayarsan, iraptan mahalli olmaz; Meselâyeni başlayan cümleler ve arka arkaya sıralanan (terkibe girmeyen) müfretler gibi. O zaman bunların üzerinde vakf-1 tam ile durulur, arkadan gelene ihtiyacı yok kabul edilir.

Bunlardan hiçbiri Kûfelilerin dışındakilere göre âyet değildir. Ama onlara göre çeşitli yerlerdeki elif lâm mim'ler, elif lâm mim sad'lar, kâf ha ya ayn sad, ta sin mim, ta sin, ya sin ve Hâ Mîm'ler birer âyettir, Hâ Mîm ayn sin kaf da iki âyettir. Diğerleri âyet değildir. Bu da kıyas dışıdır, akılla bilinmez, nakille bilinir.

2

 Bu o kitaptır ki, onda şüphe yoktur. Müttekiler için rehberdir.

"Zalikel kitab” (bu o kitaptır). Zâlike elif lâm mim'e işarettir, eğer bu harflerden oluşmuş denilir veya sûre veya Kur'ân ile tefsir edilirse. (Zâlike ile uzağa işâret edilmesi şunun içindir) çünkü kelâm olarak söylenip de geçince veya gönderenden gönderilene ulaşınca, uzaklaşmış oldu, onun için uzak edâtı olan Zâlike ile işâret edildi.

Müzekker olması da elif lâm mim'den sûre kastedildiği takdirde, kitap lâfzının müzekker olmasındandır. Çünkü kitap onun haberidir yahut da sıfatıdır.

Ya da Zâlike kitaba işarettir, o da sıfatı olur. Ondan maksat da:

"Şüphesiz sana ağır bir söz indireceğiz” (Müzzemmil: 5) âyetinde veya daha önce indirilen kitaplarda va'dedilen kitaptır.

O (kitap) mastardır, mübalağa için onunla mef'ûl (mektup) isimlendirilmiştir.

Şöyle de denilmiştir: O, fial veznindedir, mef'ûl için bina edilmiştir, libas'ta olduğu gibi (melbus). Sonra da yazılmayan lâfız için kullanıldı, çünkü o da yazılacak cinsindendir. Ketb maddesinin aslı cem etmek (bir araya getirmek) içindir. Süvari birliğine ketıbe denilmesi de bundandır.

"Onda şüphe yoktur". Manası: O kadar açık ve delili o kadar parlaktır ki, akıllı kimse ona iyice baktıktan sonra onun icaz derecesine varacak şekilde vahiy olduğunda şüphe etmez, demektir, yoksa hiç kimse ondan şüphe etmez, demek değildir. Baksanıza, Allahü teâlâ:

"Eğer kulumuza indirdiğimizden şüphe içinde iseniz” (Bakara: 23) buyurmuştur. O, böylece onlardan şüpheyi uzaklaştırmış değildir; bilâkis onlara bunu izale edecek yolu göstermiştir. O da onun bir bölümüne karşı koymak için var güçleriyle çalışmalarıdır. Sonunda bunu yapamayınca da gerçek onlara şüphe ve tereddüde yer kalmayacak şekilde görünür.

Şöyle de denilmiştir: Onda müttekıler için şüphe yoktur. Hüden, fihi'deki mecrûr zamirden hâl’dir, âmili de menfiye sıfat olan zarftır.

Reyb aslında mastardır, rabini eşşey'ü'den gelir ki, sende şüphe hasıl olmaktır. Reyb (şüphe) nefsin endişelenip sarsılmasıdır. Şüphe de onunla isimlendirilmiştir; çünkü o da nefsi sarsar ve huzurunu kaçırır. Hadiste: Seni şüphelendireni bırak, şüphelendirmeye bak; çünkü tereddüt şüphedir, doğruluk huzurdur, denilmiştir. Reybüzzeman da bundan gelir ki, zamanın musibetleridir.

"Müttekıler için rehberdir". Onları hakka götürür. Hûda aslında mastardır, tıpkı sûra ve tüka gibi.

Şöyle de denilmiştir: Hûda istenen şeye yol göstermektir, çünkü o dalâletin zıddıdır, Meselâ şu Âyetteki gibi:

"Elbette sen ya hidâyet ya da dalâlet (sapıklık) üzerindesin” (Sebe': 24). Bir de ancak istenen şeye ulaşana, hidâyete erdi, denilir.

Onun müttekılere hâs olması onunla hidâyete erenlerin onlar olması ve Allah’ın onu delil kılmasıyla ondan istifade edenlerin onlar olmasındandır. Gerçi kelime anlamı ile kâfir veya Müslüman herkes için hidâyettir. Bu itibarla da Allahü teâlâ:

"insanlar için hidâyettir” (Bakara: 185) buyurmuştur.

Ya da şundan dolayıdır: Ondan ancak aklını çalıştıran, onu âyetleri düşünmede, mu'cizelere bakmada ve verilen haberleri tanımada kullanan istifade eder. Çünkü o sıhhati korumak için uygun gıda gibidir. Sıhhat olmadıkça o bir fayda sağlamaz. Şu âyet de buna göredir:

"Kur'ân'dan mü'minler için şifa ve rahmet olan şeyler indiriyoruz; zâlimlerin ise ancak ziyanını artırır” (İsra: 82).

Ondaki mücmel ve müteşabih âyetler onun değerini azaltmaz; çünkü onlardan da murat edilen kısmen anlaşılmaktadır.

Muttaki ism-i faildir, kahu fetteka kökünden gelir. Vikaye korumaktır. O şerîatta ise kendini âhirette zarar verecek şeylerden çeken kimsedir. Bunun da üç derecesi vardır:

Birincisi, şirkten uzak durarak kendini ebedî azaptan korumaktır. Şu âyet de bundandır:

"Onları takva kelimesinden ayırmadı” (Feth:26).

İkincisi, yapma ve terk etme gibi (aktif ve pasif) her türlü günaha götüren şeylerden uzak durmaktır. Hatta bazılarına göre buna küçük günahlar da dahildir. Şerîatta takva denince akla gelen budur.

"Eğer kentler halkı îman edip takva gösterselerdi” (Araf: 96) ayetinden de bu kastedilmiştir.

Üçüncüsü, sırrını haktan meşgul eden şeyden uzak tutup kendini bütün varlığıyla ona vermektir. Gerçek ve Allah,ü teâlâ’nın:

"Allah'tan hakkı ile korkun” (Al-i İmran: 102) ayetinden istenen takva da budur. Burada müttekıler için sözü bu üç manaya da kullanılmıştır.

Bil ki, Âyetin üç türlü iraba ihtimali vardır; elif lâm mim Kur'ân'ın veya Sûrenin veyahut onlardan (bu harflerden) oluşan bir şeyin ismi olarak mübteda olur, Zâlike de haberi olur. Her ne kadar onlardan oluşanlardan özel bir durumu olsa da böyledir. Asıl olan daha özelin genele yüklenmemesidir. Zâlike haberdir, çünkü ondan kastedilen mükemmel telif edilmiş, telifinde fesahatin en yüksek derecelerine ve belagatın en yüce mertebelerine varan kitap murat edilmiştir. Kitap da onun sıfatıdır. Elif lâm mim mahzûf mübtedanın haberi, Zâlike de ikinci haber veyahut bedel olur, kitap da sıfatı olur.

Reybe meşhur kırâata göre mebnidir, çünkü mahallen mensûb bir manayı içine almaktadır, o da inne gibi amel eden cinsi nefiy manasında kullanılan lâ’nın ismidir. Zira nefiy olarak onun zıddıdır, hep isimlerin başında bulunur.

Ebuşşa'sa'nın kırâatında ise leyse manasına kullanılan lâ'nın haberidir, merfû’dur, takdim edilmemiştir. Ama "lâ fîha ğavlün” (Saffat:47) âyetinde haber takdim edilmiştir. Çünkü burada Kur'ân'da olduğu gibi diğer kitaplardan da şüphenin kalktığı kastedilmemiştir. Müttakiyn kelimesi ise haberidir.

Hüden de hâl olarak mensûbtur.

Yahut da haber mahzûftur, Meselâ lâ dayra örneğinde olduğu gibi. Bunun içindir ki, reybe üzerinde vakfedilir. Böylece fihi de nekire olduğu için mukaddem haber olur. Takdiri de, lâ reybe fîh, fihi hüden olur.

Zâlike mübteda, kitap da haberi olabilir,

Mana da şöyledir: Bu öyle mükemmel bir kitaptır ki, kitap ismini hak eder.

Yahut kitap sıfat olur, arkası da haberi olur, cümle de elif lâm mim'in haberi olur.

Yahut elif lâm mim mahzûf mübtedanın haberi olur.

En iyisi şöyle demektir: Bunlar dört cümledir, birbiriyle uyumludur, arkadaki önden geçeni pekiştirir. Bunun içindir ki, aralarına atıf edâtı girmemiştir. Bu durumda elif lâm mim bir cümledir, meydan okunan Kur'ân da kendi konuşmalarında geçen harflerden oluşmuştur.

Zâlikel kitab ikinci cümledir, meydan okunan tarafı açıklamaktadır.

Lâ reybe fîh de üçüncü cümledir, onun gayet mükemmel olduğuna şahitlik eder. Sonra da onda şüphe olmamakla mükemmelliği tescil edilmiştir, zira hak ve yakinden daha üstün bir kemal yoktur.

Hüden lilmüttakiyn de şüphenin onun yanına yaklaşmayacak şekilde hak olduğunu gösteren dördüncü cümledir. Çünkü o mü'minler için hidâyet kaynağıdır.

Ya da bunlardan her biri delilin medlula bağlı olduğu gibi birbirine bağlıdır. Bunun açıklaması da şöyledir: Önce onun kendi konuşmaları cinsinden bir kelâm olduğu hâlde onun benzerini getirmekten aciz kaldıklarını bildirince bundan onun gayet mükemmel bir kitap olduğu sonucu çıktı. Bundan da şüphenin ona yaklaşamayacağı lâzım geldi. Böyle olan da kesin şekilde müttekıler için hidâyettir.

Bunlardan her birinde ince bir nükte vardır;

Birincisinde hazif ve illeti göstermekle beraber remiz vardır.

İkincisinde marifeliğin azameti vardır.

Üçüncüsünde bâtılı akla getirme korkusundan zarf tehir edilmiştir.

Dördüncüsünde hazif ve aynı zamanda mübalağa için mastarla niteleme vardır. Hüden'in nekire olması ta'zîm içindir. hidâyetin müttekılere tahsis edilmesi de sonuç itibarı iledir. Takvaya yaklaşânın da müttaki sayılması icaz ve şânını yüceltmek içindir.

3

 Onlar gaybe îman ederler, namazı dosdoğru kılarlar ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden Allah yolunda harcarlar.

"Onlar gaybe îman ederler". Ellezîne ism-i mevsûlü ya müttekine'ye bağlıdır, onu kayıtlayan bir sıfattır, eğer takva; tahliye (boşaltmak) tahliyeden (süslemekten) evladır kuralına göre yaraşmayan şeyleri terk etmek ve şekillendirme parlatmaktan evladır kuralına göre tefsir edilirse böyle olur.

Ya da ism-i mevsûl iyilikleri yapmak ve kötülükleri terk etmekle tefsir edilirse böyle olur. Çünkü îman, namaz ve zekât gibi amellerin asıllarını içine almaktadır. Zira bunlar psikolojik amellerin, bedenî ve malî ibâdetlerin aslıdır ki, bunların sonucunda genellikle diğer ameller yapılır ve birçok kötülüklerden uzak durulur. Baksanıza, Allahü teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Şüphesiz namaz çirkin ve kötü şeylerden men eder” (Ankebut: 45). Efendimiz de şöyle buyurmuştur:

"Namaz dinin direğidir, zekât İslâm'ın köprüsüdür."

Ya da ism-i mevsûl medih için getirilmiştir; çünkü içinde bunu barındırmaktadır, îmanın gayple, namaz kılma ve zekât verme ile tahsis edilmesi, bunların takvanın kapsamına giren diğer şeylerden üstün olduğunu göstermek içindir.

Ya da Ellezîne medih olmak üzere mensûb veyahut merfû’dur. Bunların da takdiri a'ni fiili ve hümüllezine'dir.

Ya da müttekine'ye bağlı değildir, mübteda olarak merfû’dur, haberi de ülâike ale hüden kavlidir. O zaman müttakine üzerinde tam vakıfla durulur.

Îman lügatte bir şeyi tasdik etmekten ibarettir, emn'den gelmektedir. Sanki bir şeyi tasdik eden tasdik edilen şeyi yalandan ve muhalefetten emin kılmıştır.

Be edâtı ile müteaddi (geçişli) kılınması, itiraf manasını içerdiği içindir. Bazen îman vüsuk (güven) manasına da kullanılır; şöyle ki, güvenen kimse ondan emniyette olmuştur. Mâ amentü en ecide sahabeten (yol arkadaşı bulmaktan emin olmadığım için seyahate çıkmadım) sözü de bundan gelir. Her iki anlayış da gaybe îman edenler için güzeldir.

Şerâitte ise îman Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'in dîninden olduğu zorunlu olarak bilinen şeyleri tasdik etmektir; Meselâ tevhid, neveamberlik. veniden dirilme ve ceza gibi.

Yahut da bu üç şeyin toplamına hak olarak itikat edip onları ikrar etmek ve gereği ile amel etmektir. Bu da cumhura, hadisçilere, mutezililere ve haricilere göredir. Binâenaleyh kim bunlardan yalnız itikadı ihlal ederse o münâfıktır. Kim ikrarı ihlal ederse o kafirdir. Kim ameli ihlal ederse o fasıktır. Bunda da ittifak vardır. Haricilere göre de kafirdir, îmandan çıkmıştır, mutezililere göre de küfre dahil değildir.

Onun yalnız tasdik olduğuna şu delâlet eder ki, Allahü teâlâ îmanı kalbe nispet etmiş ve şöyle buyurmuştur:

"Allah onların kalplerine îmanı yazdı” (Mücadele: 22). "Kalbi îmanla tatmin olan” (Nahl: 106). "Kalpleri îman etmedi” (Maide: 41). "Îman henüz kalplerine girmedi” (Hucurat: 14). Ameli de sayısız yerlerde ona atfetmiş ve onu isyanlarla birlikte zikretmiş ve şöyle buyurmuştur:

"Eğer mü'minlerden iki grup savaşırsa” (Hucurat: 9). "Ey îman edenler, adam öldürmede size kısas yazıldı” (Bakara: 178). "Onlar ki, îman ettiler îmanlarını zulümle örtmediler” (En'âm: 82).

Bu manada daha az değiştirme vardır, zira bu, esasa daha yakındır. O da Âyette irâdenin belirtilmiş olmasıdır (bunların toplamı değildir). Zira Âyette be ile geçişli kılman tasdiktir, bunda da ittifak vardır.

Sonra şunda ihtilâf edilmiştir: Kalp ile tasdik, esas olduğu için yeterli midir? Yoksa imkanı olanın aynı zamanda dille ikrar etmesi de lâzım mıdır? Belki de hak olan ikincisidir. Çünkü Allahü teâlâ muannidi kusurlu cahilden daha çok kınamıştır. Tasdike ikrarı eklemeyi gerekli görmeyenin kınamayı İnkâra değil de imkanı olanın bunu yapmamasına döndürme hakkı vardır.

Gayb mastardır, mübalağa için sıfat olarak kullanılmıştır; Meselâ Allahü teâlâ’nın:

"Gaybi de görüneni de bilendir” (En'âm: 73) âyetinde olduğu gibi. Araplar çukur ve düz olan yere gayb derler, böbreğin ortasındaki küçük çukurluğa da gayb derler.

Yahut da gayb fey'il veznindedir, hafifletilmiştir, Meselâ kayl gibi (aslı kayyildir). Bundan maksat hislerle idrak edilmeyen ve akılla hemen anlaşılmayan şeylerdir. O da iki kısımdır: Bir kısmı delille bilinmez, Meselâ "gaybin anahtarları onun yanındadır” (En'âm: 59) âyeti bu manayadır. Bir kısmı da delille bilinir; Meselâ Allah'ın varlığı, âhiret günü ve âhiret hâlleri gibi. Bu Âyette kastedilen de odur.

Bu mana onu îmana bağlayıp ona mefu'lunbih yaptığın takdirdedir. Eğer onu gayb durumunda manasına hâl yaparsan gizlilik ve kapalılık manasına olur. Mana da: Siz yokken gaybe îman ederler, yoksa münâfıklar gibi "îman ettik, derler de şeytanlarıyla baş başa kaldıkları zaman: Şüphesiz biz sizinleyiz, biz onlarla alay ediyoruz, derler” (Bakara: 14) ayetindeki münâfıklar gibi yanmazlar.

Yahut da inanılacak şeyler gâipken demektir, çünkü rivâyete göre İbn Mes'ud radıyallahü anh: Kendinden başka ilâh olmayan Allah'a yemin ederim ki, gaybe îman edenden daha faziletlisi yoktur, buyurmuş sonra da bu âyeti okumuştur.

Şöyle de denilmiştir: Onlar kalpleriyle îman ederler, kalplerinde olmayan şeyi diyenler gibi değildirler. Be edâtı

birinciye göre tadiye (geçişlilik)

ikinciye göre de musahabet (birliktelik) içindir,

üçüncüye göre de alet içindir.

"Namazı dosdoğru kılarlar". Yani rükünlerini sapasağlam yaparlar, onu eğip bükmekten muhafaza ederler. Yukimune, ekamel ude'den gelir ki, dalı ve sopayı doğrultmak demektir.

Ya da ona devam ederler manasınadır. O zaman kametis suk'tan gelir ki, piyasa işlek olmak manasınadır. Şâir şöyle demiştir:

Gazale kılıç çalma pazarını kurdu,

Iraklılara, tam iki yıl sürdü.

Buna göre namaz muhafaza edilirse (arı kovanı gibi) işleyen pazar gibi devam eder. Zâyi edilirse de durgun piyasa gibi olur.

Ya da yukimune onu bıkıp usanmadan yapmak için kolları sıvamak demektir, bu da karne bilemri ve ekamehu deyiminden gelir ki, bir şeyi ciddiyetle yerine getirmektir, zıddı da bir işten yan gelip yatmaktır.

Ya da onu (namazı) eda ederler demektir ki, eda yerine ikameti (doğru yapmayı) zikretmiştir, çünkü namazda kıyam vardır. Nitekim ondan kunut, rüku, sücud ve tesbih ile de tabir edilir.

Birinci mana daha açıktır, çünkü daha meşhurdur ve daha faydalıdır. İçinde şöyle bir ikaz vardır: Gerçek övgüye lâyık olan o kimsedir ki, namazın farzları ve sünnetleri gibi dış hudutlarına ve huşu ve her şeyi ile Allah'a yönelme gibi iç haklarına riayet ederek kılar; Allahü teâlâ’nın:

"Onlar ki, namazlarından gafildirler” (Maun: 5) dediği gibi kılmazlar. Bunun içindir ki,

"namazı kılanlar” (Nisa: 162) metih sadedinde; "yazıklar olsun o namaz kılanlara ki,” (Maun: 4) de kınama sadedinde zikredilmiştir.

Salât (namaz) kelimesi faale veznindedir (saleve), salla kökünden gelir ki, dua etmektir, Meselâ zekâtın zekka'dan gelmesi gibi. İkisi de vâv ile yazılmıştır, elif vâv sesine yaklaştırılarak tefhîm ile okunur. Belli hareketlerle eda edilen namaza böyle (salât) denilmesi içinde dua olmasındandır.

Şöyle de denilmiştir: Salla'nın aslı salveyn'i (kalçaları) hareket ettirmektir. Çünkü namaz kılan rüku ve secdesinde böyle yapar. Bu lâfzın birinci manada meşhur olmayıp da ikinci manada meşhur olması ondan nakline bir zarar vermez. Dua edene namaz kılıyor denilmesi, rüku ve huşuunda ona benzediği içindir.

"Ve kendilerine nzık olarak verdiğimiz şeylerden Allah yolunda harcarlar". Rızk lügatte nasip demektir. Allahü teâlâ:

"Rızkınızı onu yalanlamak mı yaptınız?” (Vaha: 82) buyurmuştur. Örf ise onu canlının yararlandığı ve yararlanmasına imkân verilen şey larak tarif etmiştir. Mu'tezile ise Allahü teâlâ’nın haram ettiği şeye imkân vermesini imkânsız gördüklerinden - çünkü ondan yararlanmayı men etmiş ve onu yasaklamıştır - haram rızık değildir, demişlerdir. Çünkü Allahü teâlâ burada rızkı kendine isnat etmiş, sırf helalden harcadıklarını bildirmek istemiştir. Müşrikleri de Allah'ın rızık ettiği şeylerden bazısıni harâm etmekle şu âyetinde kınamıştır:

"De ki: Söyleyin bana, niçin Allah'ın indirdiği rızıktan bazısını helâl, bazısını da haram ediyorsunuz?” (Yûnus:59).

Arkadaşlarımız (ehl-i sünnet) de burada rızkın Allah'a isnat edilmesinin ta'zîm ve harcamaya teşvik için olduğunu söylerler. Müşriklerin kınanmaları ise haram edilmeyen şeyi harâm etmelerindendir. Burada rızkın helale tahsis edilmesi bir karineden dolayıdır (yoksa rızkın ille de helâl olmasından değildir). Arkadaşlarımız rızkın geniş manada kullanılmasına şu hadisi delil getirmişlerdir, Efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem Amr bin Kurra'ya:

"Allah sana temiz rızık vermişti, sen ise helalin yerine haramı tercih ettin” buyurmuştur. Bir de şu var ki, eğer haram rızık olmasa idi, ömür boyu onunla geçinen rızık yememiş olurdu, halbuki öyle değildir. Çünkü Allahü teâlâ:

"Yeryüzünde ne kadar canlı varsa rızkı Allah'ın üzerinedir” (Hûd: 6) buyurmuştur.

Enfeka ile enfede kardeş iki kelimedir, eğer başı nûn ve ortası fe olan kelimeleri araştırırsan, gitmek ve çıkmak manasına geldiğini görürsün. Öyle anlaşılıyor ki, Allah'ın rızık ettiği şeyden harcamak malı farz olsun nafile olsun hayır yoluna sarf etmektir. Kim onu zekât ile tefsir ederse, en üstün çeşidini ve o hususta esas olanını dile getirmiş olur.

Ya da onunla tahsis etmiş olur, çünkü o ikisi öz kardeştirler.

Mef'ûlun başa alınması (ve mimma razaknahum) ona önem vermek ve âyet sonlarına riayet etmek içindir. Ona min edatının getirilmesi mükellefi men edilen israftan uzak tutmak içindir.

Bundan Allah'ın onlara yardım için verdiği bütün nimetleri kastetmek de ihtimal dahilindedir. Efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem'in:

"Dile getirilmeyen ilim ondan harcama yapılmayan hazine gibidir” sözü de bunu teyit eder. Onlara tahsis ettiğimiz marifet nurlarım saçarlar, diyenler de buna kail olmuşlardır.

4

 Onlar sana indirilene ve senden önce indirilene îman ederler. Onlar âhirete de kesinkes inanırlar.

"Onlar sana indirilene ve senden önce indirilene îman ederler". Bunlar Ehl-i Kitab'ın mü'minleridir, Meselâ Abdullah b. Selâm radıyallahü anh ile benzerleri gibi. Bu cümle daha önce geçen "gaybe îman ederler” cümlesinin üzerine ma’tûftur, onlarla beraber müttekıler cemâatinin içine dahildirler, geneli tahsis etmiş durumdadırlar. Çünkü öncekilerden maksat şirk ve inkârdan îman edenlerdir, bunlar ise onların karşıtıdır. Böylece iki âyet müttekıleri açıklamış olur. İbn Abbâs radıyallahü anhuma da bu görüştedir.

Ya da müttekılerin üzerine ma’tûftur, sanki şöyle demiş olur: Bu kitap şirkten sakınan ve diğer din mensuplarından îman edenler için hidâyettir. Bunlardan bizzat birincileri kastetmek de ihtimal dahilindedir. Araya atıf edatının girmesi ise şu şiirde olduğu gibidir (sıfatlar değiştiği içindir):

Koç Kral'a ve asile,

Ve savaşta ordunun komutanı aslana.

Şu beyit de öyledir:

Sabahleyin baskın yapıp ganimetle dönen

Haris'ten dolayı Zuabe'ye eyvanlar olsun!

Bundan şu mana çıkar ki, onlar kısaca akim idrak edeceği îman ve onu tasdik eden bedenî ve malî ibâdetleri yapma ile aklın idrak edemeyeceği ve ancak duymakla bilinen îmanı birleştirirler.

Ellezîne ism-i mevsûlünün tekrar edilmesi ise karşılıklı iki tarafın ve yollarının farklı olmasındandır.

Ya da bunlar öncekilerden bir bölüktür. Onlar da ehl-i kitabın mü'minleridir. Onların özel zikredilerek toplumdan ayrılmaları meleklerden sonra Cebrâîl'le Mikaü'in zikredilmesi gibidir, şanlarını yüceltmek ve o gibilere özendirmek içindir.

İnzal (indirmek) bir şeyi yukarıdan aşağıya nakletmektir: Manevî şeyler de onları taşıyan zatlara ilhak etmekle olur. Belki de kitapların peygamberlere indirilmesi, onu meleğin Allahü teâlâ'dan manevî bir şekilde alması veya onu Levh-i Mahfûz'dan ezberleyerek indirip peygambere ulaştırmasıdır.

"Sana indirilen"den maksat tüm Kur'ân-ı Kerîm'le sonuna kadar şerîattır. Bir kısmı beklenildiği hâlde mâzi (geçmiş) kalıbı ile ifade edilmesi, mevcut olmayanı da mevcut sayarak ve bekleneni olmuş yerine koyarak genellemeden dolayıdır. Benzeri de şu âyet-i kerime'dir:

"Şüphesiz biz Mûsa'dan sonra indirilen bir kitap dinledik” (Ahkâf: 30). Çünkü cinler kitabın hepsini dinlemediler ve kitap o zaman tamamen indirilmemişti.

"Senden önce indirilen"den maksat da Tevrat ve İncil ile geçmiş diğer kitaplardır. Bunların hepsine toptan îman etmek ve ikinciye değil de birinciye îman etmek farz-ı ayn'dir. Çünkü bizler onun ayrıntılarıyla mükellefiz, ancak kifaye tarzında mükellefiz, çünkü herkese vâcip kılmak zorluk çıkarır ve geçimi bozar.

(Onlar âhirete de kesinkes inanırlar). Yani öyle kesin bir tarzda inanırlar ki, eski inançlarını izale eder. Çünkü eskiden şöyle inanıyorlardı: Cennete ancak Yahûdî yahut Hıristiyan olanlar girer. Ateş bize ancak sayılı günlerde dokunur. Ayrıca onlar cennet nimetlerinin dünya nimetleri cinsinden mi değil mi diye devamında ve kesilmesinde ihtilâf etmişlerdi.

Sılanın başa alınması (bilâhireti) ve hum (fâil) zamirinin mübteda yapılması, diğer ehl-i kitaba gönderme (atıfta bulunma) içindir. Bir de âhirete îmanları gerçeğe uygun değildir, kesin bir inanca dayanmamaktadır.

Yakîn şek ve şüpheyi delille izale ederek sağlam bilgiye ulaşmaktır. Bunun içindir ki, ne Allahü teâlâ’nın ilmi ne de zorunlu ilimler onunla sıfatlanmaz.

Âhiret ahir'in müennesidir, dâr lâfzının sıfatıdır, çünkü "tilked darul âhiretü” (Kasas: 83) buyurmuştur. Dünya gibi genelleştirilmiştir (her biri özel manaya kullanılmıştır).

Nâfi''den onu (âhireti) hemzenin hazfi ve harekesini lâm'a atmakla tahfif ettiği rivâyet edilmiştir. Vavı hamzeye kalb ederek yu'kınun şeklinde de okunmuştur; çünkü mâ-kabli mazmumdur. Bu da vucuh ve vukkıtet lâfızlarında olduğu gibi kabul edilmiştir. Bir benzeri de şudur:

Yemin ederim ki, Mu'sa ile Ca'de misafirler için ateş yakınca,

Bana daha sevimli geldiler.

(Burada muktdan lâfzı mu'kıdan şeklinde okunmuştur)

5

 İşte onlar Rablerinden gelen bir hidâyet üzeredirler ve işte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridirler.

"Ulaike alâ hüden min rabbihim". Cümle mahallen merfû’dur, eğer mevsûllerden biri müttekin'den ayrılırsa ve haberdir. Sanki: Hüden lilmütekiyn denilince, neden onlara bu özellik verildi, denildi? Cevap olarak da: Onlar îman ederler, denildi. Yoksa istinaf (başlangıç) cümlesidir, iraptan mahalli yoktur. Sanki o geçen hüküm ve sıfatların sonucudur.

Ya da cümle "bu sıfatları taşıyanlara ne oldu?” sorusunu sorana cevaptır. Bunun benzeri de şudur: Ahsente ilâ zeydin sadikuke sadikukel kadimu hakikun bilihsan (Zeyd'e arkadaşına yardım ettin, eski arkadaşın yardımı hak etmiştir). Çünkü burada ism-i işâret mevsüfu zikredilen sıfatlarıyla tekrar etmek gibidir. Bu, yalnız ismi tekrar etmekten daha beliğdir. Çünkü bunda gerekçe açıklanmış ve özetlenmiştir. Zira hükmün sıfata bağlanması, onun mûcip sebep olduğunu gösterir.

"Alâ hüden"deki üzerine çıkma manası onların hidâyeti ele geçirmelerinin ve onun üzerinde karar kılmalarının bir şeyin üzerine çıkıp binenin hâlini temsildir. Bunu da şu sözlerinde açıkça ifade etmişlerdir:

Cahilliğin sırtına bindi,

Nefsî arzunun omzuna oturdu.

Bu da (hidâyeti ele geçirme de) iyice düşünmek, öne serilen delillere devamla bakmak ve gereğince amel etmek için nefsi sürekli hesaba çekmekle olur.

Hüden'in tenvinle nekire olması, ta'zîm ve büyütmek içindir. Bunun bir benzeri de Şâir Hüzeli'nin şu beyitinde geçmektedir:

Hayır, kuşluk vaktinde Hâlid'in üzerine çöken kuşun

Atalarına yemin ederim ki, sen et üzerine kondun.

(Et Hâlid'in etidir, ta'zîm için nekire yapmıştır).

Ta'zîm onu verenin ve ona muvaffak kılanın Allahü teâlâ olmasındandır. Nûn re'ye günneli ve gunnesiz olarak idgam edilmiştir (min rabbihim, mirrabbihim).

(Ve işte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir). Burada ism-i işâret; onların bu sıfatları taşımalarının her iki hasletten her birini gerektirdiğine ve o ikisinden her birinin onları diğerlerinden ayırmaya kafi geldiğine dikkat çekmek için tekrar edilmiştir.  

Araya atıf edatının girmesi burada iki cümlenin manasının değişik olmasındandır. Ama "ülâike kel-en’âmi belhüm adal ülâike hümül gafilün” (Araf: 179) âyeti öyle değildir (onda atıf tekrarı yoktur). Burada ülâike hümül gâfilun, denilmiştir, çünkü gafleti tescil etmek ve hayvanlara benzetmek tek şeydir. O sebeple ikinci cümle birinciyi tespit durumundadır. Burada atıf edâtı münasip değildir.

"Ve hüm” zamiri haberi sıfattan ayıran ve nisbeti te'kit eden fasıladır, müsnedin müsnedünileyhe tahsisini ifade eder.

Yahut mübteda’dır, müflihun da haberidir. Cümle de ülâike'nin haberidir.

Ha ile müflih ve cim ile (müflic) aradığını elde edendir. Sanki zafer cihetleri ona açdmış demektir. Bu ve ona fâ ve ayn'de (başta ve sonda) ortaklık eden madde, Meselâ feleka, feleze ve feliye gibi, yarmayı ve açmayı gösterir,

"el - müflihûn” şeklinde mâ'rife olması, senin duyduğun o takva sahipleri âhirette kurtuluşa erenlerdir, manasını vermek içindir.

Ya da kurtuluşa erenlerin gerçeklik ve hususiyetlerini herkesin bildiğine işâret içindir.

Dikkat: Allahü teâlâ müttekılerin kimsenin elde edemediği şeylere nasıl kavuştuklarına şöyle dikkat çekmiştir: Kelâmı gayet veciz olarak ism-i işâret üzerine kurmuştur. Onu nekire kılmış, haberi mâ'rife kılmıştır. Kadr ve kıymetlerini göstermek ve izlerini takip etmek için araya fasıla koymuştur. Vaidiye fırkası ehl-i kıble fâsıklarının da azapta sonsuz kalacaklarını bundan çıkarmıştır. Bu da şöyle reddedilmiştir: Kurtuluşa erenlerden maksat kamil olarak erenlerdir, bundan da onların sıfatlarım taşımayanların tam kurtuluşa ermeyecekleri lâzım gelir, yoksa hiç kurtulmayacaklar! değil.

6

 Şüphe yok ki, kâfir olanları uyarsan da uyarmasan da birdir; îman etmezler.

"İnnellezine keferu” hâs kullarını ve seçkin evliyalarını onları hidâyet ve kurtuluşa ehil kılacak sıfatlarıyla zikredince, arkasından onlara hidâyetin fayda vermeyeceği ve âyet ve uyarıların kâr etmeyeceği azgın ve ifritlerden bahsetti. Bunların kıssalarını mü'minlerin kıssalarına atfetmedi; hâlbuki:

"Şüphesiz iyiler cennettedir; kötüler de cehennemdedir” (İnfitar: 13,14) âyetlerinde atfetmiştir; çünkü ikisinin maksatları farklıdır. Zira birincisi kitabı zikretmek ve durumunu açıklamak için sevk edilmiştir; ötekisi İse inatlarını açıklamak ve sapıklığa bocalamasına atılmalarını şerh etmek için sevk edilmiştir.

"Înne” fiile benzeyen harflerdendir; bunlar; harflerinin sayısında, feth üzere mebni olmada, isimlerden ayrılmamada, manalarını vermede ve özellikle iki isme dahil olmada geçişli fiile benzerler. Bunun içindir ki, fiilin fer'î amelini yaparlar; o da birinci cüzü nasb etmek ve ötekisini ref etmektir. Bundan maksat fer'î amelde ona katıldığını bildirmektir.

Kûfe dil bilginleri: Haber bu harfler dahil olmadan önce haber olarak Merfû' idi; o bunlar dahil olduktan sonra da durmaktadır ve ref'i icap eden de budur; çünkü eski hâli devam ettirmek lâzımdır. Harf bunu ortadan kaldıramaz, derler. Buna şöyle cevap verilmiştir: Haber olmanın merfuluğu gerekli kılmasının şartı tecerrüttür (âmilden soyut olmaktır). Çünkü bu durum kâne'nin haberinde gerçekleşmemektedir. Kâne girmekle ortadan kalkmıştır; böylece harfin amel etmesi kendini göstermiştir.

Onun (harfin) faydası ise nisbeti te'kit edip pekiştirmektir. Bunun içindir ki, hemen kasemden sonra ve cevapların başında getirilir. Ve şüphe durumunda zikredilir; Meselâ Zülkarneyn kıssasında (gerçekten biz ona yeryüzünde imkân verdik) (Kehf: 83, 84) âyetlerinde olduğu gibi. Şu da öyledir (Mûsa: Şüphesiz ben âlemlerin Rabbinden gönderilen bir peygamberim, dedi) (Araf: 7). Müberrid şöyle demiştir: Abdullahi kaimün sözün, onun ayakta durmasını haber vermektedir. İnne abdallahi kaimün ise onun ayakta olup olmadığını sorana cevaptır. İnne abdallahi lekaimün ise onun ayakta olduğunu inkâr edene cevaptır.

Mevsûlun mâ'rife olması (innellezine) ya ahit içindir ki, bundan maksat da belli kişilerdir; Meselâ Ebû Leheb, Ebû Cehil, Velid bin Muğire ve Yahûdî hahamları gibi.

Yahut da cins içindir ki, küfre kesin karar verenleri ve diğerlerim içine alır. Israrcı olmayanları ise müsnedünileyh ile tahsis edilmişlerdir.

Küfr lügatte nimeti örtmektir, aslı feth ile kefr'dir, o da kapatmaktır. Ziraatla uğraşana ve geceye kâfir, çiçeğin çanağına da kâfur, denilmiştir. Şerâitte ise Peygamberin getirdiği zorunlu olarak bilineni inkâr etmektir. Kalensüve (şapka, fötr) giymek, bele zünnar kuşanmak ve benzerleri niçin küfür sayılmıştır; çünkü onlar da inkârı gösterir. Zira Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'i tasdik eden kimse ona açıktan cesaret edemez. Yoksa bunlar bizzat küfür değildir.

Mu'tezile Kur'ân'da mâzi siygasıyla geçmesini onun hâdis (sonradan) olduğuna delil saymışlardır. Çünkü bu, haber verilen şeyin daha önce geçmesini gerekli kılar. Buna şöyle cevap verilmiştir: O kelâma taallukun iktizasıdır, onun hadis olması ise kelâmın da hadis olmasını gerektirmez, meselâ ilimde olduğu gibi.

"Sevâün aleyhim eenzertehüm emlem tünzirhüm". İnne'nin haberidir. Sevâün de isimdir, istiva manasınadır. Sonradan mastar gibi sıfat olarak kullanılmıştır. Allahü teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Bizimle sizin aranızda eşit olan bir kelimeye (sevâin) gelin” (Âl-i İmran: 64). "Sevâün aleyhim” inne'nin haberi olarak merfû’dur, arkası da onun fâili olarak merfû’dur. Sanki şöyle denilmiştir: İnnellezine keferu müstevin aleyhim inzarüke ve ademuhu (kâfirleri korkutman da korkutmaman da onlara birdir).

Ya damaba'di'nin haberi olarak merfû’dur. O zaman mana: İnzarüke ve ademuhu siyyani aleyhim şeklinde olur.

Fiile haber vermek tipik fiil olarak câiz değildir. Ama fiil ıtlak edilir de ondan lâfız yahut geniş tutularak zımnen anlaşılan hades murat edilirse o, izafette ve isnatta isim gibidir. Meselâ şuralarda olduğu gibi: (Onlara: îman edin denildiği zaman) (Bakara: 13) ve "yevme yenfa'us-sâdıkıyne sıdkuhum” (Maide: 119). Şu atasözü de öyledir:

 (Muaydi'yi duyman görmenden daha hayırlıdır).

Burada mastardan fiile geçilmesi yenilemeyi akla getirmesi içindir. Başına hemze ile em'in getirilmesi de istiva manasını te'kit ve tesbit ettiği için güzel olmuştur. Çünkü o ikisi istivanın hatırı için istifham manasından soyutlanmışlardır. Nitekim nida harfi de sırf tahsis ifade etmesi için "Allahümmağfir lena eyyetühel isâbetü” kavlinde münadanın talebinden soyutlanmıştır.

İnzar korkutmaktır, onunla Allah'ın azabından korkutmak istenilmiştir. Onunla yetinilip müjdeden bahsedilmemiştir; çünkü bu kalbe daha çok etki ve nefse de daha çok tesir eder; şu açıdan ki, zararı def etmek yararı temin etmekten daha önemlidir. Bu onlara tesir etmiyorsa müjde hiç etmeyecektir.

İki hemzeyi koruyarak eenzertehüm şeklinde okunmuştur, ikincisini elifle hemze arasında belli belirsiz ederek de okunmuştur. Onu elife kalb etmek ise hatadır, çünkü harekeli hemze elife kalb olmaz. Bir de o arkadan sâkin harf gelmemesine rağmen iki sakinin cem'ine götürür. İki hemzenin arasına gerçek elif koymakla ve onu araya sokup ikincisini belli belirsiz yapmakla da okunmuştur. İstifhamı hazf edip harekesini bir öncesine atmakla da okunmuştur (bunlar ancak bir tecvid ustasından talim edilerek okunur).

"La yü'minun” yukarıda kapalı olarak geçen eşitliği açıklayan bir cümledir, iraptan mahalli yoktur.

Ya da (hüm zamirini) te'kit eden hâl’dir ya da ondan bedeldir.

Yahut da inne'nin haberidir, ondan önceki cümle de (îman etmeyecekleri) hükmünün illetidir.

Takat getirilmeyecek şeylerin de teklif edileceğini iddia edenler bu âyeti delil getirmişlerdir. Çünkü Allahü teâlâ îman etmeyeceklerini haber verdiği hâlde îman etmelerini emretmiştir. Eğer îman ederlerse onun haberi yalan olur; îmanları îman etmeyeceklerine dâir îmanı da içine alacağından iki zıt birleşmiş olur. Gerçek şudur ki, imkânsızı teklif etmek her ne kadar aklen câiz ise de gerçekte böyle bir şey lmamıştır. Zira hükümlerde maksat aranmaz, hele emri yerine getirmede hiç aranmaz. Ancak araştırıldığı takdirde böyle bir şeyin olmadığı görülür. Bir şeyin olacağını veya olmayacağını haber vermek Allah'ın ona gücünün yetmeyeceğini göstermez; Meselâ Allahü teâlâ’nın kendi yaptığını yahut kulun irâdesiyle yaptığını haber vermesi gibi.

Kâr etmeyeceğini bildiği hâlde uyarmanın faydası, onlara karşı delil getirmiş olmak ve Peygamber'e tebliğ faziletini vermektir. Bunun içindir ki: Onlara eşittir, demiş de, sana eşittir, dememiştir. Nitekim putperestlere de:

"Onlara seslenseniz de sussanız da birdir” (Araf: 193) buyurmuştur.

Âyette gâipten haber verme de vardır, eğer ism-i mevsûlla belli şahıslar kastedilirse. Bu da mu'cizedir (onlar îman etmezler, dedi, ölünceye kadar da îman etmediler).

7

 Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Gözlerinin üzerinde de bir perde vardır. Onlar için büyük bir azâp vardır.

"Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Gözlerinin üzerinde de perde vardır". Bu da geçen hükmün sebebini göstermekte ve gerekçesini açıklamaktadır. Hatm (mühürlemek) gizlemektir, bir şeyin üzerine mühür vurarak onu belgelendirmek de böyledir, çünkü onu gizlemektir, bir şeyin sonuna varmak da öyledir, çünkü onu elde etmek için yapılır.

Ğişave fiale veznindedir, ğaşşahu fiilinden gelir ki, bir şeyi kapatmaktır. Bir şeyi bürümek için yapılmıştır, Meselâ isabe (sargı) ve imame (sarık) gibi. Aslında (ortada) mühürleme de kapatma da yoktur. Bu ikisinden maksat şudur: Onların nefislerinde öyle bir şey meydana gelmiştir ki, onları küfrü ve günahları sevmeye, îmanı ve taatları çirkin görmeye götürmüştür. Bu da azgınlıklarından, taklide dalmalarından ve gerçek manada araştırmadan yüz çevirmelerindendir. Bu da kalplerini o hâle getirir ki, artık onlara hak nüfuz etmez, kulakları da ondan rahatsız olur. Sanki mühürlenmiş gibi olur. Gözleri de hem nefislerinde hem de dışarıda dikili duran âyetleri görmez. Ama basireti açık olanlar onları görür. Bunların gözlerinin üzerine perde çekilmiş ve görmeleri için engel konulmuş gibi olur. Buna da istiare yolu ile mühür ve perde demiştir.

Ya da hâllerini ve arızalı duygularını öyle bir şeye benzetmiştir ki, onlara engel konulmakla istifade edemez hâle gelmişler, sanki kalpleri ve duyguları mühürlenmiş ve perdelenmiştir. Meydana gelen bu durum şu Âyette de mühürlenme ile ifade edilmiştir:

"Onlar öyle kimselerdir ki, Allah kalplerini, kulaklarını ve gözlerini mühürlemiştir” (Nahl: 108). Şu Âyette de aynı şey gâfil kılmakla ifade edilmiştir:

"Kalplerini zikrimizden gâfil kıldığımız kimselere uyma” (Kehf: 28). Şu Âyette de sertleştirmekle ifade edilmiştir:

"Kalplerini taş gibi sertleştirdik” (Maide: 13). Bu da şu demektir ki, mümkün olan bütün şeyler Allahü teâlâ'ya dayanmaktadır, onun kudretiyle gerçekleştiği için ona isnat edilmiştir. Onlar da yaptıkları hatalarla buna sebep olmuşlardır, bu da şu âyetlerde gayet açık olarak görülmektedir:

"Hayır, inkârları yüzünden Allah kalplerini mühürlemiştir” (Nisa: 155). "Sebebi şu ki, onlar îman ettiler, sonra kâfir oldular; bu yüzden de kalpleri mühürlendi” (Münâfıkun: 3). Bu âyet de onların ayıplarını ortaya çıkardı, çirkin işlerini gözler önüne serdi ve akıbetlerinin vahim olduğunu bildirdi.

Mu'tezile bu konuda tutarsız davrandılar ve bunu te'vil etmek için birkaç yorum getirdiler:  

Birincisi, sözü edilen kimseler haktan yüz çevirip de bu da kalplerine yerleşince, bu onlar için yaratılışlarında bulunan bir sıfat gibi oldu.  

İkincisi, bundan maksat kalplerini hayvanların kalplerine benzetmektir. Çünkü Allahü teâlâ hayvanları düşünemez vaziyette yaratmıştır.

Ya da o kimselere öyle bir kalp vermiştir ki, mühürlenmek onlar için mukadderdir, bunun bir benzeri helâk olan için: Onu dere götürdü ve uzun süre görünmeyen için: Anka kaptı, sözüdür (yani bunlar farazi şeylerdir).  

Üçüncüsü, Gerçekte bu şeytanın yahut kafirin işidir; Allahü teâlâ’nın verdiği güçle meydana geldiği için ona isnat edilmiştir, fiil sebebine dayandırılmıştır.

Dördüncüsü, küfür onların damarlarına öyle işlemiş ve öyle yerleşmiştir ki, îman etmeleri için zorlamadan ve bastırmadan başka çare kalmamıştır. Buna rağmen teklif maksismiyle da onları zorlamamıştır. Bunu yapmamayı da mühürlemekle ifade etmiştir. Çünkü bu îmanlarına set çekmiştir. Bunda onların azgınlıklarını sürdüreceklerine, sapıklık ve zulme devam edeceklerine işâret vardır.

Beşincisi, böylece kâfirler "Kalplerimiz kılıflıdır, davet ettiğin şeyi anlamaz, kulaklarımızda da ağırlık vardır, bizimle sizin aranızda perde vardır” (Fussilet: 5) vardır, dedikleri için onlarla alay etmek üzere aynen bu sözleri taklit edilmiştir.

"Kâfirler yollarından ayrılacak değildir” (Beyyine: 1) âyeti de böyledir.

Altıncısı, bu âhirette olacaktır, geçmiş kalıbı ile haber vermesi, gerçek olmasından ve olmasında şüphe bulunmamasından dolayıdır. Şu âyet de ona şahitlik eder:

"Onları kıyâmet gününde yüzleri üstü körler, dilsizler ve sağırlar olarak haşredeceğiz” (İsra: 97).

Yedincisi, mühürlemekten maksat, kalplerine öyle bir damga vurmaktır ki, bu yüzlerine yansır, melekler de onlara buğz eder ve onlardan kaçarlar.

Mühürlemek, saptırmak ve benzeri gibi şeylerde biz de onlar gibi söylüyoruz.

"Ve alâ sem'ihim” kavli, alâ kulubihim üzerine ma’tûftur, çünkü Allahü teâlâ:

"Kulağını ve kalbini mühürledi” (Casiye: 23) buyurmuştur. Bir de bunun üzerinde vakıfta ittifak vardır. Sonra bu ikisi, idrak konusunda her cihetten ortak olduklarından onların özel işlevlerine mani olan şeye onları her taraftan kaplayan mühür denilmiştir. Gözlerin idraki de kalp ve kulağa benzetilerek arkasını göstermeyen perde olarak ifade edilmiştir (mühürle değil).

Alâ harf-i cer'i her iki verde de mühürlemenin şiddetini göstermek ve her birinin hükmen ayrı olduğunu bildirmek için tekrar edilmiştir.

Sem' (kulak) lâfzı karışıklık korkusu olmadığı ve aslına itibar etmek için tekil olarak verilmiştir. Çünkü o aslında mastardır, mastarlar da çoğul yapılmaz.

Ya da muzâf hazf edilmiştir, Meselâ ve alâ havassi sem'ihim (kulak duyularına mühür vurduk) gibi.

Ebsar da basar’ın çoğuludur, o da gözün idrak etmesidir. Mecaz olarak da görme gücüne ve organına denir. Sem' de öyledir. Belki de Âyette bu ikisinden maksat organdır; çünkü mühürlemeye ve kapatmaya çok uygundur. Kalp ile de ilmin yeri kastedilmiştir. Bazen ondan akıl ve marifet murat edilir, nitekim Allahü teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Şüphesiz bunda kalbi olan için elbette ibret vardır” (Kaf: 37).

Elif’in sad harfi ile imâle edilmesi (vâv'a kaydırılması) şundandır; çünkü meksûr ra'da tekrar sıfatı olduğu için istila (dilin yukarı kalkması) gâliptir. Ğişâvetün Sîbeveyh'e göre mübteda olarak, Ahfeş'e göre de câr ve mecrûr (zarf) ile merfû’dur. Fiil cümlesine atfedilmesi de bunu destekler. Ve ceala alâ ebsarihim ğişâveten takdiri ile yahut da car’ın hazfi ve hateme fiilinin ona yaklaştırılması ile mensûb okunmuştur. Mana da: Gözlerini perde ile mühürledi olur. Zam ve ref ile (ğuşavetün) ve feth ve nasb ile de (ğaşaveten) okunmuştur. Bu ikisi de geçerli lügattir. Kesr ile sonu Merfû' olarak (ğişvetün) feth ile de sonu hem Merfû' hem de mensûb olarak okunmuştur. Ğişâvetün noktasız ayınla da ışavetün okunmuştur.

"Onlar için büyük bir azâp vardır". Hak ettikleri şey için tehdit ve açıklamadır. Azâp vezin ve mana bakımından nekal gibidir. Azebe anişşey ve nekele anhu, bir şeyi çekinip yapmamaktır. Azeb (tatlı su) da ondan gelir ki, susuzluğu keser ve önler. Bu manadan dolayı ona nukah ve furat da denilmiştir. Sonra genişletilerek azâp manası taşımasa da caniyi tekrardan men eden her acıya denilmiştir. Bu o ikisinden daha geneldir.

Şöyle de denilmiştir: O tazipten türetilmiştir ki, tatlılığı kaldırmak manasınadır, takziye ve tamriz gibi. Azim hakirin zıddıdır, kebîr de sağîrin zıddıdır. Nitekim hakîr de sağirden daha değersizdir. Buna göre azîm kebîrin üstündedir. Azabın onunla nitelenmesi, diğer benzerleriyle kıyas edildiği zaman yanında küçük kalmalarındandır. Âyetteki nekire'nin (azimün) manası şu demektir: Onların gözlerinin üzerinde bir perde vardır ki, halkın bildiği türden değildir. O da âyetlere karşı kör gibi davranmalarıdır. Onlara öyle bir azâp vardır ki, onun hakikatini ancak Allah bilir.

8

 İnsanlardan kimileri vardır ki, inanmadıkları hâlde "Allah'a ve âhiret gününe îman ettik” derler.

"İnsanlardan kimileri vardır ki,

"Allah'a ve âhiret gününe îman ettik", derler". Kusurdan uzak Allah, kitabın hâlini şerh edip de onu açıklamak için dinlerinde Allah'a ihlâs gösteren ve kalpleri dillerine uyan mü'minleri zikredip de ikinci olarak zâhiren ve bâtınen katışıksız küfür işleyen ve îman tarafına dönüp bakmayan kâfirleri söyleyince, üçüncü olarak da bu iki kısmın arasında mütereddit kalan üçüncü kısımdan bahs etti. Onlar da ağızlarıyla îman edip de kalpleri îman etmeyen kimselerdir. Böylece bölümleri tamamlamak istedi. Onlar kâfirlerin en kötüleridir ve Allah’ın en nefret ettiği kimselerdir. Çünkü onlar, küfrü sulandırdılar, ona aldatmayı ve alayı kattılar. Bunun içindir ki, onların kötülüklerini uzun uzadıya anlattı, onları cahillikle niteledi ve onlarla alay etti, yaptıklarını ciddiye almadı, azgınlık ve taşkınlıklarını tescil etti. Onlara misal getirdi ve onların cehennemin alt katında olacakları hakkında âyet indirdi. (Nisa:145) Kıssalarım da eksiksiz olarak küfürde ısrar edenlerin kıssasının üzerine atfetti.

Nâs aslında ünâs idi, çünkü insan, ins ve inasiy denir, hemzesi luka'daki gibi hazfedildi (aslı eluka'dır) onun yerine lâm-ı tarif getirildi, öyle ki, ikisi birleşmez. Şairin:

(Şüphesiz ölümler emin insanların üzerine gelir)

Mısraında hemze ile lâm-ı ta'rifin birleşmesi şazdır. O (ünas) ruhal gibi ism-i cem'dir, çünkü cemi kalıpları içinde fual vezni yoktur.

Ünas (insanlar) enise kökünden gelir, çünkü birbirleriyle ünsiyet ederler yahut ânese'den gelir, çünkü açıktadırlar, görünürler. Bunun içindir ki, onlara beşer denilmiştir (cilt). Nitekim cinlere de görünmedikleri için cin denilmiştir.

Ondaki lâm cins içindir, men edâtı da mevsûfedir, çünkü ahd için değildir. Sanki: Ve minennasi men yekulune, demek istemiştir.

Yahut lâm ahd içindir, mahut olanlar da belli kâfirlerdir. Men de mevsûledir, onlardan da İbn Übeyy, arkadaşları ve benzerleri kastedilmiştir. Çünkü onlar kesin olarak münâfıklığa karar verince kalpleri mühürlenen kâfirler arasına girdiler. Onların küfre fazla şeyler ilave etmeleri onları bu cinsten çıkarmaz. Çünkü cinslerde fazla türler olur, böylece birbirlerinden ayrılırlar. Buna göre bu âyet ikinci bölümün kısımlarını dile getirmiş olur.

Burada îmanın özellikle Allah'a ve âhiret gününe olması, îmanın en büyük maksadını ifade etmek içindir. Bir de onların îmanın her iki ucunu da ellerine geçirdikleri ve onu iki tarafından da kuşattıkları iddiası vardır. Bunda şu da vardır ki, onlar ihlâslı olduklarım zannettikleri şeylerde bile münâfıktırlar, kaldı ki, münâfıklık kastettikleri şeyde! Çünkü o toplum Yahûdî idiler, Allah'a ve âhirete mü'minler gibi îman etmiyorlardı. Zira teşbihe inanıyorlar, evlât edindiğini söylüyorlar, cennete kendilerinden başkalarının girmeyeceğini, ateşin onlara ancak sayılı günlerde dokunacağını iddia ediyor ve kendilerini mü'minlerle eşit görüyorlardı. Ayrıca îmanın Allah ve âhiret günü ile tahsis edilmesinde onların kat kat pisliklerine ve küfürde ileri gittiklerine açıklama vardır. Zira onların dedikleri onlardan aldatma ve münâfıklık tarzında sadır olmasaydı bile îman olmayacaktı, kaldı ki, bu dediklerini Müslümanları kandırmak ve onlarla dalga geçmek için söylemişlerdir!

Be edatının tekrar edilmesi bu sayılan maddelerden her birine asaleten ve sağlam olarak îman iddiaları vardır.

Kavl faydalı sözdür, söylenen söz manasına da nefiste tasavvur edilip de lâfızla ifade edilen manaya da denilir. Mecaz olarak görüşe ve tutulan mezhebe de denir.

Âhiret gününden maksat haşir vaktinden sonsuza kadar süren zamandır ya da cennet halkının cennete ve cehennem halkının cehenneme girmesine kadar geçen zamana denir. Çünkü o bilinen vakitlerin sonudur.

"Onlar mü'minler değillerdir". Bu da onların iddia ettikleri şeyi inkâr etmekte ve isbat etmeye kalkıştıkları şeyi bertaraf etmektedir. Aslı ve mâ âmenu (îman etmediler) idi, çünkü açıkça istenen onların yaptıklarını inkâr etmektir, yoksa kendilerini inkâr değildir, ancak daha çok ifade etmek için ters çevrildi, onlar mü'minler değillerdir, denildi. Çünkü onlar mü'minler safından çıkarılınca, geçmişte îman etmemelerinden daha beliğ şekilde dile getirilmiş olur. Bunun içindir ki, be edâtı ile te'kit edilmiş ve îmanları îmanla alâkası olmayan bir şeydir denilmiştir. Bunun onların (Allah ve âhiret günü ile) kayıtlı îmanla kayıtlı (aynısı) olma ihtimali de vardır.

Âyet îman iddia edip de itikat bakımından kalbinin diline uymadığı kimsenin mü'min olmadığına delâlet etmektedir. Çünkü bir kimse kelime-i şehâdet getirir de kalbinde ona uygun bir şey lmazsa yahut içinde ona ters bir şey bulunursa, mü'min olmaz. Kerramiyye fırkası ile olan ihtilâf ikinci kısımdadır, O sebeple onlara karşı delil olmaz.

9

 Güya Allah'ı ve iman edenleri aldatıyorlar. Hâlbuki onlar ancak kendilerini aldatırlar; bunun farkında değillerdir.

"Güya Allah'ı ve îman edenleri aldatıyorlar". Burada geçen hida; içinden geçeni saklayarak karşmdakini maksadına ulaştırmamak için başka bir şey göstermektir. Bu da hadaad dabbu'dan gelir ki, kertenkele deliğinde gizlendiği zaman söylenir. Dabbun hâdiün ve hadiün de kertenkele onu kışkırtarak avlamak isteyene doğru gelip de sonra başka kapıdan çıktığı zaman denir. Maddenin aslı gizlemektir, kilere mah'da' denilmesi de bundandır. Boynun iç kısmında iki damara da ahdaan denilir. Muhadaa ise karşılıklı aldatmaktır. Onların Allah'ı aldatmaları dış manasına göre değildir; çünkü ona hiçbir şey gizli kalmaz. Bir de onlar onu aldatmak istememişlerdir. Belki maksat ya muzâf hazf edilerek Peygamberini aldatmaktır ya da Resûlüllah ile yapılan muamele Allah ile yapılan muamele manasına olmasındandır. Çünkü onun hâlifesidir. Nitekim Âyette:

"Kim Peygambere itâat ederse, Allah'a itâat etmiştir” (Nisa: 80). "Sana biat edenler Allah'a biat etmişlerdir” (Feth: 10) denilmiştir.

Ya da onların îmanı göstererek, küfrü gizleyerek Allah ile yaptıkları şeyin ve Allah’ın da gazabına olarak onlara Müslüman muamelesi etmesinin - hâlbuki onlar kâfirlerin en kötüleridir ve cehennemin en alt karındadır - ve Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem ile mü'minlerin de Allahü teâlâ’nın yaptığı gibi onların hâllerini gizleyerek onlara Müslüman muamelesi yapmaları, şeklen aldatmacaya benzemesindendir.

Yuhadiune kalıbının yahdeuna kalıbı yerinde kullanılmış olması da ihtimal dahilindedir, çünkü o, îman ettik sözlerinin açıklamasıdır ya da maksadı açıklayan yeni cümle başıdır. Ancak mübalağa için fâale kalıbında verilmiştir. Çünkü kalıp ne zaman yeriişmek için olur da fiil de yenişmede kullanılırsa, rekabetsiz olandan daha çok mübalağa ifade edeceği için o kalıp o manada süreklilik kazanır. Yahdeune okuyanların kırâati da bunu destekler. Bundan maksatları da diğer kâfirlerden gelecek kınamaları önlemek ve kendilerine de mü'minlere yapılan şeyin aynısının yapılmasını istemek ve Müslümanlara karışarak sırlarından haberdar olmak ve onları muhâliflerine ulaştırmak ve benzeri şeylerdir.

"Vema yuhadiune illâ enfüsehüm". Nâfi', İbn Kesîr ve Ebû Amr böyle okurlar.

Mana da şöyledir: Aldatma çemberi onların başlarına geçer, zararı da onları kuşatır.

Yahut da şöyledir: Onlar bu konuda kendilerini aldatmışlardır; çünkü kendilerini böyle aldatmışlardır. Nefisleri onları aldatmıştır; çünkü onlara boş kuruntular vermiş ve onları kendisine hiçbir şeyin gizli kalmayacağı Allah'ı aldatmaya sevk etmiştir. Diğerleri ise vema yahdeune okumuşlardır. Çünkü birbirlerini aldatmak ancak iki kişi arasında düşünülür. Haddea babından yuhaddiune şeklinde de okunmuştur. Yahaddiune de okunmuştur ki, yahtediune manasınadır. Meçhul kalıbı ve enfüsehümün de nasbi ile yuhdeune ve yahadeeune de okunmuştur.

Nefs bir şeyin kendisi ve gerçeğidir. Sonra ruha denilmiştir, çünkü canlının nefsi onunla kaimdir. Kalbe de denilmiştir, çünkü rûhun yeridir veyahut onunla ilgilidir. Kana da nefs denir, çünkü onu ayakta tutan odur. Suya da denir, çünkü ona aşırı derecede ihtiyacı vardır. Görüşe de nefs denir, Meselâ: Fülanun yuamirü nefsehu deyiminde geçtiği gibi, çünkü görüş de ondan doğar yahut da ona emreden ve işâret veren bir zata benzer. Burada nefislerden maksat zatlarıdır. Bunu ruhları ve görüşleri manasına almak da ihtimal dahilindedir.

(Bunun farkında değillerdir). Bunu hissetmezler, çünkü devamlı gaflet ve aymazlık içindedirler. Aldatmanın vebalinin onlara ulaşmasını ve zararının onlara dönmesini gayet açık olarak görünen bir şey gibi kıldı, bunu ancak duyuları dumura uğrayanlar fark etmezler. Şuur hissetmektir, meşairül insan da onun duyulandır. Aslı şi'r'dir, şiar da bundan gelir.

10

 İşte onların kalplerinde bir hastalık vardır. Allah da hastalıklarını artırmıştır. Yalan söyledikleri için onlara büyük bir azâp vardır.

"Onların kalplerinde hastalık vardır. Allah da hastalıklarını artırmıştır". Hastalık bedene arız olan şeyde gerçek manasındadır, bu şey nu normal davranışından çıkarır ve hareketlerine zarar verir. Hastalık nefsin kemaline engel olan psikolojik şeylerde de mecazdır, Meselâ cahillik, akide bozukluğu, kıskançlık, kin ve günah sevgisi gibi. - Çünkü bunlar fazilete ulaşmaya engeldir yahut gerçek ve ebedî hayatın kaçmasına sebeptir. Âyet-i Kerîme her ikisine de muhtemeldir. Çünkü kaçırdıkları liderlik gibi şeylerden dolayı kalpleri acı duyuyordu ve Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in günbegün kuvvetlenmesini ve yükselmesini çekemiyorlardı. Allah da onun durumunu daha da yükselterek ve şânım yücelterek üzüntülerini artırdı. Onların nefisleri küfür, itikat bozukluğu, Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem'e düşmanlık vb. şeylerle afete maruz kalmıştı, Allahü teâlâ da bunu kalplerini mühürlemekle veyahut teklifi artırarak, vahyi tekrar ederek ve yardımını katlayarak artırdı. Artırmayı Allah'a nisbet etmek, sonuç olması itibarı iledir.

"Pisliklerini artırdı” (Tevbe: 125) âyetinde sûreye nisbet edilmesi ise sebep olmasındandır.

Hastalıktan Müslümanların gücünü, Allah'ın onlara meleklerle yardım edip de kalplerine korku salmasıyla imdat ettiğini gördükleri zaman içlerine giren korku ve zaaflarını murat etmek de mümkündür. Hastalığın artmasından da Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in muzâffer olup ülkelere yayılmasını murat etmek de muhtemeldir.

"Yalan söyledikleri için onlara incinen (incitici) bir azâp vardır". Burada geçen elîm, mu’lem (canı yanan) manasınadır. Elimün ve elîmün şeklinde çekimi yapılır, tıpkı veciün ve vecîün gibi. Mübalağa için azâp onunla sıfatlanmıştır, şairin şu mısraında olduğu gibi:

Aralarında selamlaşmaları feci vuruştur.

Bu da: Cedde cidduh tarzındadır.

"Bima kânu yekzibun” Âsım, Hamze ve Kisâî böyle okumuşlardır, mana da bisebebi kizbihim (yalanları yüzünden) demek olur.

Ya da yalanlarına bedel (karşılık) olarak demek olur, o da: Îman ettik, sözleridir. Diğerleri de kezzebeden getirerek yükezzibun şeklinde okumuşlardır. Çünkü onlar Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'i kalpleriyle ve din cambazlarıyla baş başa kaldıkları zaman yalanlıyorlardı.

Yahut da mübalağa etmek ve çoğaltmak için kezzebe'den gelmiştir; Meselâ beyyeneş şey'ü ve mevvetel behaimu (hayvanlar çok öldü) gibi.

Ya da kezzebel vahşiyyü'den gelir ki, vahşi hayvan bir tur koştuktan sonra dönüp arkasına bakmaktır. Çünkü münâfık da mütereddittir.

Yalan hilaf-i vaki olarak haber vermektir, o da haramdır. Çünkü ağır azapla tehdit edilmiştir. İbrâhîm aleyhisselâm, üç defa yalan söyledi sözünden maksat atıf yapmaktır (üstü kapalı söylemektir). Ancak şeklen yalana benzediği için öyle denilmiştir.

11

 Onlara:

"Yeryüzünde bozgunculuk yapmayın” denildiği zaman: Bizler ancak ıslahatçılarız, derler.

"Ve izâ kıyle lehüm lâ tüfsidu fil-ardı". Bu da yekzibun ya da (ve minennasi men) yekulu üzerine ma’tûftur.

Rivâyete göre Selman radıyallahü anh: Bu Âyetin adamları henüz gelmedi, buyurmuştur. Belki de bundan şunu kastetmiştir: Bunun adamları sadece bunlar değildir, ileri de aynı hâlde insanlar olacaktır, demek istemiştir. Çünkü âyet içindeki zamirle mâkabline bağlıdır.

Fesat (bozgunculuk) dengeden çıkmaktır. Aksi salahtır. İkisi de bütün zararlı ve yararlı şeyleri içine alır. Onların yeryüzündeki bazı fesatları şu idi: Müslümanları aldatmak, onlara karşı kâfirlere yardım etmek ve sırlarını onlara ulaştırmakla savaş ve fitne çıkarmaktır. Çünkü bu, yeryüzünde bulunan insan, hayvan ve ekinlere zarar vermeye götürür. Haramları açıktan işlemek ve dini horlamak da buna girer; çünkü şerîatın hükümlerini ihlal etmek ve onlardan yüz çevirmek kargaşa çıkarır ve nizam-ı âlemi bozar. Onlara bunu diyen de ya Allahü teâlâ'dır ya Resûlüdür ya da bazı mü'minlerdir.

Hişâm ile Kisâî, kıyle lâfzını işmâmla (sükûndan sonra dudakları yummakla) okumuşlardır.

(Bizler ancak ıslahatçılarız, derler). İza'nın cevabıdır ve nasihat edene sert şekilde itirazdır.

Mana da şöyledir: Bize böyle demeniz doğru değildir; çünkü bizim şânımız ıslah etmektir ve bizim hâlimiz bozgunculuk şaibesinden uzaktır. Bu mana şuradan çıkarılmıştır; çünkü innema edâtı dahil olduğu şeyi kendinden sonra gelene hasr eder, (onunla sınırlar). Meselâ innema zeydün muntalikun (ancak Zeyd gidicidir) ve innema yantahku zeydun (ancak giden Zeyd'dir) denilir. Böyle demeleri şundan dolayıdır; çünkü onlar kalplerindeki hastalıktan dolayı bozgunculuğu ıslahat şeklinde düşünmüşlerdir. Nitekim Allahü teâlâ:

"Ameli kendine kötü gösterilip de onu güzel gören kimse!” (Fatır: 8) buyurmuştur.

12

 Bilin ki, onlar bozgunculardır; fakat bunun farkında değildirler.

"Ela innehüm humul müfsidune velakin lâ yeşurun". Onların savlarını en beliğ şekilde reddetmektedir. Yeni cümle başıdır. Sözün iki te'kit edâtı ile başlaması; - ki,

Birincisi kendinden sonra gelenin gerçek olduğunu gösteren elâ'dır. Çünkü inkâr manasına gelen istifham hemzesi olumsuz kelimenin başına geçerse, gerçeklik ifade eder. Benzeri "eleyse Zâlike bikadirin” (Kıyamet: 40) ayetidir. Bunun içindir ki, neredeyse ondan sonraki cümlenin ardından hep kasem gelir. Onun teki de emâ'dır ki, o da kasemin öncülerindedir.

İkincisi de nisbeti te'kit eden inne'dir - haberin mâ'rife olması (elmüfsidun) ve araya fasılanın girmesi (hüm) ve lakin lâ yeşurun diyerek istidrak etmesi; biz ancak ıslahatçılarız, diyerek mü'minlere sataşmalarım reddetmek içindir.

13

Onlara:

"İnsanların inandığı gibi siz de îman edin” denildiği zaman: Biz de beyinsizler gibi îman mı edelim, derler? Bilin ki, gerçekten beyinsizler onlardır; fakat bilmezler.

"Onlara: îman edin, denildiği zaman” bu da nasihat ve irşadı tamamlamaktadır. Çünkü îmanın kemali iki şeyin birlikte olmasıyladır: Yaraşmayan şeyden yüz çevirmek - ki, fesat çıkarmayın, sözünden maksat da budur - ve gerekeni yapmak. Îman edin sözünden istenen de budur.

"Kemâ amenennâsu” mastar olarak mahallen mensûbtur. Mâ edâtı da mastariyedir, yahut da rübema'daki gibi kâffedir. En-nâs'teki lâm cins içindir. Bundan maksat insanlıkları mükemmel olanlar ve akim gereği ile amel edenlerdir. Çünkü cins ismi müsemmasında mutlak olarak kullanıldığı gibi ona mahsus ve ondan istenen manaları toplamak için de kullanılır. Bunun içindir ki, cins bazen başkalarından (fertlerden) alınır: Zeyd insan değildir, denilir. Allahü teâlâ’nın:

"Onlar sağırlar, dilsizler, körlerdir” (Bakara: 18,171) sözü de bu manayadır. Şâir bu ikisini şu mısraında toplamıştır:

İnsanlar insanken ve zaman zamanken.

Ya da ennas'daki lâm ahd içindir, ondan maksat da Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem ile yanındakilerdir ya da o cinsten îman edenlerdir, Meselâ Abdullah b. Selâm ve arkadaşları gibi.

Mana da şöyledir: Onlar nifak şaibesinden uzak olarak onların îmanına denk bir şekilde ihlâsla îman ettiler. Bu da zındıkm tevbesinin kabul ve dille ikrarın îman olacağına delil getirilmiştir. Yoksa bu fayda temin etmezdi.

"Kâlû enü'minü kema amenessüfehau” bundaki hemze inkâr içindir, (essüfehadaki) lâm da insanlara işarettir, ya da bütün cinstir. Onlar da kendi iddialarına göre onlara dahildirler. Onlara beyinsizler demeleri görüşlerinin bozuk olduğuna inanmalarındandır ya da onları horlamak içindir. Çünkü o zamanlar mü'minlerin çoğu fakir idiler; Suhayb ve Bilal gibi kimileri de köle idiler.

Ya da erkeklik taslayıp içlerinden îman edenlerle ilgilenmemeleri içindir. Bu da insanlar Abdullah b. Selâm ve takımlarıyla tefsir edilirse böyle olur. Âyette geçen sefeh, akıl kıtlığından gelen hafiflik ve basit görüşlülüktür. Bunun karşıtı da hilm'dir.

"Bilin ki, gerçekten beyinsizler onlardır, ancak bilmezler". Bu da onları red ve cahilliklerini abartmadır. Çünkü gerçeğe direnen câhil, cahilliğini bilip de sessiz duran cahilden daha kötüdür. Zira beriki bazen mazur görülür ve âyet ve uyarılardan istifade eder.

Bu âyet neden lâ yalemun ile son buldu da bir önceki lâ yeşurun ile son buldu? Çünkü bu, beyinsizlere daha uygundur. Bir de dîn işlerinden anlamak ve hak ile bâtılı ayırmak derin düşünceye ihtiyaç duyan durumlardandır. Münâfıklık ve ondaki fitne ve fesat ise söz ve davranışlarının üzerinde az bir düşünceden anlaşılır.

14

 Îman edenlere rastladıkları zaman:

"Îman ettik” derler. Şeytanları ile baş başa kaldıkları zaman; "biz sizinleyiz; ancak onlarla alay ediyoruz” derler.

"Îman edenlere rastladıkları zaman: Îman ettik, derler". Mü'min ve kâfirlere nasıl muamele ettiklerini ve kıssanın başmdakini beyan etmektedir. Onların gidişatlarını açıklamak ve münâfıklıklarını gözler önüne sermek için anlatılmıştır, tekrar değildir.

Rivâyete göre Abdullah bin Übey ve arkadaşları bir grup ashap ile karşılaştılar. Abdullah yanındakilere: Bakın, bu beyinsizleri sizden nasıl def edeceğim, dedi? Ebû Bekir radıyallahü anh'in elinden tuttu ve: Hoş geldin, ey Teym oğullarının Efendisi, Müslümanların piri, mağarada Resûlüllah'ın yanında bulunan ikinci adam, canını ve malını Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'e bonkerce harcayan, dedi! Sonra Ömer radıyallahü anh'in elinden tuttu: Hoş geldin, ey Adiy oğullarının Efendisi, el-Faruk, dininde güçlü, canını ve malını Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in uğrunda sarf eden, dedi! Sonra Hazret-i Ali radıyallahü anh'in elinden tuttu: Hoş geldin, ey Peygamberin amcasının oğlu, damadı, Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem hariç Hâşim oğullarının efendisi, dedi! Bunun üzerine bu âyet indi.

Âyette geçen lika karşılaşmak ve rastlamak demektir: Lekıytuhu ve Iakaytuhu denir ki, onunla karşılaştım ve ona tesadüf ettim, demektir. Elkaytuhu da yere atmaktır ki, onu yere atınca onunla yüz yüze gelmiş olur.

"Ve izâ halev ilâ şeyatînihim” halevtü bifülanin ve ileyhi denir ki, onunla yalnız kalmaktır.

Yahut hâlake zemmün deyiminden gelir ki, kınama senden geçti ve gitti, demektir. Kurun hâliye de geçmiş zamanlar demektir.

Ya da halevtü bihi'den gelir ki, biriyle alay etmektir. İlâ edâtı ile geçişli kılınması inha (ulaştırmak) manası yüklendiği içindir.

Şeytana izafe edilmeleri küfürde onlara ortak olmalarından ya da münâfıkların büyükleri olmalarındandır. Bunu diyenler de küçükleridir. Sîbeveyh şeytan kelimesindeki nûn'u bir seferinde şetana'dan sayarak aslî kabul etmiştir ki, iyilikten uzak olmak manasınadır. Teşeytana kelimesi de buna şahitlik eder. Bir seferinde de şâta'dan geldiğini ve zâit söylemiştir ki, bâtıl olmak manasınadır. Onun isimlerinden biri de bâtıldır.

"Biz sizinleyiz, dediler” yani dinde ve itikatta demektir. Mü'minlere fiil cümlesiyle hitap ettiler (kâlu amenna), şeytanlara ise "inne” edatıyla te'kit edilen isim cümlesiyle hitap ettiler (inna mâ'aküm). Çünkü birincisinden îmanı ihdas ettiklerini kastettiler, ikincisinden ise üzerinde durdukları şeyde sebatı kastettiler. Bir de mü'minlere ettikleri hitapta bir inanç gerekçesi ve samimi bir arzu yoktu. Muhâcir mü'minlerden îman hususunda pohpohlanma da beklemiyorlardı. Kâfirlere dedikleri ise öyle değildi.

"Biz ancak onlarla alay ediyoruz". Bu da bir öncekini te'kit etmektedir; çünkü bir şeyle alay eden ve onu hafife alan onun karşısında ısrarlıdır.

Ya da bir öncekinden bedeldir, çünkü İslâm'ı hor gören küfrü büyütmüştür.

Ya da bu başlangıç cümlesidir; sanki "gerçekten biz sizinleyiz” dedikleri zaman şeytanlar onlara: Eğer bu doğru ise neden mü'minlere uyuyor ve îman ettiğinizi iddia ediyorsunuz, dediler? Onlar da böyle cevap verdiler. Alay etmek dalga geçmektir ve hafife almaktır. Hezi'tü veste'ze'tü denir ki, aynı manayadır, ecebtü ile istecebtünün de aynı manaya olması gibi. Maddenin aslı hafifliktir, hez'den gelir ki, hızlı öldürmektir. Hezee fülanün denir ki, olduğu yerde düşüp ölmektir. Nâkatuhu tehzeü bihi, devesi hızlı götürüyor, onu hafif taşıyor, demektir.

15

 Allah onlarla alay ediyor; bir süre taşkınlıkları içinde bocalamalarına onlara süre veriyor.

"Allah onlarla alay ediyor” onları alaylarından dolayı cezalandırıyor. Alayın karşılığı onunla isimlendirilmiştir, nitekim kötülüğün karşılığı da kötülükle isimlendirilmiştir. Bu da yâ lâfız lafza karşılık olsun içindir ya da miktar bakımından eşit olduğu içindir.

Ya da alayın vebalini çekerler ki, o da onlarla alay etmiş gibi olur.

Ya da başlarına alaydan ayrılmayan ve alayın maksadı olan hakaret ve değersizliği indirir, demektir.

Yahut da onlara alaycı biri gibi muamele eder demektir; bu da ya dünyada onları Müslümanların hükümlerine tâbi tutmak ve onlara mühlet vererek ve nimetlerini artırarak taşkınlığı sürdürmeleri ile olur.

Ya da âhirette olur; onlar ateşte iken onlara cennetten bir kapı açar; onlar da ona doğru koşarlar. Oraya varınca kapı yüzlerine kapanır. İşte Allahü teâlâ’nın:

"Bugün de îman edenler kâfirlere gülerler” (Mutaffifiyn: 34) dediği budur.

Bunun söz başı yapılıp da yukarıya atıf yapılmaması şunun içindir; çünkü onların cezalandırılmalarını Allah üstlenmiş; bunu mü'minlere bırakmamıştır. Bir de onların alayları Allah'ın onlara yapacağı şeyin karşısında çok önemsiz kalır. Belki de, sözlerine uyacak şekilde, Allahü müste'ziün bihim dememesi istihzanın yavaş yavaş meydana geleceğine ve zaman zaman yenileceğine îma etmek içindir. Allah'ın onlara azâbı da böyle oldu, nitekim şöyle buyurmuştur:

"Her sene bir iki defa denendiklerini görmüyorlar mı?” (Tevbe: 126).

"Ve yemüddühüm fî tuğyanihim yamehun” bu da meddel ceyşe ve emeddehu deyiminden gelir ki, ordunun sayısını artırmak ve takviye etmektir. Medettüs sirace velarda da bundan gelir ki, kandile yağ koymak ve yere gübre serpmektir. Medde filumr (ömrü uzatmak) tan değildir, çünkü o lâm ile geçişli kılınır; ümliye lehu gibi. İbn Kesîr'in, yümiddühüm okuyuşu da bunu gösterir.

Mu'tezile bu kelâmı zahirine almada zorlanınca, şöyle dediler: Allahü teâlâ mü'minlere verdiği gücü onlara vermeyince ve onları küfürleri, ısrarları ve muvaffakiyet yolunu tıkamaları ile yardımsız bırakıp da bu sebepten kalplerindeki pas ve karanlık mü'minlerin kalplerindeki açılma ve nûrun aksine artınca veya şeytana onları azdırma imkanı verip de o da onların taşkınlıklarını artırınca, mecaz olarak fiilin müsebbibine isnadı gibi bunu Allah'a isnat etti ve taşkınlığı da onlara izafe etti ki, fiilin ona isnadı hakikat üzere olduğu anlaşılmasın. Bunun tasdiki şudur: Artırmayı şeytanlara isnat edince azgınlığı genel olarak ifade etti ve:

"Kardeşleri onlara azgınlıkta imdat eder” (Araf: 202) dedi.

Şöyle de denilmiştir: Bunun aslı yemüddü lehüm'dür ki, ayılıp itâat etmeleri için ömürlerini uzatır, demektir. Fakat onlar taşkınlık ve körlükten başka bir şey yapmadılar. Yemüddü lehüm'deki lâm hazfedildi, tıpkı Allahü teâlâ’nın "vahtare musa kavmehu” (Araf: 155) âyetinde olduğu gibi.

Yahut da takdir şöyledir: Onları ıslah etmek için onlara imdat eder, onlarsa buna rağmen taşkınlıklarında bocalamaktadırlar.

Tuğyan ve tığyan zam ve kesr ile lukyan ve likyan gibidir, küfürde ve azgınlıkta ileri giderek haddini aşmaktır. Aslı bir şeyin mekanını geçmesidir. Allahü teâlâ:

"Su taşınca sizi gemide taşıdık” (Hakka: 11) buyurmuştur. Göz için körlük ne ise basiret için ameh odur (basiret körlüğü). O da işte şaşmaktır. Recülün âmihün ve amihün (şaşkın adam) denir. Ardun amhae de işaretsiz yerdir. Şâir şöyle demiştir:

Öyle yerler vardır ki,

Kör Câhillere rehberliği kördür (ıpıssızdır).

16

 İşte onlar hidâyete karşılık sapıklığı satın alan kimselerdir. Bu sebeple ticaretleri kâr etmedi ve onlar doğru yolu da bulamadılar.

"İşte onlar hidâyete karşılık sapıklığı satın alan kimselerdir". Onu tercih ettiler ve onunla değiştirdiler. Satın almanın aslı istenen maddî bir şeyi elde etmek için bedelini vermektir. İki ivazdan biri bizzat istenmeyecek şekilde nakit olursa o, bedel (fiyat olur), onu vermek de satın alma olur. Yoksa iki ivazdan hangisini bedel olarak düşünürsen, onu veren müşteri, alan da satıcı olur. Bunun içindir ki, bu iki kelime zıtlardan sayılmıştır. Sonra satın alma istiare yolu ile elindeki manevî veya maddî şeyi verip başka bir şeyi tahsil etmeye denilmiştir.

Şairin şu şiiri de bu manayadır:

Kalpak gibi saçın yerine kel bir kafa aldım,

Parlak ön dişlerin yerine kuru bir damak aldım,

Uzun bir ömre bedel kısa bir ömür aldım,

Müslüman'ın Hıristiyan olması gibi.

Sonra da kelime genişletildi, başkasına tamah edilerek bir şeye rağbet etmeme manasında kullanıldı. Mana şöyledir: Onlar Allah'ın insanları onun üzerine yarattığı fıtratı bıraktılar, benimsedikleri sapıklığı satın aldılar.

Ya da sapıklığı seçtiler ve onu hidâyete tercih ettiler.

"Ticaretleri kâr etmedi” bu (belagatta) mecazın teşrihidir, şöyle ki, muamelelerinde satın alma tabiri kullanılınca, ziyanlarım temsil etmek üzere ona uygun bir şey zikretti. Şu da onun gibidir:

Kerkez İbn dayeyi (kargayı) mağlup edip de

Onun iki yuvasını ele geçirince ona yüreğim sızladı.

(Kerkez ak saç, karga da siyah saç yerine kullanılmış, arkasından uygun olarak yazlık ve kışlık iki yuvadan bahsedilmiştir. Yaşlandığına üzülmektedir).

Ticaret alışveriş yaparak kâr etmek istemektir, kâr da sermayeden artan şeydir. Bunun içindir ki, ona şifa denilmiştir. Onun (ziyanın) ticarete isnat edilip de tüccarlara isnat edilmemesi, işi yapanla yakın ilişkisinden ya da ticaretin ona benzetilmesinden dolayıdır, çünkü ticaret kâr ve zararın sebebidir.

"Doğru yolu bulamadılar". Ticaretin yollarını demektir. Çünkü ondan maksat sermayenin ve kârın kurtarılmasıdır. Onlar ise istenen bu ikisini de ziyan ettiler. Çünkü sermayeleri selim fıtratları ve sağlam akıl idi. Onlar bu sapıklıklara inanınca kabiliyetleri bozuldu, akılları sarsıldı; hakkı elde edecek ve kemale ulaşacak sermayeleri kalmadı. Ziyan ettiler, kârdan ümitlerini kestiler, sermayeyi de kaybettiler.

17

 Onların hâli bir ateş yakanın hâli gibidir. O ateş etrafını aydınlattığı zaman Allah ışıklarını giderir ve onları karanlıklar içinde bırakır; artık görmezler.

"Onların hâli bir ateş yakanın hâli gibidir". Onların gerçek hâllerim anlatınca, arkasından da daha iyi açıklamak ve kafalara daha iyi yerleştirmek için bir misal getirdi. Çünkü bu kalbe daha çok tesir eder ve yaman hasmı daha çok susturur. Zira misal sana hayali gerçek ve maneviyi maddî gibi gösterir. Bundan dolayıdır ki, Allahü teâlâ indirdiği kitaplarda çok misal getirmiş ve bu peygamberlerin ve hekimlerin sözlerinde çok yaygın kullanılmıştır.

Mesel aslında benzer demektir: Misi, mesel ve mesil olarak çekilir, tıpkı şîbh, şebeh ve şebih gibi. Sonra da örnek için dillerde dolaşan söze denildi (misal, deyim, atasözü). Bunun içindir ki, bozulmaması için üzerinde titizlik gösterilir. Sonra da istiare yolu ile önemli ve garip her hâl veya kıssa veyahut sıfat için kullanıldı. Meselâ Allahü teâlâ’nın şu âyetlerinde olduğu gibi:

"Müttekılere vaat edilen cennetin hâli şöyledir” (Ra'd: 35). "En yüce misal Allah'ındır” (Nahl: 60).

Mana da şöyledir: Onların acayip hâlleri ateş yakanın hâli gibidir.

Ellezi ismi mevsûlü Ellezîne manasınadır, Meselâ:

"Ve huttum kellezi hadu” (Tevbe; 69) âyetinde olduğu gibi. Tabii bu, ellezi daha önce geçen binurihim'deki cemi zamirinin mercii olduğu takdirde böyledir. Neden bu câiz oldu da tekil elkaim tensiye elkaimeyn'nin yerine kullanılmadı; çünkü ellezi sıfatla kastedilen bir şey değildir; sıfatla kastedilen sılası olan cümledir. O (ellezi) marifenin cümle ile nitelenmesi için bağlantıdır. Ayrıca o (ellezi) tam bir isim değildir, onun parçası gibidir. Onun hakkı diğer mevsûllar gibi çoğul yapılmamaktır. Onda tekil de çoğul da birdir. Ellezîne ise onun cemi musahhahı değildir; aksine zu mananın artması için ziyade kılınmıştır. Bunun içindir ki, Kur'ân'ın indiği fasih dile göre hep ye ile gelmiştir. Sonra sılası ile birlikte uzun olduğu için tahfif edilmiştir. Bundan dolayı daha ileriye gidildi, önce ye'si atıldı, sonra kesresi atıldı, sonra da ism-i fâil ve ismi mefullarda lâm ile yerinildi (eddarib, elmadrub gibi).

Yahut da ellezi ile ateş yakanların cinsi veya ateş yakan topluluk kastedilmiştir. İstiykad (istevkade) ateş yakmak istemek ve onu elde etmeye çalışmaktır. O da ateşin yükselmesi ve alevinin yukarıya çıkmasıdır. Nar da nara yenuru nevren'den gelir ki, ürkmek manasınadır. Çünkü ateşte hareket ve sarsıntı (titreme) vardır.

"Etrafını aydınlattığı zaman” yani ateş, ateş yakanın etrafını aydınlattığı zaman demektir, eğer edaet fiilini geçişli yaparsan böyle olur. Yoksa fiilin mâ edatına isnadı mümkün hâle gelir. Fiilin müennes olması etrafında birçok şeylerin ve mekanların bulunmasındandır.

Ya da fiilin ateş zamirine isnat edilmesi mümkün olur. Mâ edâtı da mevsûledir, mekanlar manasınadır, zarf olarak mensûbtur.

Ya da zâittir, havlehu lâfzı da zarftır. Havi maddesi dönmek için konulmuştur, yıla da döndüğü için havi denilir.

(Allah nurlarını giderir). Bu da Lemmâ'nın cevabıdır, hum zamiri ellezi'ye râcidir, çoğul olması manadan dolayıdır. Burada neden nurihim, dedi de narihim, demedi? Çünkü ateş yakanın maksadı nurdur, ışıktır.

Ya da bu cümle yeni söz başıdır, birinin "neden onların hâli ateş yakıp da ateşi sönenin hâline benzetildi?” diyerek itirazına cevap verilmiştir.

Yahut da bu, açıklamak için temsil getirilen cümleden bedeldir. Zamir her iki itibarda da münâfıklara aittir. Felemma edaet cümlesinin cevabı da veciz olması ve karışıklık korkusu da olmadığı için mahzûftur, tıpkı "felemma zehebu bini” (Yûsuf: 15) âyetinde olduğu gibi. Nurlarını gidermenin Allah'a nisbet edilmesi ya her şeyin onun yapması ile olmasındandır ya da söndürmenin gizli bir sebeple veya rüzgâr yahut yağmur gibi gökten inen bir şeyle olmasından yahut da mübalağa murat edilmesinden dolayıdır. Bunun içindir ki, fiil hemze ile değil de be ile (binurihim) geçişli kılınmıştır. Çünkü be'de birliktelik ve tutma manası vardır. Meselâ, zehebes sultanu bimalihi denir ki, kral birinin malını alıp götürmektir. Allah'ın aldığı ve tuttuğu şeyi de geri gönderecek yoktur. Bundan ötürüdür ki, lâfzın gereği olan ışıktan vazgeçilerek nûr, denilmiştir. Çünkü eğer, Allah ışıklarını götürür, denilse idi, ışığın fazlası gidip de nûr denecek kadar bir şeyin kalması akla gelebilirdi. Maksat ışıklarının tamamen izale edilmesidir. Baksanıza, bunu nasıl tesbit ve te'kit ederek:

(Onları karanlıklar içinde bırakır) demiş ve zulumat lâfzını zikretmiştir ki, o da ışığın olmayıp tamamen sönmesidir. Zulumatı cemi ve nekire yapmış, onu hayallerin dahi görülmeyeceği şekilde zifiri karanlık olarak nitelemiştir.

Tereke maddesi aslında atmak ve tahliye etmektir, onun bir mef ulü olur, ona sayyere (kıldı, yaptı) manası yüklemiştir, o da efal-i kulub denen fiillerden sayılmıştır, Meselâ "ve terekehüm fî zulumatin” kavlinde olduğu gibi. Şairin şu mısraı da bundandır:

Onu canavarların çekiştirdiği et parçası gibi kıldı.

Zulmet, mâ zalemeke en tefale keza (böyle yapmana ne mani oldu?) deyiminden alınmıştır. Çünkü karanlık da gözü kapatır, onu görmekten men eder. Onların karanlıkları şunlardır: Küfrün karanlığı, münâfıklığın karanlığı ve kıyâmet gününün karanlığı. O günde mü'minlerin nurları ise önlerini ve sağlarım aydınlatır.

Ya da sapıklığın karanlığıdır, Allah'ın gazabının karanlığıdır ve sonsuz azabın karanlığıdır.

Yahut da şiddetli karanlıktır, sanki üst üste yığılmış karanlıklar gibidir.

Layubsırun fiilinin mef'ûlü atılmış ve terk edilmiş cinsindendir; sanki fiil geçişsiz gibidir.

Âyet Allahü teâlâ’nın hidâyet verip de onu zâyi eden ve onunla ebedî nimete kavuşamayıp da şaşkın ve üzgün kalan kimseye getirdiği bir misaldir. Bununla ilk Âyetin içeriği iyice anlatılmak ve izah edilmek istenilmiştir. O genel kâfirlerin arasına bu münâfıklar da girer; çünkü onlar da dilleriyle söyledikleri hakkı zâyi etmişlerdir. Bunu yaparken de küfrü gizlemiş ve şeytanları ile baş başa kaldıkları zaman da onu açığa vurmuşlardır. Âyet sapıklığı fıtratında saklı bulunan hidâyete tercih eden yahut îman ettikten sonra dîninden dönen veyahut sağlam irâde hâlleri (tasavvufi manada) olduğu hâlde kuru kuru sevgi iddia edip de Allah'ın da ona parlattığı iradi nurlarım giderdiği kimseler için de bir misaldir.

Ya da âyet; münâfıklara can, mal ve evlât güvenliği verecek ve onları ganimetlerde ve şerîat hükümlerinde Müslümanlara ortak kılacak îmanlarını, aydınlanmak için ateş yakanın ateşine ve Allah’ın da onu söndürmek ve nûrunu gidermekle onları helâk ve hâllerini ifşa etmesine bir misaldir.

18

 Onlar sağırlar, dilsizler ve körlerdir: artık onlar geri dönmezler.

"Onlar sağırlar, dilsizler ve körlerdir". Kulaklarını hakka tıkayıp da onu konuşmak istemeyerek gözleriyle âyetleri görmeyince, hisleri dumura uğramış gibi oldu ve güçleri bitti. Şairin şu beyitinde olduğu gibi:

Hayırla anılırsam sağırlardır,

Kötülükle anılırsam kulak kesilirler.

Şu beyit de öyledir:

Ben istemediğim şeye karşı sağırımdır,

İstediğim şeyi de en iyi işitenimdir.

Onlara böyle denilmesi temsil yolu iledir, istiare tariki ile değildir, çünkü istiarenin şartı müstearünleh'ün zikredilmemesidir. Öyle ki, eğer karine olmasaydı kelâm ona hamîedilirdi, Meselâ Züheyr'in şu sözü gibi:

Silâhı keskin ve balık etli

Yelesi kalın ve tırnakları kesilmemiş bir aslanın yanında.

Bunun içindir ki, söz sihirbazları (ustaları) teşbihi andırmaması için çok dikkat ederler. Nitekim Şâir Ebû Temmam şöyle demiştir:

Yemin olsun kiyükselir de Câhiller

Onun gökte bir ihtiyacı olduğunu sanır.

Burada da her ne kadar mübteda hazfedildiği için zikredilmemişse de ancak söylenmiş hükmündedir, benzeri de şudur:

Bana aslan kesiliyorsun, savaşlarda deve kuşusun,

Kanatları düşük, ıslık çalanın ıslığından ürken.

Bu, binurihim'deki zamiri münâfıklara gönderdiğin takdirde böyledir, kaldı ki, âyet temsilin özeti ve sonucu hükmündedir. Eğer onu ateş yakanlara gönderirsen, istiare değil hakikat olur.

Mana da şöyledir: Onlar bir ateş yakıp da Allah da nurlarını gidererek onları korkunç karanlıklarda bırakınca, onları panikletti, Öyle ki, duyuları arızalandı ve güçleri düştü.

Üçü de terekehüm'ün mef'ulünden hâl olarak nasb ile okunmuştur. Samem (sağırlık) aslında parçaların sıkışmasından meydana gelen katılıktır. Hacerün asam da bundan gelir ki, som taş (mermer) demektir. Kanatün samma da sağlam mızrak demektir. Şişenin tıkacına da sımam denir. İşitme duyusunu kaybetmeye de bu isim verilmiştir, çünkü sebebi kulak borusunun boşluk kalmayacak ve havanın dalgalanması ile işitme gerçekleşmeyecek şekilde tıkanmasıdır. Bekem ise dilsizliktir, ama da görebilecek kimsenin görememesidir. Basireti kör olana da böyle denir.

(Artık geri dönmezler). Sattıkları ve zâyi ettikleri hidâyete dönmezler yahut satın aldıkları sapıklıktan dönmezler veyahut şaşkındırlar; ileri mi gideceklerini, geri mi kalacaklarını bilmezler. Başladıkları noktaya nasıl döneceklerini bilmezler.

Baştaki fe edâtı geçen hükümlerle nitelenmelerinin şaşkınlıklarına ve dikilip kalmalarına sebep olduğunu göstermektedir.

19

Yahut da onların hâli gökten boşanan ve içinde karanlıklar, gök gürlemesi ve şimşek bulunan bir yağmur gibidir. Ölüm korkusu ile parmaklarını kulaklarına tıkarlar. Allah kâfirleri çepeçevre kuşatmıştır.

"Ev kesayibin minessemai” bu da istevkade fiiline ma’tûftur, yani onların hâli yağmura yakalanın hâli gibidir. Çünkü parmaklarını kulaklarına tıkarlar, buyurmuştur. Ev edâtı aslında şüphe duyulan eşitliği göstermek içindir, sonra genişletildi, şüphe duyulmayanda da kullanıldı. Meselâ calisil hasene ev ibn şirin (ister Hasan Basri ile otur ister İbn Sirin'le) sözünde olduğu gibi.

"Onlardan ne günahkâra ne de azılı kafire itâat etme” (İnsan: 24) âyeti de böyledir. Çünkü ev edâtı bu misallerde oturma cinsini ve isyanın gerekliliğini eşitlemek içindir.

"Ev kesayyibin” kavli de böyledir; manası da şöyledir: Münâfıkların kıssası o iki kıssaya benzemektedir ve ikisi de onlara benzetmede eşittir. Sen ikisi ile misal getirmede yahut istediğin birini seçmede serbestsin.

Sayyib savb kökünden fey'il veznindedir, o da inmek manasınadır. Yağmura da buluta da denir. Şâir Şemmah şöyle demiştir:

Yere yakın kara bulutlar, yalancı olmayan gök gürültüsü.

Âyette her ikisi de muhtemeldir. Nekire kılınması ondan şiddetli yağmur çeşidi kastedildiği içindir. Sema'nın mâ'rife kılınması bulutun bütün ufukları kaplayacak şekilde olmasındandır. Çünkü her ufka sema denir, nitekim onun her katma da sema denir. Şâir şöyle demiştir:

(Ah hatırladığım sevgiliden) ve

Aramıza giren yer ve gök parçalarından!

Essema'nın mâ'rife kılınması asıl, bina ve nekirelik bakımından yağmurdaki abartıyı göstermesi içindir.

Şöyle de denilmiştir: Semadan maksat buluttur, lâm da onun mahiyetini belirtmek içindir.

"İçinde karanlıklar, gök gürlemesi ve şimşek vardır". Eğer sayyib'ten yağmur kastedilirse, onun karanlıkları; damlalarının arka arkaya gelmesiyle kesafet kazanma karanlığıdır ve gecenin karanlığının yanı sıra bulutunun da karanlığıdır. Bulutu gök gürlemesi ile şimşeğe mekan kılması, bu ikisinin onun üstünde ve altında olmasından ve onunla ilgili bulunmasındandır. Eğer ondan (sayyib'ten) bulut kastedilirse, onun karanlıkları siyahlığıdır, gecenin karanlığı ile kat kat olmasıdır.

Zulumatun'daki "ref” fihi zarfı iledir, çünkü mevsûfa itimat etmektedir. Gök gürültüsü buluttan duyulan sestir. Meşhur olan onun rüzgârın sürüklediği bulutların sürtünmesinden çıkmasıdır, ra'd irtiad kökünden alınmıştır. Berk (şimşek) de berakaş şey'üden gelir ki, parlamak manasınadır. Ra'd ile berk ikisi de mastardır, bunun içindir ki, onları cemi yapmamıştır.

"Yecalune esabiahum fî azanihim” zamir yağmura yakalananlara râcidir, çünkü o her ne kadar hazf edilmiş ve sayyib onun yerine geçirilmişse de ancak manası durmaktadır. O sebeple ona itibar etmek câizdir, nitekim Hassan radıyallahü anh de bunu göz önüne almış ve şöyle demiştir:

Yanlarına gelen misafirlere Bereda içirirler

Bu da boğazdan rahat geçen şaraba karıştırılır.

Burası yusaffaku’daki gizli zamiri müzekker kılmıştır, çünkü mana, mae berada (Berada ırmağının) suyunu içirirler, demektir.

Cümle söz başıdır, sanki şiddet ve korku zikredilince: Buna rağmen hâlleri nasıldır, denildi? Böyle de cevap verildi. Parmak uçlarının yerine parmakların kullanılması da mübalağa (abartmak) içindir.

(Yıldırımlardan) min edâtı yecalune'ye bağlıdır, yani onun için böyle yaparlar demektir. Meselâ: Sekahu minel ğaymeti de böyledir ki: Süt içme arzusundan dolayı ona içirdi, demektir.

Saika (yıldırım) da korkunç ve yanında ateş bulunan sestir. Neyin üzerine düşerse onu yakar, şiddetli ses manasınadır. Bazen de duyulan veya görülen her korkunç şeye denir. Saakathus saikatu, yakmakla veya şiddetli sesle helâk etmektir. Bu kelime minessavakii şeklinde de okunmuştur, bu savaikten ters çevrilmiş değildir, çünkü ikisinin de çekimi eşit olarak yapılır. Sakıad dikü ve hatibün miskaun denir ki, güzel öten horoz ve güzel konuşan hatip manasınadır. Sakaathus saikatü de bundan gelir. Bu saika aslında ya gök gürlemesi sesinin veya gök gürlemenin sıfatıdır, te de mübalağa içindir, Meselâ raviye'de olduğu gibi.

Yahut mastardır, afiyet ve kazibet gibi.

(Ölüm korkusu ile) bu da illet (mef’ûlünleh) olarak mensûbtur. Şu mısrada olduğu gibi:

Ve ağflru avrael kerimi iddihareh

(Asil kimsenin bana söylediği çirkin sözü bağışlıyorum, geleceğe saklamak için).

Ölüm hayatın zeval bulmasıdır, hayata zıt arizi (sonradan olan) bir şeydir de denilmiştir. Çünkü Allahü teâlâ:

"Ölümü ve hayatı yarattı” (Mülk: 2) buyurmuştur. Fakat bu görüş, yaratma takdir manasınadır, yok etme de mukadderdir, diye reddedilmiştir.

"Allah kâfirleri çepeçevre kuşatmıştır". Onun elinden kaçamazlar, nitekim etrafı sarılan da sarandan kurtulamaz. Onları hile ve düzen onun elinden kurtaramaz. Cümle itiraziyedir (ara cümledir) iraptan mahalli yoktur.

20

 Şimşek neredeyse gözlerini alacak. Şimşek onların etrafım aydınlatınca orada yürürler. Üzerlerine karanlık çökünce de dikilip kalırlar. Eğer Allah istese idi kulaklarını ve gözlerini giderirdi. Şüphesiz Allah, her şeye kâdirdir.

 (Şimşek neredeyse gözlerini alacak). Bu da ikinci söz başıdır,

"o yıldırımlarla nasıl idiler?” diyene böyle cevap verdi. Kâde efal-i mukarebedendir, haberin, sebebi arız olduğu için yaklaştığım bildirir, ancak henüz meydana gelmemiştir; ya bir mani çıkmıştır ya da bir şart yoktur. Asâ fiili ise haberin umut edilmesi için konulmuştur. O haber de yalın bir haberdir, asâ ise öyle değildir. Kâde'nin haberinin fiil-i muzâri olması şart kılınmıştır, bu da özellikle yaklaştığını göstermek içindir, haberin başında da en edâtı yoktur. Bu da hâl (şimdiki zaman) manasına olduğunu göstermesi içindir. Bazen asâ gibi kabul edilerek haberine en geçer, nitekim asâ da haberinden en hazf edilerek ona benzetilir. Çünkü ikisi de haberin yaklaşması konusunda birbirine yakındır.

Hatf sür'atle almaktır, tı'nın kesri ile yahtın okunmuştur, yahtatıfı olarak da yahıttıfu okunmuştur. Bu durumda te'nin fethası hı'ya nakledildi, sonra da tı'ya idgam edildi. Hı'nın kesri ile de yahıttıfu okunmuştur, çünkü iki sâkin cem olmuş, ye de ona uymuştur. Aynı kelime yetehattafu şeklinde de okunmuştur.

"Şimşek onların etrafını aydınlatınca orada yürürler. Üzerlerine karanlık çökünce de dikilip kalırlar". Bu da üçüncü cümle başıdır. Sanki "şimşek çakarken ve sönerken ne yapıyorlardı?” denildi de böyle cevap verildi.

Edâe fiili ya geçişlidir, mef ulü de mahzûftur, manası da şöyledir: Küllema nevvere lehüm memşen ehazuhu (şimşek ne zaman yürüyecek yerlerini aydmlattıysa yollarını tuttular) ya da lâzımdır,

Mana da şöyledir: Küllema lemaa lehüm meşev fî matrahı nurihi (ne zaman parladıysa ışığının düştüğü yerde yürüdüler). Azleme de öyledir; o da zâlimel leylü’den nakledilerek müteaddi olarak gelir. Meçhul kalıbı ile uzlime okunuşu da Ebû Temmam'ın şu sözü de buna şahitlik eder,

O ikisi iki hâlimi kararttı, sonra aydınlattılar

Karanlıklarını; altından genç veyaşlı bir yüz çıktı.

O (Ebû Temmam) her ne kadar yeni yetmelerden ise de ancak Arap dili bilginlerindendir; dediği duyduklarını rivâyet olmaktan geri kalmaz.

Neden aydınlatma ile küllema, karartma ile de izâ edatını kullandi? Çünkü onlar yürüme konusunda hırslı idiler; fırsat buldukça onu değerlendirdiler, ama durma ise öyle değildir. Kamu durdular demektir, kametis suku (piyasa durdu) ve kamel mau (su dondu) da buradan gelir.

"Eğer Allah dilese idi kulaklarını ve gözlerini giderirdi". Yani eğer Allah gök gürültüsünün sesi ile kulaklarını ve şimşeğin parıltısı ile de gözlerini almak istese idi onları alır götürürdü. Mef'ûlun hazfi cevabın onu göstermesindendir. Şae ve erade fiillerinde mef'ûlun hazfi çok olmuştur, öyle ki, kâde'de ancak garip şeylerde zikredilir, Meselâ şairin şu beyitindeki gibi:

Velev şi'tü en ebkiye demen lebekeytuhu

(Eğer kan ağlamak istese idim, öyle ağlardım).

Lev şart edatlarındandır, dış manası birincisi olmadığı için ikincisinin de olmamasını göstermektir. Tıpkı lâzım olmadığı zaman melzumun da olmaması gibi. Be ziyadesiyle leezhebe biesmaihim şeklinde de okunmuştur, Meselâ "vela tulku bieydiküm ilettehlüketi” (Bakara: 195) âyetinde olduğu gibi. Bu şart edatının faydası gerektirici durum (şimşek) olmakla beraber manii (Allah'ın dilememesini) ortaya çıkarmak ve sebeplerin sonuç vermesinin Allah'ın dilemesine bağlı olduğuna ve sonuçların sebeplere bağlı olarak meydana gelmesinin de onun kudreti ile gerçekleştiğine dikkat çekmek içindir.

"Şüphesiz Allah, her şeye kâdirdir” bu da yukarıdaki hükmü açıklama ve izah etme gibidir. Şey özellikle var olana denir. Çünkü o aslında şae fiilinin mastarıdır. Bazen şai manasına gelir ki, Yaratıcı Allahü teâlâ'yı da içine alır. Nitekim şöyle buyurmuştur:

"De ki: Şahitlik bakımından hangi şey daha büyüktür? De ki: Allah” (En'âm: 19). Bazen meşi' manasına gelir, yani var olması istenen nesne demektir. Allah'ın da var olmasını istediği şey vakti gelince olur. Şu âyetler de bu manayadır:

"Şüphesiz Allah, her şeye kâdirdir” (Bakara:20). "Allah her şeyi yarattı” (Zümer: 62). Bu ikisi geneldir, istisnası yoktur.

Mu'tezile, şey var olması doğru olan şeydir, bu da vacibi de mümkünü de içine alır, yahut bilinip haber verilmesi doğru olan şeydir ki, yine imkânsızı içine alır, dedikleri için her iki yerde de şeyi akıl icabı mümkün varlıkla tahsis etme durumunda kaldılar. Kudret bir şeyi var etme gücüdür.

Şöyle de denilmiştir: O imkanı gerektiren bir sıfattır.

Şöyle de denilmiştir: İnsanın gücü bir şeyi yapma hâlidir, Allahü teâlâ’nın gücü ise acizlik sıfatının olmamasıdır. Kâdir (gücü yeten) odur ki, isterse yapar istemezse yapmaz. Kadîr ise istediği şeyi istediği şekilde yapandır. Bunun içindir ki, Allah'tan başkasının sıfatı olarak pek az kullanılır.

Kudred kadr kökünden türetilmiştir, çünkü gücü yeten işini gücüne göre ayarlar ya da dilemesinin gerektirdiği miktara göre yapar. Bunda da şuna delil vardır ki, hadis (sonradan olan) sonradan olurken, mümkün de dururken takdir edilmişlerdir. Kulun takdirinde olan şey de Allahü teâlâ’nın takdirindedir. Çünkü o da bir şeydir. Her şey de Allah'ın takdiri iledir.

Öyle görünüyor ki, bu iki temsil girift temsillerdendir, o da içinde birçok parçalar bulunan ve bir tek nesne olacak şekilde birleşen toplu bir şeyi kendi gibi başka bir şeye benzetmektir. Meselâ:

"Tevrat'ı yüklenip de sonra taşımayanlar misali şöyledir” (Cumua:5) âyeti gibi. Çünkü bunda Yahûdîlerin yanlarındaki Tevrat'ı tanımamadaki durumları taşıdığı hikmet tomarlarını anlamayan eşeğe benzetilmiştir. Bu ikisinden maksat münâfıkların şaşkınlık ve şiddet hâlini karanlıkta yaktığı ateşi sönen kimsenin çektiklerine benzetmektir yahut karanlık gecede gök gürültülü ve şimşekli bir yağmura tutulanın ve yıldırımlardan korkanın hâline benzetilmiştir.

Bunları basit temsil saymak da mümkündür, o da tek tek eşyaları alır, kendi gibilere benzetirsin; Meselâ şu Âyette olduğu gibi:

"Körle gören, karanlıklarla aydınlık, gölge ile sıcak bir değildir” (Fatır: 19 -21). Şâir İmruulkays'in şu beyiti de öyledir:

Sanki kuşların yürekleri taze ve kuru iken

Onun (tavşancıl kuşunun) yuvasında hünnab ve eski adi hurma gibidir.

(Bu kuş avladığı kuşları yer, yüreklerini bırakırmış).

Birinci temsilde münâfıkların kendileri ateş yakana, îman göstermeleri de ateş yakmaya; kanlarım, mallarını, evlatlarını vb. eşyalarını kurtarmaları da ateşin çevresini aydınlatmasına; helake ve hâllerinin ifşasına yaklaşmışken bunun olmayıp da devamlı ziyanda ve sonsuz azapta bırakılmaları da ateşlerinin söndürülmesine ve nurlarının giderilmesine benzetilmiştir. İkinci temsilde de şahısları yağmurda kalana; inkâr ve aldatma ile karışık îmanları da içinde karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşek bulunan buluta benzetilmiştir. Şöyle ki, bu her ne kadar bizatihi faydalı bir şey ise de ancak bu şekilde olduğu için faydası zarara dönmüştür. Mü'minlerin baskılarından ve kendilerinden başka kâfirlerden gelebilecek şeylerden dolayı ettikleri münâfıklık da ölüm korkusu ile parmaklarını kulaklarına tıkamaya benzetilmiştir. Şöyle ki, bu, Allah'ın takdirinden hiçbir şey eksiltmez ve onlara vermek istediği zarardan kurtarmaz. Şiddet karşısında şaşkınlıkları ve ne yaptıklarını bilmemeleri de her şimşek çaktıkça gözlerini almasından korkmakla beraber onu fırsat bilip birkaç adım atmalarına, sonra da ışık sönünce bağlı kalıp hareket etmemelerine benzetilmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Îman, Kur'ân ve insana ebedî hayatını kurtarmak için verilen diğer marifetler de yeryüzüne canlılık veren yağmura benzetilmiştir. O bozuk Tâifenin irtikap ettiği şeyler ve ileri sürdüğü müşkül itirazlar da karanlıklara benzetilmiştir. Ondaki vaat ve tehditler gök gürültüsüne, ondaki açık âyetler de şimşeğe, işittikleri tehdide kulak tıkamaları da gök gürültüsünün korkuttuğu ve ölüm korkusundan kulaklarını tıkayan ve bundan da kurtulamayan kimseye benzetilmiştir.

"Allah kâfirleri kuşatmıştır” sözünün manası da budur. İdrak ettikleri irşat parıltılarından veya göz dikdikleri yardımlardan dolayı neşelenip harekete geçmeleri de şimşeğin çakmasıyla aydınlanan yerde yürümelerine benzetilmiştir. Şüphe karşısında duraksamaları veya bir musibet sezmeleri de ortalık kararınca dikilip kalmalarına benzetilmiştir.

Allahü teâlâ "eğer Allah dileseydi kulaklarını ve gözlerini alırdı” sözü ile şuna dikkat çekmiştir ki, Allahü teâlâ onlara kulakları ve gözleri onlarla doğru yolu bulsunlar ve kurtuluşa ersinler diye vermiştir. Onlar ise bunları geçici zevklerde kullandılar ve onları ilerideki faydalardan çevirdiler. Eğer Allah dileseydi onları bu istedikleri şekilde bırakırdı.

21

 Ey insanlar, sizi ve sizden öncekileri yaratan Habbinize ibâdet edin ki, takvaa saahibi olasınız.

"Ey insanlar, Rabbinize ibâdet edin". Mükelleflerin fırkalarım sayıp da özellerini ve işlerinin sonuçlarını zikredince, kalıp değiştirerek onlara hitap etti, bundan maksat da dinleyiciyi sarsmak, harekete geçirmek ve ibâdet işine önem vermektir. Onu büyütmek ve hitap zevki ile ibâdet külfetini azaltmaktır.

"Ya” nida edatıdır, uzağa seslenmek için konulmuştur. Bazen uzak yerine konularak yakına da hitap edilir, bu da ya onun azametinden dolayı olur, Meselâ dua edenin: Ya Rabbi, ya Allah, demesi gibi. Hâlbuki Allah kuluna şahdamarından daha yakındır.

Ya da seslendiği kimsenin gafletinden, kötü anlayışından dolayı böyle yapar.

Yahut da dua edilene önem verdiği veyahut ona daha çok çevirmek için yapar.

Ya edâtı, nida edilenle beraber tam cümle teşkil eder. Çünkü o, fiilin yerine geçmiştir. Eyyü ise elif lâm ile mâ'rife olana ulaşmak için konulmuştur. Çünkü o hâliyle başına ya'nın gelmesi imkansızdır. Aksi takdirde iki harf-i tarif birleşmiş olur. Çünkü ikisi de eşittir. Eyyü'ye münadanın hükmü verildi ve açıklayıcı sıfatı olarak nida ile kastedilen şeyin yerine konuldu.

Aralarına tembih he'si sokuşturuldu, bu da te'kit içindir ve muzâfunileyhten hak ettiğini karşılamak içindir (eyyühüma ve eyyühüm gibi).

Kur'ân-ı Kerîm'de bu tip nidanın çok olması, içinde te'kit türlerini barındırdığı içindir. Allahü teâlâ’nın, kullarına en etkili ve en beliğ tarzda nida ettiği şeyler bunu hak etmiştir; çünkü onlar büyük şeylerdir, fark edilmek onların hakkıdır, ancak insanların çoğu bundan gâfillerdir. Bu itibarla cemiler, cemi isimleri ve elif lâmla mâ'rife olanlar nida edilir. Çünkü bunlar geneldir, ahd için değildir. Bunlardan istisnanın doğru olması ve genellik ifade eden şeylerle te'kit edilmeleri de bunu gösterir. Meselâ Allahü teâlâ’nın "fesecedel Melâiketü küllühüm ecmeun” (Hicr: 30) âyeti gibi. Ashâbın bunların genelliği ile şayi ve yaygın olarak delil getirmeleri de bunu gösterir.

(Ey insanlar) tabiri âyet inerken var olanları da sonradan olacakları da içine alır. Çünkü tevatüren sabittir ki, Efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem'in hitabı ve getirdiği hükümler her ikisini de içine almaktadır, kıyâmete kadar geçerlidir. Ancak belli delillerle istisna edilenler hariç.

Alkame ile Hasen'den, ey insanlar, diye inen bütün âyetler Mekkî'dir ve, ey îman edenler, diye başlayanlar da Medeni'dir, diye gelen rivâyet, eğer Merfû' olarak sahih ise, bu çağrının kâfirlere hâs olduğunu da ibâdetle memur olduklarını da icap etmez. Çünkü emredilen şey ibâdete başlama ile gittikçe artırma ve ona devam etme arasında müşterektir. Binâenaleyh kâfirlerden istenen önce Allah'ı tanıma ve onu ikrar etmeden sonra ibâdete başlamaktır. Çünkü bir şey vâcip ise onu tamamlayan şeyler de vâciptir. Meselâ abdestsizlik nasıl namazın vâcip olmasına mani değilse, kafirlik de ibâdetin vâcip olmasına mani değildir. Aksine onu ortadan kaldırmak ve arkasından da onunla meşgul olmak vâciptir. Mü'minlerden istenen de bunu artırmaları ve üzerinde sebat etmeleridir.

"Rabbinize” demesi de ibâdeti hak ettiren şeyin Rablik olduğunu göstermek içindir.

(Sizi yaratan) bu da ta'zîm ve sebep bildirmek için dolaylı sıfattır. Kayıt olma ihtimali de vardır, hitap özellikle müşrikleredir, Rabb'ten de genel olarak hem gerçek Rabb hem de onların Rabb dedikleri şeyler kastedilirse. Yaratmak bir şeyi tasarlayarak ve düzgün şekilde icat etmektir. Aslı takdirdir, hafakan na'le denir ki, ayakkabı çiftini takdir edip birbiriyle kıyaslayarak eşit yapmaktır.

(Sizden öncekileri de) bu da insandan zât veya zaman itibarı ile önce geçen bütün şeyleri içine alır (rûh, beden, atalar, yer ve gökler gibi). Halekaküm'deki mensûb zamire ma’tûftur. Cümle onların ikrarını dikkate alarak söylenmiştir, çünkü onlar bunu itiraf ediyorlardı, Meselâ şu Âyette olduğu gibi:

"Yemin olsun ki, onlara, kendilerini kimin yarattığını sorsan: Elbette: Allah, derler” (Zuhruf: 87). "Yemin olsun ki, onlara, gökleri ve yeri kim yarattı, diye sorsan, elbette: Allah, derler” (Lokman: 25).

Ya da az bir düşünme ile bunu bilme imkânları vardır.

Men kableküm şeklinde de okunmuştur, bu da te'kit için birinci mevsûlle sılası arasına ikinci mevsûl sokuşturma ile olmuştur. Nitekim Şâir Cerir de böyle bir şey yapmıştır:

Ya Teyme Teyme Adiyyin, lâ eba lekümu

(Ey Teym Teym Adi oğulları, babasızlar!)

Birinci Teym ile ona izafe edilen şey arasına bunu sokuşturmuştur.

(Takvâa sâhibi olasınız diye). Bu da u'budû'daki zamirden hâl’dir, sanki şöyle buyurmuştur: Rabbinize ibâdet edin, Allahü teâlâ’nın komşuluğuna götüren hidâyet ve felahı kazanan müttekılerin yoluna gidesiniz diye. Böylece takvanın saliklerin son dereceleri olduğuna dikkat çekmiştir. O da Allahü teâlâ'dan başka her şeyden el çekerek Allah'a iltica etmektir. Şuna da dikkat çekmiştir ki, âbit kimse ibâdetinden gurur duymamalıdır, korku ile ümit arasında olmalıdır. Nitekim:

"Rablerine korkarak ve ümit ederek dua ederler” (Secde: 16) buyurmuştur.

"Yani rahmetini umar ve azabından korkarlar". (İsra:87) (Lealleküm tettekun) ya da halekamü'ün mef'ûlünden hâl’dir ve ona atfedilmiştir.

Mana da şöyledir: O sizi ve sizden öncekileri takva gösterecek bir surette yarattı, çünkü ona götürecek birçok sebepler hazırlamıştır.

Burada lâfız ve mana olarak genellikle muhatap kullanmıştır, bu da hepsini kastederek yapılmıştır.

Şöyle de denilmiştir: Bu takva sizi yaratmasının sebebidir, nitekim Allahü teâlâ:

"Cinleri ve insanları ancak bana ibâdet etmeleri için yarattım” (Zariyat: 56) buyurmuştur. Bu ise zayıftır, çünkü lügat buna müsait değildir.

Âyet şunu gösterir ki, Allahü teâlâ'yı bilmenin, birliğini anlamanın ve ibâdeti hak ettiğini öğrenmenin yolu, yaptıklarına bakmaktır ve işlerini delil getirmektir. Âyet şunu da göstermektedir ki, kul ona ibâdet etmekle sevabı hak etmez, çünkü sevap ona daha önce verdiği birçok nimetlere şükür olduğundan o, ücretini işten önce alan işçi gibi olmuştur.

22

 O Rabb ki, yeryüzünü size bir döşek ve göğü de bir bina yaptı. Gökten bir su indirdi de onunla meyvelerden sizin için rızık çıkardı. Öyleyse bilip dururken Allah'a eşler koşmayın.

 (O ki, yeryüzünü size bir döşek yaptı) (Rebbeküm’ün) ikinci sıfatıdır yahut mensûb veya Merfû' metihtir yahut mübteda’dır, haberi de felatec'alu'dur.

Ceale ef'al-i âmme'dendir, üç yönü vardır; sâra ve tafika manasına gelir, mef'ûl almaz, şu beyitte olduğu gibi:

Süheyl oğullarının genç develeri kalabalık

Sürüdedir ve otlakları yakındır.

Evcede manasına gelir ve bir mef'ûl alır,

"cealez zulümati ven-nur” (En'âm: 1) âyetinde olduğu gibi. Sayyere (değiştirmek) manasına gelir ve iki mef'ûl alır,

"ceale lekümül arda firaşen” (Bakara:22) kavlinde olduğu gibi. Değiştirmek bazen eylemle olur, bazen sözle bazen de akitle (bağıtla) olur. Yeri döşek yapmasının manası şudur: Bazı taraflarını sudan uzak yapmıştır, hâlbuki suyun karakteri yeri kuşatmaktır. Ve onu yani yeri orta sertlikte ve lâtif (hoş) olarak yaratmıştır, böylelikle serili döşek gibi üzerinde oturmaya ve uyumaya elverişli olmuştur. Bu da onun düz olmasını gerektirmez, çünkü küre hacmi büyük olunca düz olmasına mani teşkil etmez.

(Göğü de bir bina yaptı) üzerinize kubbe gibi çattı. Sema (gök) cins ismidir, teke de çoğa da denir, Meselâ dirhem ve dinar gibi. Semae'nin çoğulu olduğu da söylenmiştir. Bina mastardır, yapı manasınadır, ister ev ister dam ister kubbe isterse çadır gibi olsun. Bena ale imreetihi de bundan gelir, çünkü evlenirken geline yeni bir çadır kurarlardı.

"Ve enzele minessami maen feahrece bihi mines semerati rizkan leküm” ceale'nin üzerine ma’tûftur. Meyvelerin çıkması Allah'ın dilemesi iledir, ancak toprakla karışan su çıkmasına sebep ve onun için madde (asıl) olmuştur, tıpkı meninin canlı için madde olması gibi. Bunu da o ikisinden oluşan maddeye meyvelerin şekillerini ve tatlarını vermekle yaptı.

Ya da suya aktif bir kuvvet, toprağa da pasif bir kuvvet vermekle yaptı ki, bu ikisinin birleşmesinden çeşitli meyveler çıktı. O (Allah) eşyayı sebepsiz ve maddesiz de icat etmeye kâdirdir, nitekim sebeplerin ve maddelerin zâtını yaratmıştır, ancak onları hikmeti gereği yavaş yavaş hâlden hâle geçerek yaratmasında öyle sanatlar ve hikmetler vardır ki, bunlar basireti olanlara ibretler ve büyük kudreti karşısında hayranlık verir ki, bunlar bir seferde yapmasında bulunmaz.

İlk min edâtı ibtida (başlangıç) içindir, ister semadan bulut murat edilsin, çünkü üstündeki her şey semadır isterse gök (çark) murat edilsin. Çünkü yağmur gökten başlar buluta gelir, ondan da yere varır, nitekim bunlar açıkça görülmektedir.

Ya da yağmur gökteki bazı sebeplerle oluşur ki, bunlar yerin derinliklerindeki rutubeti hava boşluğuna taşır, ondan da yağmur getiren bulut oluşur. İkinci min de parça bildiren edattır, delili de "onunla meyveler çıkardık” kavli ile iki nekire lâfızların yani maen ile rizkan lâfızlarının onu kuşatmış olmasıdır. Sanki şöyle buyurmuştur: Gökten biraz su indirdik, onunla biraz meyveler çıkardık ki, size azıcık rızık olsun. Gerçek de bunu göstermektedir; çünkü gökten suyun hepsini indirmemiştir, bütün meyveleri çıkarmamıştır ve bütün azıkları da meyve yapmamıştır.

Ya da min açıklama edatıdır, rizkan da merzuk manasına mef uldür: Enfaktü mined derahimi elfen (bir dirhem harcadım) sözündeki gibi.

Neden essemerat diye mâ'rife getirdi, hâlbuki burası çoğul yeridir, çünkü meyvelerden erdeket semeretü bustanihi (bahçesinin meyvesi yetişti) sözündeki kalabalık meyve kastedilmiştir. Tekil olarak mines semereti okuyanın kırâati da bunu destekler ya da (azlık ve çokluk bildiren) cemiler birbirinin yerine kullanılır, Meselâ:

"Nice bahçeler ve pınarlar bıraktılar” (Dukan: 25) ve "Üç kuru'“ (Bakara: 228) âyetlerinde olduğu gibi (çoklukken azlık yerinde kullanılmıştır).

Ya da elif lâmlı olduğu için azlık sınırından çıkmıştır. Leküm de rizkan'ın sıfatıdır, eğer ondan merzuk manası kastedilirse ve mef'ûlunleh'tir, eğer ondan mastar kastedilirse. O zaman rizkan iyyaküm demek olur.

(Allah'a eşler koşmayın). U'budu'ya bağlıdır, nehiydir ona ma’tûftur ya da nefiydir, gizli in ile mensûbtur, onun cevabıdır ya da lealle'ye mütealliktir, o zaman tec'alu lâfzı "lealli ebluğul esbabe esbabes semavati” (Ğafîr: 36, 37) ayetindeki gibi mensûb olur. Bu durumda ettalia altı isme katılmış olur, çünkü bunlar gayri mucep kelâmda ortaktırlar. Mana da: Allah'a eşler koşmayın, şeklinde olur.

Ya da bu cümle ceale leküm lâfzına mütealliktir, eğer yeni cümle başı kabul edilirse. O zaman nehiy olur ve lâ tecalu lâfzı murat edilerek haber düşer. Fe de sebep içindir, mübtedâ'da şart manası bulunduğu için getirilmiştir.

Mana da şöyledir: Sizi bu değerli nimetler ve büyük âyetlerle kuşatan zata şirk koşmanız yaraşmaz.

Nid de rekabet eden eş (denk) manasınadır, Cerir şöyle demiştir:

Teym'i bana denk mi sayıyorsunuz?

Teymler soylu kimseye denk olmaz.

Nedde nududen deyiminden gelir ki, ürkmek manasınadır. Nadettür recüle de muhalefet etmektir. Zât itibarı ile muhalefet edene denilmiştir, nitekim kâdir ve kıymet itibarı ile muhalefet edene de denir. Neden müşriklerin Allah'tan başka taptıkları şeylere "eşler, ortaklar” denilmiştir, hâlbuki onların ne zatında ortak olduğunu ne de fiillerinde ona muhalefet ettiğini iddia etmemişlerdi? Zira Onlar Allah'a ibâdeti terk edip de onlara ilâhlar adını verince, bunların hâli Allah'tan gelecek belâyı def edeceğine ve onlara Allah'ın istemediği hayrı vereceğine inanan kimselerin hâline benzedi. Eş koşulmayacak birine eş koştukları için de onlarla alay etti ve onları ayıpladı. Bunun içindir ki, Cahiliye muvahhidi Zeyd bin Nüfeyl şöyle demiştir:

Bir tek Rabbe mi itâat edeyim yoksa bin Rabbe mi

İşler taksim edildiği zaman?

Lat ile Uzza'yı, ikisini de terk ettim,

Basireti olan adam da böyle yapar.

(Siz bilip dururken). Felâ tec'alu'nûn zamirinden hâl’dir, ta'lemune'nin mef'ûlü de atılmıştır,

Mana da şöyledir: Sizler ilim adamları ve ileri görüş sahipleri olduğunuz hâlde eğer azıcık düşünse idiniz, aklınız sizi bu mümkün şeyleri var eden, varlığı zorunlu, yüce ve mahluklara benzemeyen bir zata götürürdü.

Ya da ta'lemun'un mef'ûlü mukadderdir, o da kimsenin ona denk olmaması ve onun yaptığım yapamamasıdır. Şu âyet de öyledir:

"Ortaklarınızdan bunlardan bir şey yapan var mı?” (Rum: 40). Buna göre bundan maksat azarlama ve kınamadır, hükmü kayıtlamak ve ona hasr etmek değildir. Zira cahille âlim teklifte eşittir.

Bil ki, iki Âyetin esprisi, Allah'a ibâdeti emretmektir, ona şirk koşmaktan men etmektir ve illet ve gerekçesine işâret etmektir. Bunun açıklaması da şöyledir: Allah ibâdet emrini Rabb sıfatına dayadı, bundan da onun illet olduğunu andırmak istedi. Sonra da Rabliğini şöyle açıkladı; çünkü o onların yaratıcısıdır ve yaşamlarında onları taşıyacak, gölgelendirecek, yiyecek ve giyecek gibi ihtiyaç duydukları şeylerin yaratıcısıdır. Zira Âyette geçen semere yiyecek ve rızıktan daha geniştir, rızık da yiyecek ve içecekten daha kapsamlıdır.

Sonra ondan başkasının güç yetiremeyeceği bu şeyler Allahü teâlâ’nın birliğine şâhit olduğu için ona şirk koşma yasağını buna dayandırdı. Belki de Cenab-ı Allah zahirin göstermesiyle ve sözün de o konuda olmasıyla insanın yaratılışına, ona bol bol verdiği mana ve sıfatlara temsil yolu ile işâret etmiştir. Meselâ bedeni yere, nefsi göğe ve aklı suya benzetmiştir. Ona taşacak şekilde verdiği bilimsel faziletleri ve meydana gelen nazariyeleri duyular için aklı kullanmaya benzetmiştir. Ruhsal ve bedensel kuvvetlerin sarmaş dolaş olmasını da irâde sâhibi yaratıcının kudretiyle aktif semâvî ve pasif yerel güçlerin birleşmesinden doğan meyveye benzetmiştir. Çünkü her Âyetin bir dışı ve bir içi vardır, her ucun da bir çıkacak ve bakacak yeri vardır.

23

 Eğer kulumuza indirdiğimizden şüphe içinde iseniz, onun benzerinden bir sûre getirin ve eğer doğru söylüyorsanız Allah'tan başka şahitlerinizi getirin.

"Eğer kulumuza indirdiğimizden şüphe içinde iseniz, onun benzerinden bir sûre getirin” Allahü teâlâ birliğini tesbit edip onu bilmeye götürecek yolu da beyan edince, arkasından Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'in Peygamberliğine delil olacak şeyi anlattı. O da fesahati ile her hatibi mağlup eden ve ona karşı çıkmaya davet ettiği öz ve dilbaz Arapları susturmasıyla mu'cize olan Kur'ân'dır. Üstelik bu sonuncular çok idiler, karşı koymak ve zarar vermek için aşırı davranıyor, onu yenmek ve ona hasım olmak için can atıyorlardı. Allahü teâlâ bunu anlattığı gibi onun mu'cizeliğini tanıtacak ve iddia ettiği gibi Allah katından olduğunu kesin olarak ispat edecek şeyi de tarif etti.

Neden nezzelna kalıbını kullandı, çünkü onun şâir ve hatiplerin yaptığı gibi azar azar ve olaylara uygun olarak inmesi, onları kuşkulandırıyordu. Nitekim Allahü teâlâ onlar hakkında şöyle buyurmuştur:

"Kâfirler: Bu Kur'ân ona birden indirilmeli değil miydi, dediler?” (Furkân: 32). Bu sebeple şüpheyi izale etmek ve susturucu delili ağızlarına tıkamak için onlara meydan okuma da o şekilde olmalı idi.

Onu nefsine izafe ederek, kulumuz, demesi şânım yüceltmek ve hükmüne itâat eden hâs kulu olduğunu vurgulamak içindir.

İbâdene şeklinde de okunmuş, bundan da Hazret-i Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem ile ümmetini kastetmiştir.

Sûre kelimesi Kur'ân'ın belli adlarla anılan bir bölümüdür. En az üç âyettir. Eğer sûre kelimesindeki vâv aslî kabul edilirse, şehrin surundan gelir, çünkü o da Kur'ân'ın bir bölümünü kuşatmış ve tek başına koruma altına almıştır.

Ya da çeşitli ilimleri içine almıştır, tıpkı şehir surunun içindeki şeyleri kapsamına alması gibi.

Ya da rütbe manasına olan sûreden gelmektedir. Şâir şöyle demiştir:

Harrab ile Kadd'in öyle bir sûreleri (rütbeleri) vardır ki,

Şerefte, kargası uçurulmaz (ona erişilmez).

Çünkü sûreler okuyucunun yükseldiği menziller ve mertebeler gibidir. Onun mertebeleri uzunluk ve kısalığında, fazilet ve şerefinde ve okumanın sevabındadır. Eğer vâv'ı hemzeden değiştirilmiş kabul edilirse, bir şeyin kalıntısı ve parçası manasına gelir.

Kur'ân'ın teker teker sûrelere ayrılmasındaki hikmet şunlardır: Çeşitleri ayırmak, şekilleri birbirine yaklaştırmak, nazmın birbirini okşaması, okuyucuyu rahatlatmak, hıfzı (ezberi) kolaylaştırmak ve buna teşvik etmektir. Çünkü bir sureyi hatmettiği zaman bundan nefes alır, tıpkı bir mil kat eden veya bir berid (bir mesafe ölçüsü) yol alan gibi olur. Hafız da onu ezberlediği zaman Kur'ân'dan tam bir hisse alır ve sınırlı ve müstakil bir bölümü elde etmiş olur. Bundan hoşlanır ve bundan sevinir. Bunun daha başka faydaları da vardır.

"Min mislini” bu da suretin lâfzının sıfatıdır, yani onun gibi olan bir Sûrenin benzerini demektir. Mislihi'deki zamir, lima nezzelna'ya (indirdiğimiz şeye) râcidir. Min teb'iyz (parça göstermek) ya da beyan etmek içindir. Ahfeş'e göre zâittir. Yani belagatta ve nazım güzelliğinde ona benzer bir sûre getirin demektir.

Yahut da zamir abdina lâfzına râcidir. Min ibtida (başlangıç) içindir, yani aleyhis-salâtü ves-selâm gibi ümmi, kitap okumamış ve ilim öğrenmemiş biri gibisinden buna benzer bir kitap getirin, demektir.

(Min mislihî Sûrenin sıfatıdır) ya da fe'tu (getirin) fiiline bağlıdır. Zamir de abde râcidir. Zamiri indirilen kelâma irca etmek daha makuldür; çünkü o, Allahü teâlâ’nın "onun gibi bir sûre getirin” (Bakara:23) sözüne ve meydan okuyan diğer âyetlere uygundur. Bir de söz o konudadır, üzerine indirilen kimse hakkında değildir. Ondan çıkılmamalıdır ki, tertip ve nazım düzgün olsun. Ayrıca büyük bir kalabalığa, içlerinden birinin getirdiği gibisini getirin demek, meydan okumada, onun gibi biri de buna benzer bir şey getirsin demekten daha etkileyicidir. Ayrıca o kelâm bizatihi mucizdir, yoksa getirenden dolayı değildir. Çünkü Allahü teâlâ şöyle buyurmuştur:

"De ki: Eğer insanlarla cinler bu Kur'ân'ın benzerini getirmek için toplansalar benzerini getiremezler” (İsra: 88). Sonra o zamiri abdina (kulumuza) kelimesine irca etmek, o nitelikte olmayan birinin getirebileceğini îma eder ve Allah,ü teâlâ'nın:

"Allah'tan başka şahitlerinizi çağırın” kelâmına da uygun düşmez. Çünkü bu, onlara yardım edecek ve destek verecek herkesten yardım isteme manasında bir emirdir.

Şüheda şehid'in çoğuludur, hazır olan yahut şahitlik eden yahut yardım eden veyahut imâm (devlet başkam) demektir. Ona böyle denilmesi meclislerde hazır olup huzurunda işlerin karara bağlanmasındandır. Zira terkip (şahadet maddesi) bizzat veyahut tasavvur şeklinde hazır olmak manasınadır. Allah yolunda öldürülen kimseye şehit denilmesi de bundandır; çünkü o umduğu şeye hazır olur ya da melekler onun yanında hazır olur.

"Dûn” lâfzının manası bir şeye yakın yer demektir. Kitabı tedvin etmek de bundan gelir, zira o da cümleleri birbirine yaklaştırmaktır. Duneke Hâza da, bunu en yakın yerden al, demektir. Sonra dûn kelimesi istiare yolu ile rütbeler için denildi. Zeydün düne amr'in denir ki, Zeyd şerefte Amr'dan düşüktür demektir. Dûn (adi şey) de bundan gelir. Sonra genişletilerek haddini aşan, başka alana geçen her şeye denildi. Allahü teâlâ:

"Mü'minler mü'minleri bırakıp da kâfirleri dost edinmesinler” (Al-i İmran: 28) buyurmuştur ki, mü'minlerin dostluğunu geçip de kâfirlerin dostluğuna atümasınlar demektir. Ümeyye (bin Ebissalat) da şöyle demiştir:

Ey nefis, senin için Allah'tan başka koruyucu yoktur,

Zamanın soktuğuna da afsuncu yoktur.

Min edâtı ud'û lâfzına mütealliktir, mana da, yanmızdakileri yahut Allah'tan başka size yardım edeceklerini umduğunuz insanları ve cinleri Kur'ân ile yarışa çağırışın, demektir. Çünkü Onun benzerini ancak Allah getirebilir.

Ya da şöyledir: Allah'tan başka şahitleri çağırın da bu getirdiğiniz de onun gibidir diye şahitlik etsinler. Ama Allah'ı şâhit tutmayın, çünkü o, delil getirmekten aciz olan şaşkın kimselerin adetidir.

Yahut da min edâtı şühedaeküm lâfzına mütealliktir,

Mana da şöyledir: Allah'tan başka dostlar yahut ilâhlar edindiğiniz ve kıyâmet gününde size şahitlik edeceklerini zannettiğiniz veyahut Allah'ın önünde (huzurunda) size şahitlik edeceğine kandığınız kimseleri çağırın da size yardım etsinler. Son mana Şâir A'şa'nın şu mısrasından alınmıştır:

Sürahi o kadar şeffaftır ki, arkasındaki tozu önünde gibi gösterir.

Kur'ân'a karşı çıkmaları için cansız şeylerden yardım istemelerini söylemek onlar için gayet susturucu ve alay edici bir ifadedir.

Şöyle de denilmiştir: Min dunihi yani min duni evliyaihi demektir. Bundan da Arapların ileri gelen hatipleri ve meclis başkanları kastedilmiştir, yani bunları çağırın da ortaya koyduğunuz şeyin Kur'ân'ın bir benzeri olduğuna size şahitlik etsinler, demektir. (Bunu da yapmazlar) zira akıllı kimse yanlış olduğu meydana çıkan ve arızalı olduğu bilinen bir şeyin doğru olduğuna şahitlik etmez.

(Eğer doğru söyleyenler iseniz). Bunun insan sözü olduğu savında. Bunun cevabı mahzûftur, geçen kısım onu göstermektedir (o da: Bunu yapın, demektir). Sıdk (doğruluk) gerçeğe uygun haber vermektir.

Şöyle de denilmiştir; Haber verenin delil ve emareye dayalı olarak öyle olduğuna inanmakla beraber verdiği haberdir. Çünkü Allahü teâlâ münâfıkları: Şüphesiz sen elbette Allah'ın Resûlüsün, sözünde yalanlamıştır; çünkü gerçek olduğuna inanmıyorlardı. (Fakat bu) tarif, yalanlama onların şahitliklerine râcidir diyerek reddedilmiştir. Çünkü şahitlik bildiği bir şeyi haber vermektir. Onlar ise bunu bilmiyorlardı.

24

 Eğer bunu yapamazsanız - ki, asla yapamayacaksınız - yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten korkun. O ateş kâfirler için hazırlanmıştır.

"Eğer bunu yapamazsanız - ki, asla yapamayacaksınız - yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten korkun.” Onlara Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in ve getirdiği şeylerin durumunu tanıtacak şeyleri açıklayıp da onlara hak ile bâtılı birbirinden ayırınca, sonuç olarak bunun özetini verdi. Şöyle ki, sizler ona karşı koymaya çalışıp da hepiniz ona denk veya yakın bir şey getirmekten aciz kalınca, onun mu'cize olduğu ve onu tasdik etmenin vâcip olduğu meydana çıktı. Öyleyse ona îman edin ve onu inkâr edenler için hazırlanan azaptan sakının.

(Önceki Âyette) geçen belli niteliklerle getirme yerine yapmayı da başkasını da içine alacak yapma ifadesini kullanması bunun daha veciz olmasından dolayıdır. Cezanın lazımım da kinaye yolu ile onun yerine koyması kinaye yapılan şeyi zihinlere iyice yerleştirmek, inat durumunu korkunç göstermek ve tehdidi de veciz bir şekilde açıkça söylemek içindir.

Şart cümlesini şüphe ifade eden in edatıyla başlatıp da durum gerektirdiği hâlde kesinlik ifade eden izâ kullanmaması - çünkü kusurdan münezzeh Allahü teâlâ onların aciz olduklarından şüphe etmiyordu, bu sebeple şartla ceza arasına itiraziye cümlesini getirerek bunu bertaraf etti - onlarla alay etmek içindir ya da onlara zanlarma göre hitap etmek içindir. Çünkü onlar düşünmeden önce bundan emin idiler.

Tef'alu fiili (in ile değil de) lem ile meczumdur, çünkü onu amel ettirmek vâciptir, o, muzâri fiiline mahsustur ve mamulünden ayrılmaz. Bir de o, muzariyi maziye çevirince onun bir parçası gibi, şart edâtı (in de) toplamının başına geçmiş gibi oldu. Sanki Cenab-ı Allah "fe in terektüm” demiş gibi oldu. Bunun için de ikisinin birleşmesi câiz görüldü.

Len de müstakbeli nefy etmede lâ gibidir, ancak o daha mübalağalıdır. O Sîbeveyh'e göre doğrudan yapılmış bir harftir (edatür),'Hâlil'e göre de bir rivâyette böyledir. Öteki rivâyette ise aslı lâ en'dir. Ferra'ya göre ise aslı lâ’dır, elifi nuna çevrilmiştir.

Vekud vâv'ın fethi ile ateş tutuşturulan şeydir, zam ile de mastardır. Mastar feth ile de gelmiştir. Sîbeveyh şöyle demiştir. Araplardan,kadetin nam vekuden aliyen (ateş yüksek alevle tutuştu) diyenleri işittik. İsim ise zamme iledir. Belki de mastardır, isim olarak kullanılmıştır, Meselâ fülanün fahru ve zeynü beledihi (filanca memleketinin medar-ı iftiharı ve süsüdür) denildiği gibi. Böyle de (zam ile vukud da) okunmuştur. Öyle anlaşılıyor ki, zam ile olan vukudan İsim murat edilmiştir, eğer ondan mastar murat edilirse o da muzâfın hazfi ile olur, Meselâ vukuduha ihtirakunnasi velhicareti gibi.

Hicare hacer'in çoğuludur, Meselâ cimale cemel'in çoğulu olduğu gibi. Bu da azdır, kıyasi değildir. Bunlardan maksat müşriklerin yonttukları, kendilerine yaklaştırdıkları ve şefaatlerini, faydalarını ve zararı def etmelerini umarak taptıkları putlardır. Şu âyet de onu gösterir:

"Şüphesiz sizler ve Allah'tan başka taptıklarınız cehennemin odunusunuz” (Enbiya: 98). Günahlarının kaynağı olan şeyle azâp edilmişlerdir, nitekim kâfirler de biriktirdikleri mallarıyla azâp edilmişlerdir.

Ya da yangılarım daha da artırmak için beklentilerinin aksi ile cezalanmalardır.

Şöyle de denilmiştir: Taşlar hazinelerde biriktirdikleri ve onunla gurur duydukları altın ve gümüştür. Buna göre bu tür azabın kâfirlere tahsis edilmesinin bir anlamı kalmaz. Bunun, kibrit taşı (kükürt) olduğu da söylenmiştir, bu ise delilsiz bir tahsistir, maksadı da iptal etmedir. Çünkü gaye onu korkunç göstermedir ve alevinin başkasında görülmeyecek büyük olmasıdır. Kükürtle ise zayıf da olsa her ateş tutuşturulur. Eğer bunun İbn Abbâs radıyallahü anhuma'den geldiği sağlam ise belki de bundan, diğer ateşler için kükürt nasılsa bunlar da o ateş için öyledir demek istemiştir.

Âyet Medeni olduğu ve Mekke'de Tahrim sûresinde inen:

"Bir ateş ki, yakıtı insanlar ve taşlardır” (Tahrim: 60) âyeti indikten sonra indiğinden ve onu duyduklarından ateşi tarif etmek ve cümlenin de ona sıla düşmesi doğru olmuştur. Bunun bilinen bir hikâye olması lâzımdır.

(Kâfirler için hazırlanmıştır). Onlar için tertip edilmiş ve azapları için hazırlanmıştır. U'tidet şeklinde de okunmuştur, atad'den gelir ve hazırlık manasınadır. Cümle yeni söz başıdır.

Ya da kad gizleyerek nar'dan hâl’dir,kuduha'daki zamirden değildir. Vekudu mastar kılsan da doğru değildir, çünkü arası haberle açılmıştır.

Âyette peygamberliğe birkaç yönden delil vardır:

Birincisi, iki Âyetteki meydan okuma, tartışmaya teşvik, başa kakarak ve tehdit ederek tartışmak için bütün gücü harcama, Kur'ân'ın en kısa sûresine benzer getirmekle meydan okunduğu hâlde bunu yapamamaları. Sonra onlar çok olmalarına, fesahatle meşhur olmalarına ve bunu yapmak için can atmalarına rağmen buna girişmediler, onu vatanından sürmeye ve kanını akıtmaya yeltendiler.

İkincisi, iki âyet de gâipten olduğu gibi haber vermektedir. Çünkü onlar eğer karşı çıksalardı asla gizli kalmazdı, kaldı ki, muarızlar muvafıklardan her zaman çok idiler.

Üçüncüsü, Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem eğer kendinden bu kadar emin olmasa idi onları bu şekilde karşı çıkmaya davet etmezdi, delilin çürütülmesinden korkardı.

"O ateş kâfirler için hazırlanmıştır” bu da cehennemin şimdi yaratılmış ve onları beklemekte olduğunu gösterir.

25

 Îman edip iyi şeyler yapanları kendileri için altlarından ırmaklar akan cennetlerle müjdele. Her ne zaman onun meyvelerinden rızıklansalar,

"bu, daha önce rızıklandığımız şeydi” derler. Bunlar birbirine benzer olarak sunulacak. Orada onlar için tertemiz eşler vardır. Orada ebedî kalacaklardır..

"Îman edip iyi şeyler yapanları cennetlerle müjdele". Bu da geçen cümleye ma’tûftur. Maksat Kur'ân-ı Azim'e îman edip sevabı anlatılanın hâlini onu ve azabının nasıl olacağını inkâr edenin hâline atfetmektir. Çünkü Allahü teâlâ adeti gereği teşvikle korkutmayı çifte olarak yan yana vermektedir. Bu da kurtarıcı şeyleri kazanmaya teşvik ve helâk edici şeyleri irtikâptan men etmek içindir. Yoksa maksat cümleyi cümleye atfetmek değildir ki, aynen onda geçen emirler ve yasaklar bunda da geçsin de onun üzerine atfedilsin.

Ya da bu müjdeleme cümlesi, korkunun emrine ma’tûftur; çünkü bu kadar meydan okumadan sonra karşı koyacak bir şey getiremeyince, onun insanı aciz bırakan bir şey lduğu meydana çıkar. Bu da meydana çıkınca onu inkâr eden azaba müstahak olur, ona îman eden de sevabı hak eder. Bu ise ötekileri korkutmayı, berikileri de müjdelemeyi gerektirir.

Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'e veya her asrın alimine veyahut müjde vermeye gücü yeten herkese onları müjdelemeyi emredip de kâfirlere hitap ettiği gibi onlara da müjde kalıbı ile hitap etmemesi, onları büyütmek, müjdeyi hak ettiklerini göstermek ve kendileri için hazırlanan şeyle tebrik etmek içindir.

Bu kelime meçhul kalıbı ile büşşire şeklinde de okunmuştur, o zaman üiddet'e atfedilmiş ve yeni söz başı olmuş olur. Müjde (beşaret) sevindirici haber vermektir. Çünkü o deride (beşerede) neşe eseri gösterir. Bunun içindir ki, fakihler şöyle demişlerdir: Bir adam kölelerine, kim bana çocuğumun geldiği müjdesini verirse hürdür dese de ona tek tek haber verseler, ilk müjdeyi veren azat olur. Eğer: Bana kim haber verirse dese idi, hepsi azat olurdu.

Ama:

"Onları acıklı bir azapla müjdele” (Al-i İmran: 21) âyeti alay yollu ya da şairin:

Aralarında selamlaşmaları feci şekilde kılıç vurmaktır

Mısraında olduğu gibidir (müjde üzücü haberde de kullanılır).

"İyi şeyler (salihat)” saliha'nın çoğuludur, o da isim yerine kullanılan genel sıfatlardandır, Meselâ hasenet (iyilik) gibi. Şâir Hutay'a şöyle demiştir:

Onları nasıl yererim ki, bütün iyilik (salihat) bana

Görmediğim hâlde Leim hanedanından gelmektedir!

Onlar da şerîatın câiz ve hoş gördüğü şeylerdir. Müennes olması haslet veya hallet ile te'vil edilmesindendir. Salihatın başındaki lâm-ı tarif cins içindir. Amelin îmana sonuçlarına bağlı olarak atfedilmesi, bu müjdeyi hak etmede sebebin, ikisinin birlikte bulunmasından ve bu iki sıfatın toplamından ibaret olduğunu bildirmek içindir. Çünkü tahkik ve tasdikten ibaret olan îman temeldir, iyi amel de üzerindeki bina gibidir. Üzerinde bina olmayan temelin de bir faydası yoktur. Bunun içindir ki, pek az olarak ayrı ayrı zikredilirler. Bunda şuna da delil vardır ki, amel-i sâlih îmanın dışındadır. Çünkü esas olan, bir şeyin ne kendi nefsine ne de içinde bulunan bir şeye atfedilmesidir.

"Enne lehüm” harf-i çerin atılması ve fiilin ona yanaştırılmasıyla mensûbtur.

Ya da harf-i çerin gizlenmesiyle mecrûrdur, Meselâ: Vallahi le-ef'alenne (vallahi şöyle yapacağım) gibi.

Cennet mastar bina-i merredir, cen'den gelir, o da cennehu fiilinin mastarıdır, örtmek manasınadır. Bu terkibin aslı örtmek üzerine kurulmuştur: Dalları birbirine geçen ağaca cennet denilmesi mübalağa içindir, sanki altındakini bir seferde gizler demektir. Şâir İbn Züheyr şöyle demiştir;

Sanki iki gözüm ezilmiş devenin çektiği iki kovada

Bir bahçeyi sulayan iki kova (çeşme) gibidir.

Burada geçen cenneten suhuka, uzun hurma ağaçları demektir. Sonra bahçeye cennet denildi, çünkü onda altım gölgeleyen sık ağaçlar vardır. Sonra da sevap yurdu cennete denildi, çünkü onda da bahçeler vardır.

Şöyle de denilmiştir: Ona cennet denilmesi, onda insanlar için hazırlanan çeşitli nimetlerin dünyada gizli olmasındandır. Nitekim kusurdan uzak Allahü teâlâ:

"Hiçbir nefis kendisi için saklanan şeyi bilemez” (Secde: 17) buyurmuştur.

Cennatin şeklinde cemi ve nekire kılınması da şundandır; çünkü cennetler İbn Abbâs'ın dediğine göre yedidir: Firdevs cenneti, Adn cenneti, Naîm cenneti, Darulhuld, Cennetülme'va, Darusselam ve İlliyyin. Her birinde amellere ve amel edenlere göre farklı dereceler vardır.

Lehüm'deki lâm o dereceleri hak etmeleri îman ve amel-i salihin sonucu olmasındandır, bizatihi (o ikisi) değildir. Çünkü onlar geçmiş nimetleri bile karşılayamaz, kaldı ki, ilerideki sevap ve mükâfatı. Onları hak etmeleri şerîat sâhibinin öyle takdir etmesi ve va'di gereğidir. Hak etmeleri mutlak da değildir, bilâkis mü'min olarak ölünceye kadar sürdürme şartına bağlıdır. Çünkü Allahü teâlâ:

"Kim dîninden döner de kâfir olarak ölürse, işte onların amelleri boşa gitmiştir” (Bakara: 217). Ve Cenab-ı Allah, Nebisini uyarmış ve:

"Yemin olsun ki, eğer şirk koşarsan mutlaka amelin boşa gider” (Zümer: 65) buyurmuştur. Daha bunlar gibi nice deliller vardır. Belki de Cenab-ı Allah bu zikredilenlerle yetinmemiz için burada kayıt altına almamıştır.

"Altlarından ırmaklar akar” yani ağaçlarının altlarından demektir, nitekim kenarlardaki ağaçların altından aktığını görmekteyiz. Mesruk'tan: Cennet ırmakları harksız (kanalsız) akar, dediği rivâyet edilmiştir.

Elenhar'daki lâm cins içindir, tıpkı, li-fülanin büstanun fihil maül cari (filancanın bir bahçesi vardır, içinde akarsu vardır) sözünde olduğu gibi.

Ya da lâm ahd içindir, o da Allahü teâlâ’nın:

"bozulmamış sudan ırmaklar” (Muhammed: 15) âyetinde zikredilen ırmaklardır. Nehr feth (neher) ve sükûn (nehr) ile dereden büyük, denizden küçük geniş su yoluna denir, Meselâ Nil ve Fırat gibi. Bu madde genişlik için konulmuştur. Bunlardan maksat sularıdır, bu da ya muzâfın izmarı (takdiri) iledir ya mecaz yolu iledir ya da bizzat su yollarıdır, akmanın onlara isnat edilmesi mecazdır, Allahü teâlâ’nın:

"Yer ağırlıklarını çıkardığı zaman” (Zilzal: 2) ayetindeki gibi.

"Küllema ruziku min semeretin. rizkan Kâlû hazellezi ruzikna min kabl". Cennatin lâfzının ikinci sıfatıdır ya da mahzûf mübtedanın haberidir veyahut yeni söz başıdır, sanki: Onlar için cennetler vardır, denildiği zaman dinleyicinin aklına, cennetin meyveleri de dünya meyveleri gibi midir başka cinslerden midir, geldi? Böyle denilerek izale edildi.

Küllema zarf olarak mensûbtur, rizkan da mef'ûlünbih'tir. Birinci ve ikinci min de iptida içindir, hâl yerindedirler. Kelâmın takdiri ve manası şöyledir: Ne zaman cennetlerden başlayan ve meyveden başlayan bir rızık yeseler, o rızık cennetlerden başlamakla kayıtlanır. Onlardan başlaması da onlardaki meyveden başlaması iledir.

Birinci hâlin sâhibi rizkan'dır, ikinci hâlin sâhibi de onun hâlde gizli zamiridir. Onun semeretin'in açıklaması olup önce geçmiş olması da ihtimal dahilindedir. Meselâ: Raeytü minke eseden (senden bir aslan gördüm) sözünde olduğu gibi.

Hâza rızıklarının çeşidine işâret etmek içindir, Meselâ akan bir ırmağa işâret ederek: Hazel mau layekatıu demen gibi ki, bundan bizzat gördüğün nehri kastetmezsin; bilâkis bizzat onu işâret etsen de malum, görünmeyen ve sürekli akan nev'i kastedersin.

Mana da şöyledir: Hâza mislüllezi... Ancak aralarındaki benzerlik sağlam olduğu için aynen o kabul edilmiştir, Meselâ: Ebû Yûsufe Ebû Hanîfete (Ebû Yûsuf Ebû Hanîfe'dir) sözün gibi.

"Daha önce” yani bundan önce dünyada demektir. Cennet meyvesini dünya meyvesi cinsinden kılmıştır ki, nefis görür görmez ona meyletsin. Çünkü karakterler ülfet ettiği şeye meyleder, başkasından nefret eder. O zaman meziyeti ve nimetin hakikati ona görünür. Eğer daha önce tanımadığı bir cins olsa idi hep öyle olacağını zannederdi.

Ya da min kablu, daha önce cennette gördüğü demektir, çünkü cennet taamları şeklen birbirine benzer. Nitekim Hasen Basri radıyallahü anh'ten şöyle dediği nakledilmiştir: Birine bir tabak yemek getirilir, ondan yer, sonra başkası getirilir; onu birincisi gibi görür. Melek ona: Ye, sadece rengi benzemektedir, tadı ayrıdır, der. Efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem'den de şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Muhammed'in ruhunu elinde tutan zata yemin ederim ki, cennet halkından bir adam yemek için meyveye elini uzatır, daha ağzına ulaşmadan Allah onu benzeriyle değiştirir. Belki de onu ilk hâliyle gördükleri zaman böyle derler.

Birincisi daha açıktır. Çünkü onda küllema edatının genelliği korunmuş olur. Zira bu, o sözü her seferinde tekrar ettiklerini gösterir. Bunun sebebi de çok garipsemeleridir ve şeklen aşırı derecede benzeştikleri halele tat bakımından çok farklı bulmalarındandır.

"Benzeşik olarak sunulacak” bu da bunu tesbit eden ara cümledir, zamir birinciye göre iki dünyada tattıkları rızka râcidir, çünkü Allahü teâlâ’nın "bu daha önce bize rızık edilendir” sözü de bunu göstermektedir. Benzeri de azîz ve celil olan Allah'ın:

"Zengin de olsa fakir de olsa Allah onlara daha yakındır” (Nisa: 135) ayetidir. Yani zengin ve fakir cinsleri demektir.

İkinciye göre de rızka râcidir.

Eğer: Benzeşmek sıfatta tam eşit olmaktır, bu ise dünya ve âhiret meyveleri arasında yoktur. Nitekim İbn Abbâs radıyallahü anhuma: Cennette dünya nimetleri ancak ismen benzerler, buyurmuştur. Ben de derim ki: Onların şeklen benzeşmeleri bu ismin verilmesi için yeterlidir, yoksa miktar ve tat bakımından değildir.

Bu böyle, âyet-i kerimenin başka bir yorumu daha vardır, şöyle ki, cennet halkına dünyada rızık olarak verilen marifet ve taatların zevkleri onların farklı oluşlarına göre değişiktir. Bize rızık edilen sözünden (cezaehu muzâfmın hazfi ile) sevabını anlamak da mümkündür. Çünkü bunlar şerefte, meziyette ve yüksek tabakada birbirine benzerler. Bu vaat bakımındandır. Bunun tehdit bakımından benzeri de:

"Yaptıklarınızı (cezasını) tadın” (Ankebut: 55) kavlidir.

(Orada onlar için tertemiz eşler vardır). Kadınlar için tiksinilecek şeylerden ve kınanacak hâllerden demektir, Meselâ hayz, kir, karaktersizlik ve kötü ahlâk gibi. Çünkü tathir (temizleme) cisimlerde, ahlaklarda ve hareketlerde de kullanılır. Mutahharatün ve mutahharatün şeklinde de okunmuştur, ikisi de fasih lügattir. Ennisau fealet ve fealne ve hünne failatün denir. Şâir de fealet kalıbını kullanmıştır:

Genç kızlar dumanı peçe yapıp da acele ederek

Kazanların kurulmasını beklemeyince eti külde pişirdiler.

Çoğul lâfız itibarı ile tekil de cemâat te'vili iledir. Bu kelime tı'nın şeddesi ve he'nin de kesri ile muttahhiretün şeklinde de okunmuştur ki, mutatahhiretün manasınadır. Mutahheretün ise tâhiretün ve mütetahhiretün'den daha mübalağalıdır, çünkü akla onları temizleyen biri olduğunu getirir ki, o da azîz ve celil olan Allah'tan başkası değildir.

Zevc (eş) erkeğe de dişiye de denilir. O, aslında kendi cinsinden benzeri olana denir, ayakkabının teki gibi.

Eğer:

"Yenilen şeyin faydası gıdalanmak ve açlığın zararını def etmektir; evlenmenin faydası çoluk çocuk sâhibi olmak ve cinsten zevklenmektir, bunlara cennette ihtiyaç yoktur” denilirse, ben de şöyle derim: Cennetin yiyecekleri, kadınları ve diğer hâlleri dünyadaki benzerlerine ancak bazı sıfat ve itibarlarda ortaktır ve istiare ve temsil yolu ile o ismi alır. Yoksa ona tüm hakikatlerinde ortak değildir ki, bu dediğiniz lâzım gelsin ve onun verdiği faydayı versin.

(Onlar orada ebedî kalacaklardır). Devamlı kalacaklar demektir. Huld ve hulûd aslında uzun süre sebat manasınadır, ister devam etsin ister etmesin. Bunun içindir ki, üçocak taşma: Havalid ve insandan hayatta olduğu sürece kalan parçasına da haled, denir. Eğer hulûd maddesinin aslı devam için olsa idi, (orada sonsuza kadar ebedî kalırlar) (Nisa: 169) âyetinde ve diğer yerlerde ebedilik kaydı anlamsız kalır ve devamı olmadığı için de: Vakfun muhalled (süresiz vakıf) sözünde kullanılması iştirak yahut mecaz olurdu. Kelimenin aslı ise buna müsaade etmez. Ama bir şey daha genel bir şey için konulsa da bu itibarla devam için kullanılsa öyle olmaz, Meselâ insana cisim denilmesi gibi (o zaman iştirak de mecaz da olmaz). Meselâ:

"Senden önce hiçbir insana ebedilik (huld) vermedik” (Enbiya: 43) âyetinde olduğu gibi. Ancak burada cumhura göre devam için kullanılmıştır, çünkü âyetler ve hadisler bunu göstermektedir.

Eğer "bedenler nitelikleri birbirine ters parçalardan oluşmuştur, ayrışmaya ve dağılmaya götüren değişimlere maruzdur; cennetlerde ebedî kalması nasıl düşünülür?” denirse, ben de şöyle derim: Şüphesiz Allah,ü teâlâ onları bir daha değişmeyecek şekilde iade eder; Meselâ onları nicelikleri birbirini güçlendiren, kuvvetleri eşit, birinin yaşaması diğerinin çürümesine götürmeyecek, birbirini destekleyecek ve birbirinden ayrılmayacak şekilde yaratır; nitekim aynı şeyi bazı madenlerde görmekteyiz.

Kaldı ki, o âlemi ve hâllerini bizim bildiğimiz ve gördüğümüz bu âleme kıyas etmek akıl eksikliğinden ve basiret zayıfhğmdandır.

Bil ki, hissî zevklerin çoğu meskenler, yiyecekler ve kadınlarla sınırlı olduğu için - nitekim araştırmalar bunu göstermektedir - bütün bunların dayanağı da devam ve sebattır; çünkü bütün büyük nimetler zevale mahkum olursa, hayatı bulandırır, durmadan acı verir; işte bunun içindir ki, Allahü teâlâ mü'minleri bu büyük nimetlerle müjdeledi ve âhirette onlar için hazırladığını en çok zevk alınacak şeylere benzetti ve ebedilik vaat ederek de kaçırma korkusunu izale etti. Tâ ki, sefa ve sevinçleri kemal mertebesini bulsun.

26

 Allah bir sivrisinek olsun ve daha üstünde olsun, herhangi bir şeyi misal getirmekten çekinmez. Îman edenler bunun Rablerinden hak olduğunu bilirler. İnanmayanlar ise, "Allah bununla ne demek istiyor?” derler. Allah onunla çoklarını saptırır ve çoklarını da doğru yola getirir. Onunla ancak fâsıkları saptırır.

"Şüphesiz Allah, bir sivrisinek olsun ve daha üstünde olsun, herhangi bir şekilde misal getirmekten çekinmez". Geçen âyetler çeşitli temsilleri içerdiğinden bunun arkasından güzel temsili, hakkını ve şartını açıkladı. Bu da onun temsil getirilen şeye büyüklük ve küçüklükte, adilik ve şerefte uygun olmasıdır, yoksa temsil getirene uygun olması değildir. Çünkü temsil ancak temsil getirilenin manasını açmak ve üzerindeki perdeyi kaldırmak ve onu görülen ve hissedilen bir şey şeklinde göstermek için getirilir. Tâ ki,him akla yardım etsin ve onun üzerinde onunla uzlaşsın. Çünkü akıl yalın manayı ancak vehimle tartışarak idrak eder. Çünkü onun tabiatında görülen şeye meyletme ve taklidi sevme vardır. Bunun içindir ki, Allahü teâlâ’nın gönderdiği kitaplarda misaller yaygındır, iyi konuşan kimselerin ibarelerinde ve hekimlerin işaretlerinde sık görülür. Değersiz değersizle ve büyük büyükle temsil edilir. Temsili getiren ne kadar büyük olsa da böyle yapılır. Nitekim İncil'de kalpteki kin elentiye, sert kalpler taşa ve ahmak kimselerle konuşmak da arının deliğine çöp dürtmeye benzetilmiştir. Arap dilinde şöyle temsiller gelmiştir: Keneden daha duyarlı, kelebekten daha hareketli ve sivrisineğin iliğinden daha az bulunur.

(Temsil böyle yapılır) yoksa câhil kâfirlerin, Allahü teâlâ’nın münâfıkların hâlini ateş yakanların ve yağmura tutulanın hâline, putlara tapmayı gevşeklik ve zayıflıkta örümceğin evine benzetip onları (putları) sinekten daha basit ve ondan daha değersiz kılması üzerine: Allah misal getirmeyecek ve sinek ve örümcekten bahsetmeyecek kadar büyüktür, dedikleri gibi değil.

Sonra Allah onlara meydan okunan şeyin gökten indirilen vahiy olduğunu, onu inkâr edenin tehdide maruz kalacağını ve durumu belli olduktan sonra ona îman edenin güvene kavuşacağını va'dedince, dil uzattıkları şeye cevap vermeye başladı ve:

"Allah haya etmez (çekinmez)” dedi. Yani sivrisinekle misal getirmeyi horsunarak terk etmez. Haya nefsin kınanma korkusu ile içe kapanmasıdır. Bu da hayasızlıkla - ki, o çirkin şeylere cesaret edip hiç aldırmadan onları yapmaktır - mahcubiyetin ortasında bir haslettir. Mahcubiyet de nefsin tutulup bir şey yapmamasıdır. Haya hayattan türemiştir, çünkü o, hayatiyet kuvvetine arız olan bir kırılmadır, o gücü kendi işlevinden alıkoyar. Hayiyer recülü denir, tıpkı nesiye ve haşiye gibi ki, insanın içi rahatsız olmaktır, hayiye de hayatı körelmektir.

Haya ile Allahü teâlâ nitelenirse - nitekim şu hadiste öyle olmuştur: Şüphesiz Allah, ak saçlı Müslüman'a azâp etmekten haya eder. Allah hayat ve kerem sâhibidir, o kul dua etmek için ellerini kaldırırsa, onların içine hayır koymadan onları boş döndürmekten haya eder - bundan içine kapanmanın lâzımı olan terk etme manası anlaşılır. Nitekim rahmet ve gazabından da manalarının lâzımı olan iyilik ve kötülük etme manası anlaşılır. Bunun bir benzeri de develerini anlatan şairin şu beyitidir:

Develer kendini arz eden sudan utanınca,

Çiçeklerle süslü havuzdan dudaklarının ucu ile içtiler.

Terk etme ifadesinden vazgeçilerek haya kullanılması onda temsil ve mübalağanın bulunmasındandır. Âyetin özellikle kâfirlerin bu şekildeki sözlerine karşılık olma ihtimali de vardır.

Misal getirmek (darb etmek) onu yapmaktır, Meselâ yüzük yapma gibi. Aslı bir şeyi bir şeyin üzerine vurmaktır. En ile sılası (dahil olduğu muzâri) İmâm Hâlil'e göre min'in gizlenmesiyle mahallen mecrûrudur, Sîbeveyh'e göre ise min hazfedildikten sonra fiilin ona yanaştırılmasıyla mensûbtur. Mâ da ipham içindir, nekirenin iphamlığım (kapalılığını) ve yaygınlığını artırır ve kayıt yollarını kapatır, Meselâ: A'tmi kitabem mâ, bana herhangi bir kitap ver, sözün gibi.

Ya da mâ te'kit için ziyade kılınmıştır,

"febima rahmetin minallahi” (Al-i İmran: 159) kavlinde olduğu gibi. Biz, ziyade kılınmış derken boştur, hiçbir değeri yoktur demek istemiyoruz. Çünkü Kur'ân'ın hepsi hidâyettir ve açıklamadır. Bilâkis murat edilen bir mana için konulmayan demektir. O sadece başkasıyla beraber zikredilmek ve ona güç ve kuvvet vermek için konulmuştur. O Kur'ân'ın hidâyetini artırır, onun değerini düsürmez.

Beudatün lâfzı meselen'in atıfbeyanıdır ya da yadribe'nin mef'ulüdür. Meselen ise hâl’dir, yukarı alınmıştır, çünkü nekiredir.

Yahut da ikisi de (mâ ile meselen) fiilin mamulüdür, çünkü ona ceala manası verilmiştir.

Beudetün mübtedânın haberi olmak üzere merfû’dur, buna göre "mâ” için başka ihtimaller belirir; mevsûle olur ve sılasının başı hazfedilmiştir. Meselâ "temamen alellezi ahsene” (Enam;154) kavlinde olduğu gibi (huve ahsene demektir). Böyle bir sıfatla mevsûfe de olur. Her iki ihtimale göre mahallen mensûbtur. Mübtedâ olarak istifhamiye de olur, sanki Allahü teâlâ onların Allah'ın misal getirmesini garipsemeleri üzerine arkasından: Sivrisinek ve daha yukarısı nedir ki, onunla misal getirmesin; bilâkis o, bundan daha değersizi ile de misal getirir, demiş gibi oldu. Bunun benzeri de şudur: Filanca kimse hibe ettiği şeye önem vermez; bir ve iki dirhem nedir ki,!

Beud feul vezninde ba'zdan gelir ki, o da kesmektir, bad' ile adb da bu türde genellikle kullanılır, Meselâ hamuş gibi (aynı manaya).

"Fema fevkaha” bu da beudaten'in yahut da isim kılınarak mâ'nın üzerine ma’tûftur. Manası da cüsse itibarı ile ondan iri olan demektir, Meselâ karasinek ve örümcek gibi. Sanki bundan onların hoşlanmadıkları şeyi reddetmek istemiştir. Mana şöyledir: Sivrisinekle misal getirmekten çekinmez, kaldı ki, daha büyüğü ile.

Ya da mana itibarı ile ondan büyük olan demektir ki, o da küçüklük ve değersizliktir, meselâ sivrisineğin kanadı gibi. Çünkü aleyhis-salâtü ves-selâm Efendimiz onu dünyaya misal getirmiştir. Her iki ihtimale göre onun bir benzeri de şu rivâyettir: Bir adam Mina'da çadırın iplerine takılarak düştü; Hazret-i Âişe radıyallahü anha: Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'den şöyle dediğini işittim, dedi: Bir Müslüman'ın bir yerine diken batar veya bunun üstünde bir şeyle karşılaşırsa, mutlaka onun için bir derece yazılır ve ondan bir hatası düşürülür. Çünkü bunun acıda dikeni geçen deme ihtimali de vardır, Meselâ düşme gibi.

Ya da azlıkta onu geçme ihtimali vardır, Meselâ karıncanın ısırması gibi. Çünkü aleyhis-salâtü ves-selâm Efendimiz şöyle buyurmuştur: Bir mü'minin başına kötü bir şey gelirse, günahlarına kefaret olur, hatta karınca ısırması olsa bile.

(Îman edenler bunun Rablerinden bir hak olduğunu bilirler). Emma harf-i tafsildir, kapalı şeyi açıklar, başına getirildiği şeyi pekiştirir ve şart manasını içerir. Bunun içindir ki, cevabına fe edâtı getirilir. Sîbeveyh şöyle demiştir: Emma zeydün fezahibün cümlesinin manası şöyledir: Ne olursa olsun Zeyd gidicidir. Yani şüphesiz gidicidir, kararlıdır, demektir. Asıl olan fe'nin cümleye girmesidir, çünkü o cezadır, ancak hemen şart edatından sonra gelmesini hoş görmediler, şartın yerine mübtedâyı getirdiler.

İki cümlenin de başına emma'nın getirilmesi mü'minlerin durumunu övgüye lâyık bulmaktır, ilimlerine güvenmektir ve kâfirleri o sözlerinden dolayı aşırı şekilde kınamaktır.

Ennehu'daki zamir mesel'eye yahut lenyadribe'ye aittir. Hak inkârı câiz görülmeyen sâbit şeydir, somut varlıklara, isabetli işlere ve doğru sözlere denir. Hakkal emrü deyiminden gelir ki, iş sâbit oldu demektir. Sevbun muhakkakun da bundan gelir ki, sağlam dokunmuş kumaş manasınadır.

(Kâfirlere gelince şöyle derler). Bunun hakkı: Ve emmellezine keferu felayalemune demek idi. O zaman karşıtına denk gelir ve ona karşılık olurdu. Ancak onların bu sözleri tam câhil olduklarına delil olduğu için kinaye yolu ile ondan vazgeçildi, ona delil gibi olması istenildi.

"Maza eradallahu bihaza meselâ” Bunun iki ihtimali vardır: Mâ istifhamiye, za da ellezi manasına, arkası da sıla olur ve toplamı mâ'nın haberi olur. Şöyle de olabilir: Mâ za ile birlikte tek bir isim olur, manası da eyyü şey'in demek olur, mef'ûl olarak mahallen mensûb olur, Meselâ mâ eradallahu gibi. Onun cevabında en güzeli

birinciye göre Merfû',

ikinciye göre de mensûb olmasıdır. O zaman cevap suale uygun olur.

İrade nefsin fiile meyletmesidir, ona doğru sürüklenmesidir. Meylin başlangıcı olan kuvvete de irâde denir.

Birincisi fiille beraber olur, ikincisi önce olur. Her iki mananın da Allahü teâlâ'ya sıfat olması düşünülemez.

Bunun içindir ki, irâdesinin manası üzerinde ihtilâf edilmiştir, şöyle denilmiştir: Onun irâdesi kendi fiilleri için yanılmayıp zorlanmamasıdır, başkasının işi için de onu emretmesidir. Buna göre günahlar onun irâdesiyle olmaz.

Şöyle de denilmiştir: Onun irâdesi, durumu en güzel şekilde ve en uygun tarzda kapsamlı olarak bilmesidir. Çünkü bu, gücü yeteni onu yapmaya davet eder. Gerçek şudur ki, irâde gücü yettiği iki şeyden birini diğerine tercih etmek ve onu ötekisi ile değil de o şekilde tahsis etmektir.

Ya da şöyledir: İrade bu tercihi yaptıran manadır. O da ihtiyardan (seçmeden) daha geneldir. Çünkü ihtiyar birini diğerine üstün kılma meylidir.

Kâfirlerin "Hâza (bu)” sözlerinde hor görme ve aşağılama manası vardır (bu mu yapacak?). Meselen temyiz yahut hâl olmak üzere mensûbtur.

"Hazini nakatullahi ayeten” (Araf; 73) kavlinde olduğu gibi.

(Allah onunla çoklarını saptırır). Maza'nın cevabıdır, yani idlalün kesirün ve ihdaün kesirün demektir, fiil mastar yerine konulmuştur. Bu da hudus ve yenilenmeyi temin etmek içindir, ya da emma ile başlayan iki cümlenin açıklamasıdır ve onun (misal getirmenin) hak olduğunu bilmenin hidâyet ve açıklama, öyle misal getirmenin ve güzelliğinin İnkârının da sapıklık ve fasıklık olduğunu tescildir. İki taraftan her birinin çokluğu kendine nazarandır, karşıtına kıyasla değildir. Çünkü.hidâyete erenler sapıklara göre azdır. Nitekim Allahü teâlâ:

"Kullarımdan hakkıyla şükredenler azdır” (Sebe': 13) buyurmuştur. Sapıkların çokluğunun sayı itibarı ile hidâyete erenlerin çokluğunun da fazilet ve şeref itibarı ile olması da ihtimal dahilindedir. Nitekim şâir şöyle demiştir:

Sayıldıkları zaman azdırlar, düşmana saldırdıkları zaman ise çokturlar.

Ve şöyle demiştir:

Kerem sahipleri ülkede çoktur ister ki, az olsunlar

Nitekim başkaları da çok olsalar da azdırlar.

"Onunla ancak fâsıkları saptırır". Yani îman sınırından çıkanları demektir.

"Gerçekten münâfıklar sapıkların ta kendileridir” (Teube: 67) âyeti de öyledir. Fesakatir ratbetü an kışriha (taze hurma kapçığından çıktı) deyiminden alınmıştır.

Şâir Rube de şöyle demiştir:

Doğru yoldan çıkan, eğriye sapan dişi develer olarak.

Fasık da büyük günah işleyerek Allah'ın emrinden çıkan demektir. Onun üç derecesi vardır:  

Birincisi, ahmaklıktır ki, büyük günahları hoşlanmayarak zaman zaman irtikap eder.

İkincisi, içine dalmaktır ki, büyük günahları onlara meyletmediği hâlde adet hâline getirir.

Üçüncüsü de onların doğru olduğunu bilerek irtikap eder. Fasık bu makama yaklaşır da çizgiyi aşarsa, îman ipini boynundan sıyırır ve küfre varır. Ahmaklık ve içine dalma sınırında kaldığı sürece ondan mü'min ismi alınmaz. Çünkü tasdik sıfatını taşımaktadır ki, o da îmanın isim sâhibidir. Zira Allahü teâlâ:

"Eğer mü'minlerden iki grup savaşırlarsa” (Hucurat: 9) buyurmuştur.

Mu'tezile: Îman; tasdik, ikrar ve amelin toplamından, küfür de hakkı yalanlamak ve onu inkâr etmektir, dediklerinden fasığı üçüncü bir kısım yaptılar ve onu mü'minle kâfir arasında bir yere koydular. Çünkü bazı hükümlerde ikisinden birine ortaktır.

Saptırmanın fısk sıfatına dayalı olarak onlara tahsis edilmesi, onları sapıklığa hazırlayanın ve onları sapıklığa götürenin o olduğunu göstermek içindir. Çünkü onların inkârları, haktan sapmaları ve batılın üzerinde ısrarları, onların düşünce yüzlerini misalin hikmetinden temsil verilen şeyi hor görmeye götürmüştür. Öyle ki, o vesileyle cahillikleri sağlamlaştı ve sapıklıkları arttı. O sebeple onu inkâr ettiler ve onu alaya aldılar. Meçhul kalıbı ile yudallu, fasikun da vâv ile Merfû' olarak da okunmuştur.

27

 Onlar öyle kimseler ki, Allah'ın emrettiği şeyi te'kit ettikten sonra bozarlar, Allah'ın bağlanmasını emrettiği şeyi keserler ve yeryüzünde bozgunculuk çıkarırlar. İşte ziyan edenler onların ta kendileridir.

"Ellezîne yenkuduna ahdallahi” bu da fâsıkların sıfatıdır; onları kınamak ve fasıklığı tespit etmek için getirilmiştir. Nakd terkibi bozmaktır. Aslı ipin katları hakkında kullanılır. Sözü bozmada kullanılması ise istiare yolu ile getirilmesindendir. Çünkü onda da iki sözleşenden birinin diğerine bağlanması vardır. Bozma ip lâfzı ile kullanılırsa mecazın tercihi olur, eğer söz ile kullanılırsa, onun lazımlarına remz (işâret) olur. Şöyle ki, söz ahitleşenler arasında bağlantıyı sağlayan iptir. Meselâ biri için: Yiğittir, rakiplerini parçalar, alimdir, insanlar ondan pençe pençe içerler sözünde olduğu gibi. Burada onun yiğitlikte aslan olduğuna, fayda temin etmede de deniz (geniş tatlı su) olduğuna dikkat çekilmiştir.

Ahd misaktır (sözdür), aslı dikkat ve kontrol edilmesi gereken şey içindir, Meselâ vasiyet ve yemin gibi. Eve de ahd denir, çünkü o da ona dönmekle kontrol edilir. Tarihe de denir, çünkü o da korunur (ezberlenir).

Bu söz ya akılla alman sözdür, o da kulların üzerinde duran ve Allah’ın birliğini, varlığının zorunluluğunu ve Resûlünün doğruluğunu gösteren delildir.

"Onları kendi nefislerine şâhit tuttu” (Araf: 172) sözü de böyle te'vil edilmiştir.

Ya da peygamberlerle ümmetlerine karşı alman sözdür; şöyle ki, onlara mu'cizelerle tasdik edilen o Peygamber gönderildiği zaman onu tasdik edeceklerine, ona tâbi olacaklarına, onun durumunu gizlemeyeceklerine ve hükmüne muhalefet etmeyeceklerine dâir söz alınmıştır. Şu ve benzeri âyetlerde buna işâret etmiştir:

"Hatırla o zamanı ki, Allah kitap verilenlerden söz almıştı...” (Al-i İmran: 187).

Şöyle de denilmiştir: Allah'ın sözleri üçtür:

Birincisi Âdem'in bütün zürriyetinden kendi Rabliğini tanıyacaklarına dâir aldığı söz.

İkincisi, dini dosdoğru tutacaklarına ve onda ayrım yapmayacaklarına dâir peygamberlerden aldığı söz.

Üçüncüsü de hakkı açıklayacaklarına ve onu gizlemeyeceklerine dâir alimlerden aldığı söz.

"Min badi misakıhi” zamir ahd içindir, misak sağlamlaştıracak şeyin adıdır, onlar da hükümlerdir. Bundan maksat da Allahü teâlâ’nın onunla âyet ve kitaplarını tevsik ettiği şeydir.

Ya da sağlamlaştırıp üstlendikleri ve kabul ettikleri şeylerdir. Mastar manasına olup min'in de iptida için olması da ihtimal dahilindedir. Çünkü bozma söz verdikten sonra olur.

"Allah'ın bağlanmasını emrettiği şeyi keserler” Allah'ın râzı olmadığı her türlü kesmeye ihtimali vardır; Meselâ sıla-i rahmi kesmek, mü'minlerle ilişkiyi kesmek, tasdik bakımından peygamberler - onlara selâm olsun - arasında ayrım yapmak, farz olan cemâatleri terk etmek ve diğer her türlü hayrı terk etmek ve şerri yapmak gibi. Çünkü bunlar Allah ile kulu arasında istenen bağı koparır.

Emir, bir iş yapmayı isteyen sözdür.

Şöyle de denilmiştir: Rütbesi yüksek olan tarafından böyle olan sözdür. İş manasına gelen ve mastar olup da mef'ûl manasına kullanılan emr'e de böyle denilmesi, onun da emredilen şeylerden olmasındandır. Bu manadaki emre şe'n de denir, çünkü o da istenen ve hedeflenen şeydir. Şeentü şe'nehu denir ki, niyet edip birine doğru gitmektir. En yusala'nın mâ'dan veya zamirinden bedel olarak nasba da cerre de ihtimali vardır.

İkincisi lâfız ve mana bakımından daha güzeldir.

"Yeryüzünde bozgunculuk çıkarırlar” îmandan men etmek, hak ile alay etmek ve nizam-ı âlemi altüst eden ilişkileri kesmekle.

"İşte onlar ziyan edenlerin ta kendileridir” onlar; aklı düşünmekten ve onlara ebedî hayatı kazandıracak şeyleri almaktan ihmal etmekle, âyetlere îman etmenin, gerçeklerine bakmanın ve nurlarım almanın yerine inkârı ve onlara dil uzatmayı,fa gösterecekleri yerde sözden caymayı, ıslahata karşılık bozgunculuğu ve sevaba karşılık azâbı satın almakla ziyan ettiler.

28

 Allah'ı nasıl inkâr edersiniz ki, sizler ölüler idiniz de sizi diriltti. Sonra sizi öldürecek. Sonra da ona döndürüleceksiniz.

"Allah'ı nasıl inkâr edersiniz ki,” haber sormadır, içinde küfürlerini inkâr ve o hususta şaşma vardır. Çünkü inkâr hâlleri delille (burhanı limmi ile, eserden müessire geçişle) reddedilmiştir. Bu da şunun içindir, çünkü inkâr hâl ve sıfattan ayrılmaz. Küfürlerini mûcip bir hâl olacağını inkâr edince, bundan küfrün varlığı da inkâr edilmiş olur. Bu da küfrü inkâr etmek için "inkâr mı ediyorsunuz?” demekten daha beliğ ve daha güçlüdür, arkasındaki hâle daha uygundur.

Hitap (kâfir olanlara)dır; onları küfür, kötü konuşma ve çirkin fiille niteleyince, onlara kalıp değiştirerek hitap etti, hiç gerek yokken inkâr etmelerinden dolayı onları kınadı.

"Halbuki sizler ölüler idiniz” yani cansız maddelerden, gıdalardan, karışımlardan, meniden ve yaratılışı belli belirsiz bir çiğnem etten ibaret idiniz de;

(Sizi diriltti) ruhları yaratmak ve size üfürmekle. Fe ile atfetmesi bunun atfedildiği şeylere bitişik olup zaman bakımından geri olmadığı içindir. Diğerleri ise öyle değildir.

"Sonra sizi öldürecek” ecelleriniz geldiği zaman.

"Sonra sizi diriltecek” sûra üfürüldüğü gün kalkmakla veyahut kabir suali için.

"Sonra ona döndürüleceksiniz” mahşerden sonra; sizi amellerinizle cezalandıracaktır ya da hesap vermek için onun huzurunda toplanacaksınız. Bu hâlinizi bildiğinize göre inkâr etmeniz ne tuhaftır!

Eğer: Onlar ölüler iken onları dirilttiğini, sonra da öldüreceğini büdilerse de tekrar diriltileceğini ve ona döndürüleceklerini bilmediler, denilirse? Ben de şöyle derim: Önlerine konulan deliller sebebiyle bu iki hâli bilme imkânları mazeretlerini giderecek şekilde bilmiş olmalarının yerine konulmuştur. Özellikle Âyette bu ikisinin (öldükten sonra dirilme ile Allahü teâlâ’nın huzuruna çıkmanın) doğru olduğuna ikaz vardır. Şöyle ki, Allahü teâlâ onları önce diriltmeye kâdir olunca ikinci kez diriltmeye de kâdir olur. Çünkü tekrar etmek yeni başlamaktan daha kolaydır.

Ya da hitap (mü'min ve kâfir) iki grubadır, çünkü kusurdan uzak Allah tevhid ve peygamberlik delillerini ortaya koyup da îman edenleri müjdeleyince ve inkâr edenleri tehdit edince, bunu onlara karşı saydığı genel ve özel nimetlerle te'kit etti. Bu değerli nimetlerin yanı sıra İnkârlarını çirkin ve akıldan uzak gördü. Çünkü nimetin büyüklüğü nimet verene isyanın da büyük olduğunu gösterir.

Eğer: Öldürmek nasıl şükrü gerektiren nimetlerden sayılır, denilirse? Ben de şöyle derim: O, ikinci hayata yani gerçek hayata geçiş noktası olduğu için - nitekim Allahü teâlâ:

"Âhiret yurdu gerçek hayattır” (Ankebut: 64) buyurmuştur - büyük nimetlerden oldu. Ayrıca onlara karşı sayılan nimet, bütün kıssadan çıkarılmış girift bir manadır. Nitekim hâl olan şey de bunları bilmektir, yoksa cümlenin teker teker parçaları değildir. Çünkü onların bir kısmı mâzi, bir kısmı da muzaridir. İkisinin de hâl olması doğru değildir.

Ya da hitap özellikle mü'minleredir, bu da onlara yapılan minneti tespit ve kâfirleri ondan uzaklaştırmak içindir. Şu manaya ki: İnkârınız nasıl tasavvur edilir ki, sizler ölüler yani Câhiller idiniz de sizi verdiği faydalı ilim ve îmanla diriltti. Sonra sizi bilinen ölümle öldürecek, sonra da gerçek hayatla diriltecektir. Sonra da ona döndürüleceksiniz. O da sizi gözlerin görmediği, kulakların işitmediği ve bir kimsenin aklına gelmeyen şeylerle mükâfatlandıracaktır.

Hayat hissi kuvvettir ya da onu gerektiren bir şeydir, bunda da hakikat manasınadır. Büyüyen kuvvette de mecaz manasınadır, çünkü onun öncü ve yardımcılarındandır. Hayat insana hâs olan akıl, ilim ve îman gibi faziletlerde mecazdır; zira bunlar hayatın kemali ve gayesidir. Ölüm de her mertebede bunların karşıtına denir. Allahü teâlâ şöyle buyurmuştur:

"De ki: Allah sizi diriltir ve öldürür” (Casiye: 26). Ve şöyle buyurmuştur:

"Bilin ki, şüphesiz Allah yeri ölümünden sonra diriltir” (Hadid: 17). Ve şöyle buyurmuştur:

"Ölü iken diriltip de ona insanların arasında yürüyeceği bir nûr verdiğimiz kimse ötekisi gibi midir?” (En'âm: 122).

Eğer hayat Yaratıcının sıfatı olursa, ondan istiare yoluyla bizdeki bu kuvvet için lâzım olan ilim ve kudretle sıfatlanmasının doğruluğu murat edilir.

Ya da Allahü teâlâ’nın hayatı zâtı ile kaim ve ilim ve kudretle vasıflandırılmasım gerektiren bir manadır.

Ya'kûb Kur'ân'ın her yerinde bu lâfzı te'nin fethi ile terciun şeklinde okumuştur.

29

 O ki, yeryüzünde ne varsa, hepsini sizin için yaratmış, sonra da göğe yönelmiş; onları yedi kat olarak düzenlemiştir. O her şeyi hakkıyla bilir.

"O ki, yeryüzünde ne varsa, hepsini sizin için yarattı". Bu da birinciye bağlı başka bir nimetin açıklamasıdır. Çünkü onları canlı ve güçlü yarattı, bunu da arka arkaya yaptı. Bu da yaşamlarını sürdürmeleri ve geçimlerini temin etmeleri için gerekli olan şeyleri yaratmasıdır.

"Sizin için” ifadesinin manası sizin hatırınız ve dünyada yararlanmanız için demektir. Çünkü onları dolaylı veya direkt olarak bedenlerinizin menfaati için ve bunları delil getirerek ibret almak ve âhiret zevk ve acılarını tanımak için yarattı. Yoksa başka bir maksatla değil. Çünkü bir maksatla yapan kendini onunla tamamlar. Bunlar fiilin sonu ve neticesi olması bakımından maksada benzer. Bu da yararlı şeyleri mubah kılmasını gerektirir ve bazılarının geçici sebeplerle bazı kimselere tahsisini de men etmez (Meselâ satın alma gibi). Bu her şeyin herkes için olduğunu gösterir, yoksa her biri bunlardan her birini alır demek değildir.

Mâ edâtı yerdeki her şeyi kaplar, yerin kendisini kaplamaz. Ancak yerden aşağı taraf manası anlaşılırsa öyle olur, Meselâ gökten de yukarı taraf manası anlaşılması gibi. Cemian da ikinci Mevsûldan hâl’dir.

"Sonra göğe yöneldi". Kendi irâdesiyle ona yöneldi, demektir. İsteva ileyhi kessehmi (onu ok gibi hedef aldı) sözünden gelmektedir. Sağa sola sapmadan bir şeyi hedef almaktır. İstivanın aslı eşitlik istemektir. İtidale (dengeye) denilmesi de eşyaların eşit konulmasındandır. Onun (istivanın) denge için kullanılması mümkün değildir, çünkü o cisimlere hâs bir şeydir.

Şöyle de denilmiştir: İsteva, istila etmek ve sahip olmaktır. Şâir şöyle demiştir:

Bîşr Irak'ı istiva (istila) etti

Kılıç çekmeden ve kan akıtmadan

Birincisi kelimenin aslına, geçişlilik edâtı olan sıla'ya (ilâ'ya) ve fe ile temin edilen eşitliğe daha uygundur. Gökten maksat ya bu gördüğümüz yüksek cirimler (hacimli nesnelerdir ya da yukarı taraftır. Sümme edâtı ise belki de iki yaratmanın arasındaki farkı göstermek ve göğün yaratılışım yerin yaratılışına üstün kılmak içindir. Meselâ:

"Sonra îman edenlerden oldu” (Beled: 17) kavli gibi. Sümme vakit bakımından sonra olması için değildir. Çünkü bu, Allahü teâlâ’nın:

"Yeri de bundan sonra yaydı” (Naziat; 30) ayetine aykırıdır. Zira bu, ondaki şeylerin yaratılmasından önce yerin göklerin yaratılmasından ve tesviye edilmesinden sonra olduğunu gösterir. Ancak beriki Âyette ard lâfzını nasb edecek gizli bir fiil takdir ederek dehaha ile başlaman hariç. Ona da (fiile de) "eentüm eşeddü halkan” (Naziat: 27) âyeti işâret etmektir, Meselâ taarrefil arda ve tedebber emreha bade zalik (bundan sonra yeri tam ve durumunu düşün) gizli fiili gibi. Bu da zahire pek uymamaktadır.

(Onları düzenledi). Doğrulttu ve eğrilik ve çatlaktan masun kıldı (korudu). Hünhe zamiri sema'ya râcidir, eğer sema cirimlerle (maddî cisim) tefsir edilirse. Çünkü sema cemidir yahut cemi manasındadır. Yoksa hünne zamiri müphemdir, arkasındaki onu tefsir etmektedir, Meselâ: Rübbehu recülen gibi.

"Seb'a semavatin” zamirden bedeldir yahut temyizdir veyahut tefsirdir. Eğer: Gökbilimciler dokuz felek tespit ettiler, denilirse? Ben de şöyle derim: Onların dedikleri şüphelidir, eğer doğru bile olsa âyet bundan fazlasını reddetmiş değildir. Kaldı ki, onlara Arş ile Kürsi de ilave edilirse, ihtilâf kalmaz.

"O her şeyi hakkıyla bilendir". Bunda illet bildirme vardır, sanki, bütün eşyanın aslım bildiği için yarattığı şeyleri böyle en mükemmel minval üzere ve en yararlı şekilde yaratmıştır, buyurmuştur. Bunda şuna da delil vardır: Kimin işi bu acayip tarzda ve bu ince tertipte olursa o her şeyi hakkıyla bilir. Çünkü işleri sağlam yapmak ve en güzel ve en yararlı şekilde ortaya koymak ancak bilen, hikmet sâhibi ve çok merhametli birinden düşünülebilir. Ve bunda (her şeyi bilir ifadesinde) akıllara gelen şu şüpheyi izale vardır: Bedenler dağıldıktan, parçalara ayrıldıktan ve kendilerine münasip şeylerle birleştikten (toprak ve hava olduktan) sonra her bedenin cüzleri hiçbir şeyi hariçte kalmamak ve kendinden olmayan hiçbir şey na ilave edilememek üzere nasıl birleşir de eskisi gibi tekrar edilebilir? Bunun bir benzeri de:

"O her yaratmayı çok iyi bilir” (Yasin: 79) ayetidir.

Bil ki, haşrin doğruluğu üç öncül üzerine dayanmıştır, bu iki Âyette de delil getirilmiştir:

Birincisi şudur: Bedenlerin maddeleri toplanmaya ve hayata müsaittir. Bu delile "sizler ölüler idiniz de sizi diriltti, sonra da sizi öldürecek” (Bakara: 28) kavli işâret etmektedir. Çünkü ayrılma, birleşme, ölüm ve hayatın arka arkaya gelmesi bedenlerin bu gibi şeyleri bizzat kabul ettiğini gösterir. Bizzat olan şey de zeval ve değişime uğramaz.

İkincisi ve üçüncüsü de şudur: Çünkü Allahü teâlâ bunları ve yerlerini bilmektedir, onları toplamaya ve diriltmeye kâdirdir. Bunları isbat yönüne şöyle işâret etmiştir: Allahü teâlâ onları başlatmaya ve yaratılışta onlardan daha büyük ve sanat değeri daha yüksek olanları da başlatmaya kâdir olduğuna göre bunları tekrar etmeye ve canlandırmaya haydi haydi kâdir olur. Ve Allah,ü teâlâ yarattığı şeyleri pürüzsüz, muhkem, dengeli olarak yaratmış, kullarının maslahatlarını gözetmiş ve ihtiyaçlarını görmüştür. Bu da ilminin sonsuzluğuna ve hikmetinin mükemmelliğine delildir. Onun kudreti büyük ve hikmeti incedir.

Nâfi', Ebû Amr ve Kisâî fehüve ve vehüve gibi zamirleri adud'e benzeterek ortası sâkin olarak okumuşlardır.

30

Bir zamanlar Rabbin, meleklere "şüphesiz ben yeryüzünde bir hâlife yaratacağım” demişti de, onlar da,

"orada fesat çıkaracak ve kanlar dökecek kimseler mi yaratacaksın? Halbuki bizler seni hamdinle tesbih ediyor ve seni takdis ediyoruz” demişlerdi. O da:

"Şüphesiz ben sizin bilmediklerinizi bilirim” demişti.

 (Rabbin bir zamanlar meleklere: Ben yeryüzünde bir hâlife yaratacağım, demişti). Bu da bütün insanları kaplayan üçüncü nimeti saymaktadır. Çünkü Âdem'i yaratması, ona ikram etmesi ve secde etmelerini emretmekle onu meleklere üstün kılması, zürriyetini de içine alan bir nimettir. İz zarftır, geçmiş ve içinde yeni bir şey lmuş zaman nisbeti için konulmuştur, nitekim izâ da gelecek ve içinde başka bir şey lacak zaman için konulmuştur. Bunun içindir ki, cümlelere muzâf olmaları vâciptir, haysü'nün de mekan için (ve cümleye muzâf) olması gibi. Bu iki zarf ism-i mevsûllara benzediği için mebni kılınmıştır. İllet ve ceza için kullanılır. Zarf olmalarıyla daima mahallen mensûbturlar. Çünkü o ikisi anlattığımız gerekçeden dolayı irapları değişmeyen zarflardandır.

"Vezkür eha âdin iz enzere kavmehu” (Ahkâf:21) kavli ve benzerlerinde (mef’ûlünbih olmaları) ise üzküril hadise iz kâne keza te'vilinde olmasındandır; hadis hazfedilmiş ve zarf onun yerine geçirilmiştir. Âyetteki âmil ise Kâlû'dur ya da zikredilen te'vile göre üzkür'dür, çünkü Kur'ân'da böyle açık olarak çok gelmiştir ya da âmil gizlidir, geçen Âyetin içeriği ona delâlet etmektedir, Meselâ: Ve bedee halkaküm iz kâle gibi. Buna göre cümle haleka leküm'ün üzerine ma’tûftur, o ellezi'nin sılasıdır, ona atfedilen de sıla hükmünde olur. Ma’mer'den onun (iz'in) zâit olduğu rivâyet edilmiştir.

Melâike asıl olarak me’lek'in çoğuludur, şemail'in şem'el'in çoğulu olduğu gibi. Te ise cem'in müennes olmasındandır. O da me'lek'ten bozulmuştur, eluke'den gelir ki, elçilik demektir. Çünkü onlar Allah ile kulları arasında vasıtadırlar. Onlar Allah'ın elçileridir ya da insanlara gönderilen elçiler gibidirler.

Akıllı kimseler onların kendi başlarına mevcut varlıklar olduklarında ittifak ettikten sonra hakikatte ne olduklarında ihtilâf ettiler. Müslüman'ların çoğunluğu, çeşitli şekillere girebilen lâtif cisimler olduğuna kail oldular. Peygamberlerin de onları görmelerini delil getirdiler. Hıristiyanlardan bir kısım da onların faziletli ve bedensiz insan nefisleri olduklarını söylemiştir. Hekimler de onların soyut cevherler olduklarını, gerçekte nufus-ı natıkaya muhâlif olduklarını ve ikiye ayrıldıklarını iddia etmişlerdir. Bir kısmı kendilerini Hakk'ı tanımaya ve ondan başka bir şeyle meşgul olmamaya vermişlerdir. Nitekim Allahü teâlâ onları muhkem kitabında:

"Gece gündüz tesbih ederler, asla gevşemezler” (Enbiya: 20) ayetiyle nitelemiştir. Onlar illiyin denenlerle Allah'a yakın olan meleklerdir. Bir kısmı da "işi gökten yere doğru idare ederler” (Secde: 5). Bunu kaza ve kadere ve kalem-i İlâhi'nin yazısına göre yaparlar.

"Allah'ın kendilerine emrettiği şeye isyan etmezler, emrolunanı yaparlar” (Tahrim: 6). Onlar işleri idare ederler. Kimileri gökle ilgili, kimileri de yerle ilgilidir. Ben de bunları geniş olarak Tavali' kitabında tesbit ettim.

Allah'ın bu sözü söylediği, bütün meleklerdir, bu da lâfzın genel ve tahsis edici bir sebebin olmamasından anlaşılmaktadır. Bunlar: Yer melekleridir de denilmiştir. İblis ve yanında cinlerle savaşanlar olduğu da söylenmiştir. Çünkü Allahü teâlâ onları önce yere yerleştirdi, orada fesat çıkarınca, üzerlerine bir melek ordusuyla beraber onu gönderdi. İblis onları kırıp geçirdi ve onları adalara ve dağlara kaçırttı.

Cailün ceale'den gelmektedir, iki mef'ûlü vardır; onlar da fuardı ile hâlifeten'dir. Onlarda amel ettirilmiştir, çünkü müstakbel manasınadır ve müsnedünileyh'e dayanmaktadır. Onun hâlikun (yaratıcı) manasına olma ihtimali de vardır.

Hâlife başkasının yerine geçen ve ona vekalet edendir. Ondaki he mübalağa içindir. Ondan da Âdem aleyhis-salâtü ves-selâm murat edilmiştir. Çünkü o, Allah'ın yeryüzündeki hâlifesi idi. Allah'ın yeryüzünü mamur etmek, insanları yönetmek, nefislerini kemale erdirmek, onlara verdiği emri yerine getirmek için gönderdiği bütün peygamberler de öyledir. Bu da Allah'ın aczinden değil, kendilerine hâlife gönderilenlerin onun (Allah'ın) feyzini kabul etmede ve aracısız olarak emrini almadaki kusurlarından dolayıdır. Bunun içindir ki, hiçbir meleği peygamber göndermemiştir. Nitekim Allahü teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Eğer onu bir melek yapsaydık yine bir insan yapardık” (En'âm: 9). Baksanıza, peygamberlerin güçleri artıp da karakterleri "yağı neredeyse ateş dokunmasa da yanacak” (Nûr: 35) dediği gibi alevlenince, Allah onlara melekleri gönderdi. Onlardan rütbesi çok yüksek olanla aracısız olarak konuştu, Meselâ Tûr dağında Mûsa Aleyhisselâm ve miraç gecesinde Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem ile konuşması gibi. Bunun tabiattaki benzeri de kemiktir; o aralan uzak olduğu için etten gıda alamayınca, Allahü teâlâ hikmeti gereği aralarına her ikisine de münasip kıkırdak koydu ki, bundan alsın ona versin.

Ya Âdem yeryüzünde kendinden önce yaşayanların hâlifesidir yahut hâlifeden maksat o (Adem) ile zürriyetidir. Çünkü onlar kendilerinden öncekilere hâlife olurlar ya da birbirlerine hâlife olurlar. Bu durumda hâlife olarak tekil lâfız kullanması onu zikretmekle zürriyetinin zikrine gerek kalmamasındandır. Nitekim Mudar ve Hâşim derken kabilenin atasıyla yetinilmiştir.

Ya da tekil olması men yahlufukum yahut halefen yahlufukum te'vili (mevsûfun hazfi) iledir.

Allahü teâlâ’nın meleklere bunu demesinin faydası şudur: İstişareyi öğretmek, yaratılacak hâlifenin şânım yüceltmek, çünkü melekut alemindekilere yaratılacağı haber verilmiş yaratılmadan önce ona hâlife unvanı verilmiştir. Onda bulunan kötülüklere karşı sual ve cevap ile üstünlüğü meydana çıkarmak ve hayrı fazla olanı yapmanın hikmet gereği olduğunu bildirmek. Çünkü az bir şer için çok hayrı terk etmek çok serdir (kötülüktür).

(Orada fesat çıkaracak ve kanlar dökecek kimseler mi yaratacaksın, dediler?) Yeryüzünün imarı ve ıslahı için orada fesat çıkaracak kimseleri hâlife etmek istemesinden yahut muti kimselerin yerine asileri hâlife yapmak istemesinden taaccüptür ve o fesatları mağlup edip boşa çıkaracak ve kendilerine gizli kalan hikmeti anlamak istemektir ya da öğrencinin, içindeki şüpheyi gidermesi için hocasına sorması gibi kendilerini irşat edecek ve şüphelerini giderecek şeyi sormadır. Allahü teâlâ'ya itiraz değildir, ya da gıybet benzeri âdemoğullarına dil uzatma değildir. Çünkü onlar böyle yapmayacak kadar yücedirler. Zira Allahü teâlâ onlar için:

"Bilâkis onlar saygı değer kullardır; sözle onun önüne geçmezler ve onun emri ile iş yaparlar” (Enbiya: 26, 27) buyurmuştur.

Bunu da ya Allahü teâlâ’nın haber vermesiyle yahut Levh-i Mahfûz'dan almakla yahut içlerine kazıldığı gibi masumiyetin kendilerine özgü olmasından veyahut insanları cinlere kıyas etmelerinden bildiler.

Sebk, sefh ve şen dökme çeşitleridir. Sefh kan ve gözyaşı dökmek içindir. Sebk erimiş maden dökmek içindir. Sefh de yukarıdan aşağıya dökmek içindir. Şenn de kırbanın ağzından ve benzeri şeyden dökmektir, senn de bu manayadır. Meçhul kalıbı ile yüsfekü de okunmuştur ki, o zaman ister mevsûl ister mevsûf kılınan men'e râci olan zamir hazfedilmiş olur, yani yüsfeküd dimau fihim gibi.

"Halbuki bizler seni hamdinle tesbih ediyor ve seni takdis ediyoruz". Bu da müşkili tesbit eden hâl’dir, Meselâ düşmanlarına mı iyilik ediyorsun, ben dostun muhtaç dururken sözün gibi.

Mana da şöyledir: Bizler günahsız ve bunu hak etmişken asileri mi hâlife ediyorsun?

Bundan kastedilen de meleklerin hâlife olması beklenirken onları meleklere üstün kılan şeyi öğrenmektir; kendilerini beğenmeleri ve gururlanmaları değildir. Sanki onlar hâlife kılınanın önemli üç gücü olduğunu bildiler: Şehvet ile öfke güçleri fesada ve kan dökmeye götürür, akıl gücü de onu marifete ve tefekküre götürür. Bunlara ayrı ayrı baktılar ve: Bu iki kuvvete bakarak bu hâlife yapmada ne gibi hikmet var, dediler? Hikmet onun yaratılmasını bile gerektirmez, kaldı ki, hâlifeliğini! Akıl gücü dikkate alındığında bizler ondan bekleneni o gibi bozukluklara karışmadan yerine getiririz, dediler ve iki kuvvetten her birinin ıslah edildiği, akla uydurulduğu ve hayra alıştınldığı takdirde başta iffet, şecaat, nefisle mücadele ve adalet olmak üzere ne gibi faziletler kazandıracağından gâfil oldular. Birliğin cüziyatı kavramada, sanatları keşfetme ve hilafetten asıl kastedilenin var olan faydaları kuvveden fiile çıkarma gibi tekin yapamayacağını kavrayamadılar.

"Ben sizin bilmediklerinizi bilirim” kavlinde de buna işâret edilmiştir.

Tesbih Allahü teâlâ'yı kötülükten ve noksandan uzaklaştırmaktır, takdis de öyledir. Sebeha filardı veimai ve kadese fuardı deyiminden gelir ki, su da ve yerde gidip uzaklaşmaktır. Kaddese denir ki, temizlemek demektir. Çünkü bir şeyi temizleyen onu kirlerden uzaklaştırır.

Vebihamdik hâl yerindedir, yani bize marifetini ilham etmenden ve bizi teşbihine muvaffak kılmandan dolayı seni hamd ile tesbih ederiz, demektir. Bununla da teşbihin onlar için akla getireceği şeyi telâfi ettiler.

Seni takdis ederiz, senin için nefislerimizi günahlardan temizleriz. Sanki onlar bazılarına göre şirk ile tefsir edilen fesadı tesbih ile karşıladılar ve kötü işlerin en büyüğü olan kan dökmeyi de nefsi günahlardan temizleme ile karşıladılar.

Şöyle de denilmiştir: Aslı nukaddisüke'dir, lâm zâittir.

31

Allah, Âdem'e bütün isimleri öğretti, sonra da onları meleklere sundu: Eğer doğru iseniz bunların isimlerini bana haber verin, dedi.

"Allah Âdem'e bütün isimleri öğretti” ya onları bildiren zorunlu ilmi öğretmekle ya da kalbine atmakla öğretti. Bunun için geçmiş bir terminolojiye ihtiyaç yoktur ki, teselsül lâzım gelsin. Öğretmek, ilimle sonuçlanan bir iştir. Bunun içindir ki, ona öğrettim; öğrenmedi, denir.

Âdem yabancı bir isimdir, Azer ve Şaleh gibi. Üdemeden veyahut feth ile örnek manasına edemeden veyahut edimülarz'dan türetmek - çünkü aleyhis-salâtü ves-selâm Efendimiz şöyle buyurmuştur: Allahü teâlâ yerin her tarafından, ovasından yaylasından bir avuç toprak aldı; ondan da Âdem'i yarattı. Bunun içindir ki, çocukları anabir kardeştirler - yahut ülfet manasına gelen üdeme'den türetmek zorlamadır. Tıpkı İdris'in dersten, Ya'kûb'un akıb'tan ve İblis'in iblastan türediği gibi.

İsim türev olarak lâfızlardan, sıfatlardan ve fiillerden olarak bir şeyi akla getiren alamettir. Örfen de bir mana için konulan lâfızdır, ister bileşik ister tek, isim veya haber veya bu ikisi arasında rabıta olsun. Dilbilginleri terminolojisinde ise nefsi itibarı ile bir manaya delâlet eden ve üç zamandan biriyle ilişkisi olmayan lâfızdır. Âyette bundan murat edilen birinci veya ikincisidir.

İkincisi de birinciye varır; zira bir lâfzın delâlet ettiği şeyi bilmek, manaları bilmeğe bağlıdır. Âyetin manası da şöyledir: Allahü teâlâ Âdem'i aklî, hissî, hayalî ve sanal şeyleri idrak edecek kabiliyette yarattı ve ona eşyanın zatlarım, özelliklerini, isimlerini; ilimlerin esaslarım, sanatların kanunlarını ve aletlerinin niteliklerini bilmeyi ilham etti.

(Sonra onları meleklere sundu). Bundaki zamir zımnen gösterilen müsemmeyata (eşyaya) râcidir, çünkü takdir: Esmael müsemmeyat, demektir. Muzâfunileyh hatırlattığı için muzâf hazfedilmiş, onun yerine lâm getirilmiştir. Meselâ "veştealerre'sü şeyba” (Meryem: 4) kavlinde olduğu gibi (aslı re'si demektir). Neden müsemmeyat hazfedilmiştir, çünkü sual için arz edilen şeylerin isminden maksat bizatihi isimler değildir, özellikle isimden lâfızlar kastedilirse. Onlardan maksat şeylerin kendileridir, ya da lâfızların delâlet ettiği şeylerdir. Zamirin hüm şeklinde müzekker olması, şeylerin içinde akıllıların daha çok sayılmasındandır. Bu kelime aradahünne ve aradaha şeklinde de okunmuş, müsemmeyatihinne veyahut müsemmeyatiha manası kastedilmiştir.

(Bunların isimlerini bana haber verin, dedi). Bu da onları susturmak ve hilafet işinden aciz olduklarım bildirmek içindir. Çünkü bir şeyi iyi tanımadan ve kabiliyet derecelerini ve hukuk miktarını kavramadan üzerinde tasarruf etmek, onu idare etmek ve üzerinde adalet icra etmek imkansızdır. Bu teklif değildir ki, kaldıramayacakları şeyi teklif olsun. İnbâ' bilgilendirmek maksismiyle haber vermektir. Bunun içindir ki, haberle inba birbirinin yerine kullanılır.

"Eğer doğru iseniz” masumiyetinizden dolayı hâlifeliğe daha haklı olduğunuz veyahut bu sıfatı taşıyanları yaratmanın ve onları hâlife etmenin hikmet sâhibi birine yaraşmayacağı iddiasında doğru iseniz. Melekler bunu açıkça söylemedilerse de sözlerinden bu anlaşılmaktadır. Bir sözü tasdik etmek mana itibarı ile olacağı gibi haberden düşünülen maksat itibarı ile de olabilir. İşte bu mülahaza ile inşalarda (ihbari olmayan cümlelerde) de tasdik söz konusu olur.

32

Onlar da: Seni tenzih ederiz. Biz senin bize öğrettiğinden başkasını bilmeyiz. Şüphesiz hakkıyla bilen ve hikmet sâhibi sensin, dediler.

 (Onlar da: Seni tenzih ederiz, biz senin bize öğrettiğinden başkasını bilmeyiz, dediler). Bu da; aciz ve kusurlu olduklarını itiraftır; suallerinin itiraz değil de öğrenmek için olduğunu, insanın üstünlüğünde ve yaratılmasının hikmetinde kendileri için gizli kalan şeyin açığa çıktığını bildirmektir; kendilerine kapalı kalan şeyi tarif edip açmakla verdiği nimete şükür göstermektir, bütün ilmi ona havale etmekle edep takınmaktır.

Sübhan gufran gibi mastardır, nerede ise ancak muzâf ve gizli fiille mensûb olarak kullanılır, Meselâ maazallah gibi. Şurada kural dışı teşbihe Âlem (özel isim) olarak kullanılmıştır:

Gururlanan Alkame'ye sübhane

(Gururlanmasına şaşarım doğrusu!)

Sözü bununla başlatmak öğrenmeye kalkışmalarından ve gerçek durumu bilmemelerinden özür dilemek içindir. Bunun içindir ki, tevbenin anahtarı sayılmıştır, Mûsa aleyhisselâm "Sübhaneke sana tevbe ettim” (Araf: 143) ve Yûnus da "sübhaneke inni küntü minezzâlimin” (Enbiya: 87) buyurmuştur.

(Şüphesiz hakkıyle bilen sensin) sana hiçbir şey gizli kalmaz.

"Hikmet sâhibisin” Örneksiz olarak yarattıklarını sağlam yapansın, her şeyi ince bir hikmetle yaparsın.

"Ente” zamiri, fasıladır. Kâfi te'kit için olduğu da söylenmiştir: Merertü bike ente sözünde olduğu gibi. Ama: Merertü bi ente demek câiz değildir. Çünkü metbuda câiz olmayan tabide câiz olabilir. Bunun içindir ki: Ya hazerrecülü câiz görülmüş, yarrecülü câiz görülmemiştir. Bunun mübteda, arkasındakinin haber olduğu ve cümlenin de inne'nin haberi olduğu da söylenmiştir.

33

Allahü teâlâ: Ey Âdem, onlara bunların isimlerim haber ver, dedi. Onlara onların isimlerini haber verince: Ben size demedim mi, şüphesiz ben göğün ve yerin gâiplerini bilirim ve ben sizlerin saklamakta olduklarınızı da bilirim, dedi.

 (Allahü teâlâ: Ey Âdem, onlara bunların İsimlerini haber ver, dedi). Yani bildir, demektir. İkisinde de hemzenin ye'ye kalbi ve he'nin kesri ile okunmuştur.

"Onlara onların isimlerini haber verince, ben size demedim mi, şüphesiz ben göklerin ve yerin gâiplerini bilirim ve ben sizin açıkladığınız ve sakladığınız şeyleri bilirim, dedi". Bu da "ben sizlerin bilmediğinizi bilirim” (Bakara: 30) sözünü meleklere hatırlatmadır. Ancak daha basit şekilde getirmiştir ki, ona delil gibi olsun. Zira Allahü teâlâ onların gökler ve yerlerle ilgili gizli şeyleri ve onların açık ve kapalı hâllerini bilince, onların bilmediklerini bilmiş oldu. Bunda da evlayı terk etmelerinden dolayı sitemlerine îma vardır. Evla olan da açıklaymcaya kadar durup beklemeleri idi.

Şöyle de denilmiştir: Açıkladıkları,

"orada fesat çıkaracak birilerini mi yaratacaksın?” sözüdür, gizledikleri de kendilerinin hilafete daha lâyık olduklarım ve Allah,ü teâlâ’nın kendilerinden daha üstün bir halk yaratmayacağını içlerinde saklamış olmalarıdır.

Şöyle de denilmiştir: Açıkladıkları taattır, gizledikleri de İblis'in içinde sakladığı isyandır.

Hemze inkâr içindir, lem'in başına gelmiştir, tesbit ve te'kit manasını ifade eder. Bil ki, bu âyetler şunlara delâlet etmektedir: İnsan şereflidir; ilim ibâdetten daha şerefli ve meziyetlidir, hâlife olmak için şarttır, hatta esastır. Öğretmeyi Allahü teâlâ'ya isnat etmek doğrudur, ama ona muailim denilmez, çünkü o akla meslek sâhibini getirmektedir. Diller Allah'ın öğretmesiyledir, çünkü "esma” kelimesi lâfızlara özel ve genel olarak delâlet eder. Onu öğretmek de öğrenciye manalarını açıklayarak söylemede açıkça görülmektedir. Bu da daha önce biri tarafından konulmasını gerektirir. Asıl ise bunun Âdem'den önce biri tarafından konulmasını kabul etmez. Böylece bunu koyanın Allah olduğu ortaya çıkar. Hikmetin anlamı ilmin anlamından başka bir şeydir, aksi takdirde: İnneke entel alimül hâkim kavli tekrar olur. Meleklerin ilim ve kemalleri artabilir. Filozoflar ise bunu üst tabaka meleklerde kabul etmezler.

"İçimizden herkesin belli bir makamı vardır” (Saffat: 164) ayetini buna delil getirirler. Âdem o meleklerden üstündür, çünkü onlardan daha alimdir, daha âlim olan da daha üstündür. Çünkü Allahü teâlâ:

"De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” (Zümer: 9). Ve Allah,ü teâlâ eşyayı yaratmadan önce bilir.

34

Hani meleklere; "Âdem'e secde edin” demiştik de onlar da, İblis hariç secde etmişlerdi. O ise diretti, kibir tasladı ve kâfirlerden oldu.

 (Hani meleklere: Âdem'e secde edin, demiştik). Onlara isimleri haber verip de bilmediklerini öğretince, Allah ona secde etmelerini emretti; bu da üstünlüğünü kabul etmek, hakkını vermek ve o dedikleri şeyden dolayı özür dilemek içindi.

Şöyle de denilmiştir: Bunu onlara Âdem'in yaratılışını tesviye etmeden (tamamlamadan) önce emretti, çünkü Allahü teâlâ:

"Onu tesviye edip de ona ruhumdan üfürünce ona secdeye kapanın” (Hicr: 29, Sad: 72) buyurmuştur. Bu da onları imtihan etmek ve Âdem'in üstünlüğünü göstermek içindi.

Atıf harfi zarfı (ve iz kulna lilMelâiketis cudu kavlini) zarfa (veiz kâle rabbüke lilMelâiketi) ye atfeder, eğer onu (geçen zarfı) gizli bir fiille nasb edersen. Yoksa onu onda âmil olarak takdir edilen şeyle (Kâlû ile) geçen cümleye atfeder, belki de kıssayı tümüyle öteki kıssaya atfeder. Bu da onlara karşı saydığı dördüncü nimettir. Secde aslında huzurla birlikte zület göstermektir. Şâir şöyle demiştir:

Orada tepelerin atların ayaklarına secde ettiğini görürsün.

Başka bir şâir de şöyle demiştir:

Kadınlar deveye: Leyla için secde et, dediler; o da secde etti.

Yani deveye başını eğ, Leyla binsin, demek istediler.

Şerîatte ise secde ibâdet kasdı ile alnı yere koymaktır, emredilen secde de budur. Şer'i manasına gelince, gerçekte secde edilen Allahü teâlâ'dır, Âdem secdeleri için kıble yapılmıştır. Bu da şânım yüceltmek içindir.

Ya da Âdem secdenin vâcip olması için sebep kılınmıştır. Sanki Allahü teâlâ onu eşsiz şeylere hatta bütün varlıklara örnek olarak ve rûhânî ve cismani alemde bulunanlara bir nüsha, melekler için de kendilerine takdir edilen kemalata ulaşmak için bir araç, Âdem'le aralarındaki mertebe ve derece farklarının açığa çıkması için bir temas noktası olarak yaratınca, onda gördükleri büyük kudrete ve parlak âyetlere baş eğmek ve onun aracılığı ile kendilerine verdiği nimetlere şükretmek için ona secdeyi emretti. LüMelâiketi'deki lâm Hassan radıyallahü anh'in şu sözündeki lâm gibidir:

O kıblenize ilk namaz kılan ve insanların

Kur'ân ve sünneti en iyi tanıyanı değil midir?

Burada lâm ilâ manasına kullanılmıştır.

Ya da şu Âyetteki lâm gibidir:

"Namazı güneşin kayması vaktinde (zevalde) kıl” (Isra: 87). (Lâm burada da vakit manasına kullanılmıştır).

(Meleklerin) secdesinin lügat manasına gelince o da Âdem'e armağan olarak ve ta'zîm etmek için eğilmeleridir, tıpkı Yûsuf'un kardeşlerinin ona secde etmeleri gibi.

Ya da secdenin diğer lügat manası, meleklerin âdemoğullarmın geçimlerini temin eden ve kemalatlarını tamamlayan şeyin meydana gelmesi için çalışarak zillet gösterip itâat etmektir.

Secde etmekle memur olanlar meleklerin tamamı mıdır yoksa bir kısmı mıdır, bu da yukarıda geçmiştir.

"Onlar da İblis hariç secde etmişlerdi". İblis kibir taslayarak Rabbine ibâdette Âdem'i aracı olarak kabul etmekten yahut onu ta'zîm edip selamlamaktan veyahut ona hizmet edip kendisi için hayır ve iyilik getirecek şeye çalışmaktan imtina etti. İbâ isteyerek kabul etmemektir, tekebbür de bir adamın kendini başkasından daha büyük görmesidir. İstikbar da yalandan kendini büyük göstermeye çabalamaktır.

"Ve kâfirlerden idi". Yani Allah'ın ilminde böyle idi, yahut onlardan oldu, çünkü Allah'ın Âdem'e secde emrini çirkin bulmuştu. Zira ondan daha üstün olduğuna inanıyordu. Üstün olandan da asta boyun eğmesini ve onu aracı olarak kabul etmesini istemek hoş bir şey değildir. Nitekim:

"Ben ondan daha hayırlıyım” (Sad: 76) sözü de bunu akla getirir; bunu da "Elimle yarattığıma secde etmekten seni ne men etti? Kibir mi tasladın yoksa kendini yüksek görenlerden mi oldun?” (Sad: 75) sözüne cevap olarak söylemişti. (Yalnız vacibi terk etmesiyle kâfir olmadı, emri beğenmediği için kâfir oldu).

Âyet, Âdem'in, kendine secde etmeleri emredilen meleklerden bir yönden de olsa üstün olduğunu ve İblis'in de meleklerden olduğunu gösterir. Aksi takdirde emir onu kapsamaz ve onlardan istisna edilmesi de doğru olmaz.

"İblis hariç, o cinlerden idi” (Kehf:50) ayetiyle buna itiraz edilemez; çünkü onun fiilen cinlerden, tür olarak da meleklerden olması câizdir. Bir de İbn Abbâs şöyle rivâyet etmiştir: Meleklerden öyle bir tür vardır ki, onlar doğum yoluyla çoğalırlar, onlara cin denir, İblis de onlardandır. Onun meleklerden olmadığını iddia eden kimse: Cinnî idi, meleklerin arasında yetişti, etrafında binlerce melek olduğu için onlardan sayıldı, diyebilir.

Yahut da cin de meleklerle birlikte secde etmekle memur olanlardan idi, ancak melekler zikredilince ona ihtiyaç kalmadı. Zira büyüklerin bir kimseye baş eğmek ve onu aracı tutmakla memur oldukları bilinince, bundan küçüklerin de o şeyle memur oldukları anlaşılır.

Fesecedu'daki çoğul zamiri iki bölüme râcidir, sanki: Secde ile memur olanlar secde ettiler, ancak İblis hariç.

Âyet şunu da gösterir ki, melekler genellikle masum olmakla beraber içlerinde masum olmayanlar da vardır. Nitekim insanlarda da masum olanlar bulunmakla beraber genellikle masum değildirler.

Belki meleklerden öyle bir bölüm vardır ki, şeytana bizzat muhâlif değildirler, ancak onlara bazı arızi sebeplerle ve sıfatlarla muhâliftirler; Meselâ insanların ve cinlerin içinde iyilerin de kötülerin de bulunması gibi. İblis de İbn Abbâs'ın dediği gibi bunlardan idi. Bunun içindir ki, hâlinin değişmesi ve yerinden aşağı düşmesi kabul edilmiştir. Nitekim yüce Allah:

"Ancak İblis hariç, cinlerden idi, Rabbinin emri dışına çıktı” (Kehf: 50) ayetiyle buna işâret etmiştir.

Bu nasıl olur ki, melekler nurdan, cinler de nardan (ateşten) yaratılmıştır - çünkü Hazret-i Âişe radıyallahü anha, Efendimiz aleyhisselâm'dan şöyle dediğini rivâyet etmiştir: Melekler nurdan yaratıldı, cinler de yalın ateşten yaratıldı - denilemez. Çünkü bu hadis benim dediğimin temsili gibidir. Zira nurdan maksat ışık saçan cevherdir, nar da öyledir, ancak onun ışığı bulanıktır, dumanla karışıktır, ondan uzak durulması istenmiştir, çünkü çok sıcak ve yakıcıdır. Islah edilir, ışığı süzülürse o da mahza (sırf) nûr olur. Ne zaman bu hâli bozulursa terü taze olarak ilk hâline döner. Gittikçe düşer, sonunda nûru söner, geriye sadece duman kalır. Bu görüş doğruya daha yakın ve uygundur, çünkü nasları birleştirmiştir. Allah en iyi bilir.

Âyetten istifade edilen bazı şeyler de şunlardır: Kibir taslamak çirkindir, insanı küfre götürebilir. Allah'ın emri tutulmalı, sırrını anlamak için derine dalmamalıdır. Emir vücup içindir, Allahü teâlâ’nın kâfir olarak öleceğini bildiği kimse o hâl itibarı ile mü'min ise de gerçek kafirdir, çünkü mühim olan sonuçtur. Şeyhimiz Ebû'l - Hasen el - Eş'arî rahmetüllahi aleyh'in muvafat (ölünceye kadar) dediği tabir bunu ifade etmektedir.

35

Biz:

"Ey Âdem, sen ve zevcen cennete yerleşin, orada nerede olursanız bol bol yiyin; ancak şu ağaca yaklaşmayın; sonra zâlimlerden olursunuz” demiştik.

 (Ey Âdem, sen ve zevcen cennete yerleşin, dedik). Sükna sükûndan gelir, çünkü o istikrar ve yerleşmedir. Ente tekittir, üskün'deki gizli zamire atıf yapılması için getirilmiştir. Önce ikisine birlikte hitap edilmemesi,rilen hükümde Âdem'in ön planda olmasındandır, onun üzerine atfedilen ise ona tabidir. Cennet sevap yurdudur (bildiğimiz cennettir), çünkü lâm ahd içindir; ondan başka mahut (bilinen) de yoktur. Kim onun henüz yaratılmadığını iddia ederse: onun Filistin toprağında veyahut Iranla Kirman arasında bir bahçe olduğunu söyler. Çünkü Âdem imtihan edilmiş (mükellef kılınmıştır) ve inme tabirini de oradan Hint toprağına intikal manasına alır. Nitekim Allahü teâlâ:

"Şehre inin” (Bakara: 61) buyurmuştur.

(Ondan bol bol yiyin) geniş ve refah içinde yaşayın, demektir. Reğaden mahzûf mastarın sıfatıdır.

"Haysü şi'tüma” cennetin istediğiniz yerinde demektir. Sayısız ağaçlar arasından yasak ağaçtan yeme sebep ve mazeretini kaldırmak için onlara geniş imkân verdi.

"Şu ağaca yaklaşmayın; sonra zâlimlerden olursunuz". Bunlarda birkaç yönden mübalağa vardır: Yasak, yemenin öncüllerinden olması dolayısıyla ağaca yaklaşmaya bağlanmıştır, bu da haram edilmesini ve ondan uzak durulmasını abartmak içindir ve bir şeye yaklaşmanın insanda aşırı şekilde istek ve eğilim meydana getireceğine ve onu akıl ve şerîatın sınırları dışına çıkaracağına dikkat çekmek içindir. Nitekim bir şeyi sevmen seni kör ve sağır eder, denilmiştir. O sebeple Allah'ın haram kıldığı şeylerin etrafında dolaşmamalıdır; çünkü içine düşmekten korkulur. Şöyle de mübalağa vardır, çünkü ona yaklaşmayı zâlimlerden olmalarına sebep kılmıştır. O zaman günahları irtikap etmek veya saygınlık ve nimetlerine halel getirmekle şanslarım azaltmış olurlar. Çünkü (fetekuna) daki fe; yasağa yahut cevaba atıf kabul etsen de sebep manasını taşır. Ağaç da ya buğdaydır ya asmadır yahut incirdir veyahut da ondan yiyen kimsenin abdest bozma durumunda kalacağı bir ağaçtır. En iyisi kesin bir şey lmadıkça onu tayin etmemelidir, nitekim bu Âyette de kesin bir şey yoktur. Zira ondan hangisi kastedildiği belirtilmemiştir. Şecerete şin'in kesri ile (şicirete) takreba da te'nin kesri ile (tikriba) hazihi de ye ile haziy şeklinde okunmuştur.

36

Derken şeytan o ikisinin ayağını kaydırıp onları içinde bulundukları cennetten çıkardı. Biz de: Bazınız bazınıza düşman olarak inin oradan. Sizin için orada bir durak ve bir süreye kadar yararlanma vardır, dedik.

 (Derken şeytan o ikisini kaydırdı). Onlara ağaçla zelle yaptırdı ve o sebeple onları zelleye sürükledi. Bu an'in bir benzeri de "Vema fealtuhu an emri” (Kehf: 82) kavlidir.

Ya da o ikisini cennetten kaydırdı, demektir ki, onları götürdü manasınadır. Hamze'nin feezalehüma kırâati da bunu destekler. Bu ikisi mana bakımından birbirine yakındır. Ancak zelle okunuşu, zevalle birlikte kaymayı da içerir. Onları kaydırması da şöyle demesidir:

"Size ölümsüzlük ağacını ve geçmeyen mülkü göstereyim mi?” (Tâhâ: 20). "Rabbiniz sizi melek olursunuz veyahut ölümsüzlerden olursunuz diye bu ağaçtan men etti” (Araf: 20). Yemin etmesi de onlara:

"Ben sizin iyiliğinizi düşünüyorum” (Araf: 21) demesidir.

O ikisine görünüp onlarla bunu konuşmasında veyahut bunu vesvese şeklinde akıllarına getirmesinde ve:

"Çık oradan, şüphesiz sen taşlanmışsın” (Hicr: 34) denildikten sonra onları kaydırmak için onlara nasıl ulaştığı konusunda ihtilâf edilmiştir. Şöyle denilmiştir: Cennete daha önce meleklerle beraber saygın bir şekilde girmekten men edilmiştir, Âdem ile Havva'ya vesvese vermek için girmekten men edilmemiştir.

Şöyle de denilmiştir: Kapıda durdu, onlara seslendi.

Şöyle de denilmiştir: Bir hayvan suretine büründü, öyle girdi, cennet hazinleri onu tanıyamadı.

Şöyle de denilmiştir: Bir yılanın ağzına girdi, o da onu cennete soktu.

Şöyle de denilmiştir: Bazı yardımcılarını gönderdi, onlar da o ikisini cennetten kaydırdılar. Doğrusunu Allah bilir.

"Onları içinde bulundukları cennetten çıkardı". Yani saygınlıktan ve nimetten demektir.

"Kulnehbitu” biz de onlara:

"İnin” dedik. Âdem ile Havva'ya hitaptır. Çünkü Allahü teâlâ:

"Oradan hepiniz inin, dedi” (Tâhâ: 123) buyurmuştur. Zamiri çoğul yapması o ikisinin insanların aslı olmalarındandır. Sanki o ikisi bütün insanlardır.

Yahut da o ikisi ile İblis'tir, o cennete vesvese için girdikten sonra çıkarılmıştır.

Yahut da oraya gizli girmişti ya da gökten çıkarılmıştır.

"Bazınız bazınıza düşman olarak” bu da ihbitu'daki zamirden hâl’dir, vâv zamire ihtiyaç bırakmamıştır, mana da: Bazınız bazınızı saptırmakla tecâvüz ederek, demektir.

"Sizin için yeryüzünde bir durak vardır” duracak yer yahut istikrar demektir.

"Ve metaün” yani yararlanma "bir süreye kadar” bundan da ölüm yahut kıyâmet günü kastedilmiştir.

37

Derken Âdem, Rabbinden bazı kelimeler aldı; Rabbi de onun tevbesini kabul etti. O, tevbeleri çok kabul eden ve çok merhamet edendir.

 (Derken Âdem Rabbinden bazı kelimeler aldı). O kelimeler ona öğretilirken onları alıp kabul edip onlarla amel etmek üzere karşıladı. İbn Kesîr, adem lafzım nasb ve kelimatı da ref' ile okumuştur ki, kelimeler onu karşıladı ve kabul etti demek olur.

O kelimeler de şunlardır:

"Rabbimiz biz kendi nefislerimize zulmettik” (Araf: 23).

Şöyle de denilmiştir: Allah'ım, seni hamdinle tesbih ederiz, ismin mübarek, şânın yücedir. Senden başka ilâh yoktur. Nefsime zulmettim, beni bağışla. Günahları ancak sen bağışlarsın. İbn Abbâs radıyallahü anhuma'dan şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Âdem: Ya Rabbi, beni sen kendi elinle yaratmadın mı, dedi? O da: Evet, dedi. Âdem: Ya Rabbi, bana kendi ruhundan üfürmedin mi, dedi? O da: Evet, dedi. Âdem: Beni cennetine yerleştirmedin mi, dedi? O da: Evet, dedi. Âdem: Ya Rabbi, tevbe etsem ve kendimi ıslah etsem beni cennete döndürür müsün, dedi? O da: Evet, dedi.

Kelime' nin aslı kelmdir, o da görme ve işitme duyularından biriyle idrak edilen etkidir, Meselâ konuşmak, yaralamak ve hareket etmek gibi.

"Fetabe aleyh” Allah da ona rahmet etmek ve tevbesini kabul etmekle döndü. Telakka lâfzının arkasından fe edatının gelmesi, o lafza tevbe manası yüklenmesindendir. O da günahı itiraf edip, pişman olmak ve bir daha ona dönmemeye karar vermektir. Âdem'i zikretmekle yetinildi, çünkü Havva hükümde ona tabidir. Bunun içindir ki, Kur'ân'ın ve Sünnet'in çok yerinde kadınlar zikredilmemiştir.

"İnnehu hüvet tevvab” kullarına bağışla dönen yahut tevbelerine karşı onlara çok yardım eden demektir. Tevbe maddesinin aslı dönmektir; kula sıfat olursa, günahtan dönmüş olur; Allahü teâlâ'ya sıfat olursa, azaptan bağışa dönmüş olur.

"Errahim” Aşırı merhamet eden demektir. İki sıfatın birleşmesinde tevbe edeni affetmekle beraber ona ihsan vaadi vardır.

38

Biz de: Hepiniz oradan inin; eğer size benden bir hidâyet gelir de kim benim hidâyetime tâbi olursa, onlara korku yoktur ve üzülecek de değillerdir, dedik.

"Biz de: Hepiniz oradan inin, dedik". Te'kit için ya da maksat başka olduğu için tekrar edilmiştir. Çünkü birincisi belâ yurduna ineceklerini ve orada birbirlerine saldıracaklarını ve sonsuza kadar kalmayacaklarım göstermektedir.

İkincisi ise teklif için indirildiklerini göstermektedir; şöyle ki, kim doğru yolu bulursa kurtulur; kim de ondan saparsa helâk olur. Bir de şuna dikkat çekmek için tekrar edilmiştir, bu iki şeyden biriyle olan inme korkusu tedbirli bir kimseyi Allahü teâlâ’nın hükmüne karşı gelmekten engellemeye yeter, kaldı ki, ikisi birden olursa! Ancak Âdem unuttu ve onu azimli biri olarak bulamadık. Bir de bu ikiden her biri düşünmek isteyen için ibret olarak yeter (bunu bildirmek için tekrar edilmiştir).

Şöyle de denilmiştir:

Birincisi cennetten dünya göğüne, ikincisi de oradan yeryüzüne inmek içindir. Bu da gördüğün gibi (pek doğru değil)dir.

"Cemian” lâfzan hâl’dir, manen tekittir, sanki: Hepiniz inin denilmiştir. Bunun içindir ki, aynı zamanda inmiş olmaları gerekmez, hepsi geldi, sözünde olduğu gibi.

"Feimma ye'tiyenneküm minni hüden femen tebia hüdaye felahavfün aleyhim vela hüm yahzenun” İkinci şart cevabıyla beraber birinci şartın cevabıdır. Mâ edâtı zâittir, onunla in edâtı te'kit edilmiştir. Bunun içindir ki, fiili nûn ile te'kit etmek güzel olmuştur, fiilde taleb manası olmamakla beraber böyle (güzel) olmuştur.

Mana da şöyledir: Benden size kitap veya peygamber gönderme ile bir rehber gelirse, kim de ona tâbi olursa, kurtulur ve başarır. hidâyetin gerçekleşeceğinde kuşku olmadığı hâlde şüphe edâtı in'in getirilmesi, aklen vâcip olmayıp ihtimal dahilinde olmasındandır. Hûda lâfzının da zamirle gösterilmeyip de tekrar edilmesi de ikincisinde birincisinden daha genel bir mana murat edilmesindendir. O da elçilerin getirdiği ve aklın da hükmettiği şeydir. Yani kim kendine gelen şeye tâbi olur ve aklın kabul ettiği şeye riayet ederse, onlara korku yoktur, hele başına istenmeyen bir şey hiç gelmez. Onlar istedikleri şeyi kaçırmış da değillerdir ki, üzülsünler. Korku beklenen bir şey için olur, üzüntü de geçen bir şey için olur. Allah onlardan azâbı bertaraf etmiş ve onlara sevabı da en tekitti ve en beliğ (veciz) şekilde vermiştir. Hüzeyl lehçesiyle hüdeyye ve feth ile de felâ havfe şeklinde de okunmuştur.

39

Onlar ki, inanmadılar ve âyetlerimizi yalanladılar, işte onlar cehennem yaranlarıdır ve orada ebedî kalacaklar.

"Vellezine keferu ve kezzebu biayatina ülâike ashâbun nari hüm fiha hâlidun". Men tebia'nm... üzerine ma’tûftur, onun alternatifidir. Sanki şöyle buyurmuştur: Kimler de tâbi olmaz bilâkis Allah'ı inkâr eder ve âyetlerini yalanlarsa yahut âyetleri kalp ile inkâr eder ve dil ile yalanlarsa... O zaman iki fiil de (keferu ve kezzebu) câr ile mecrûra yönelmiş olur.

Âyet aslında görünen işarettir. Var olan şeylere de âyet denir, çünkü onlar da Yaratan'ı, ilmini ve kudretini gösterir. Kur'ân kelimelerinin diğerlerinden bir fasıla ile ayrılmış her öbeğine de âyet denir. Âyet eyye'den türemiştir, çünkü herhangi bir şeyi diğer şeyden ayırır.

Ya da ava ileyhi (birine dönmek)ten türetilmiştir. Aslı temrenin vezninde eyyetün yahut evyetün'dür, ortası kıyas dışı olarak elife çevrilmiştir.

Ya da aslı remeke vezninde eyeyedir veya eveyedir, i'lal edilmiştir.

Ya da aslı kailetün vezninde aiyetün'dür, hafifletmek için hemze atılmıştır.

Âyetlerimizden maksat indirilen âyetlerdir ya da onları da aklî olanları da içine alan genel şeylerdir.

Haşevîler Peygamberlerin masum olmadıklarına bu âyeti birkaç yönden delil getirmişlerdir:

Birincisi; Âdem aleyhisselâm Peygamber idi, yasak bir şeyi yaptı, yasak bir şeyi yapan da asidir.

İkinicisi; o şeyi yapmakla zâlimlerden kılınmıştır, zâlim de mel'undür. Çünkü Allahü teâlâ:

"Bilin ki, Allah'ın lâneti zâlimlerin üzerinedir!” (Hûd: 18) buyurmuştur.

Üçüncüsü; Allahü teâlâ isyanı ve azgınlığı ona isnat etmiş ve:

"Âdem Rabbine isyan etti ve azdı” (Tâhâ: 121) buyurmuştur.

Dördüncüsü; Allahü teâlâ ona tevbeyi ilham etmiştir, o da günahtan dönmek ve ona pişman olmaktır.

Beşincisi; "eğer bizi bağışlamazsan ve bize merhamet etmezsen ziyan edenlerden oluruz” (Araf: 23) diyerek bağışlanmadığı takdirde ziyan edenlerden olacağını itiraf etmiştir. Ziyan eden de büyük günah işleyendir.

Altıncısı; eğer o günah işlememiş olsaydı, başına bunlar gelmezdi.

Bunlara birkaç yönden cevap verilmiştir:

Birincisi; Âdem o zamanlar peygamber değildi. Bunu iddia edenin ispat etmesi gerekir.

İkincisi; Nehiy (yasak) tenzihidir, ona zâlim ve ziyankâr denilmesi, nefsine zulmettiği ve evla olanı terk ettiği için şansım kaybetmesindendir. Azgınlık ve isyanın ona isnat edilmesine ileride yeri gelince cevap verilecektir, inşallah. Tevbe etmesinin emredilmesi de kaçırdıklarım telâfi etmesi içindir. Başına gelenler de evla olanı terk ettiği için kınanmasından ve Allah,ü teâlâ’nın daha önce meleklere dediği şeyden dolayıdır.

Üçüncüsü; onu unuttuğu için yapmıştı, çünkü Allahü teâlâ:

"Unuttu, onu azimli bulamadık” (Tâhâ: 115) buyurmuştur. Ancak unutma sebeplerine karşı dikkat etmediği için kınanmıştır. Belki de unutma, ümmetten düşürülmüşse de peygamberlerden düşürülmemiştir, çünkü onların itibarı yücedir. Nitekim aleyhis-salâtü ves-selâm Efendimiz şöyle buyurmuştur: En çok belâ çekenler peygamberler sonra da evliyalar ve sırasıyla onlara yakın olanlardır.

Ya da bu yaptığı şeyler onu bu maceraya kaderle ilgili sebebiyetten dolayı itmiştir, sorgulanmak için değil, Meselâ bilmeyen bir kimsenin zehir içmesi gibi.

Unutarak yapması geçerli değildir, çünkü Allahü teâlâ:

"Rabbiniz sizi ancak şundan dolayı men etmiştir” (Araf: 20) ve:

"İblis onlara yemin etti” (Araf: 21) buyurmuştur, denilemez. Çünkü bu iki Âyette o ağaçtan hemen İblis'in demesi üzerine yediğini gösteren bir şey yoktur. Belki o söz onda doğal bir eğilim meydana getirmiştir. Sonra da Allah'ın hükmüne riayet ederek kendini o şeyden çekmiştir, epey zaman sonra da bunu unutmuştur. Mani de ortadan kalkınca karakteri onu bu işe zorlamıştır.

Dördüncüsü; Âdem aleyhisselâm bu işe içtihadı ile kalkışmış, onda da hata etmiştir. Çünkü o, yasağın tenzihi olduğunu veyahut belli bir ağaca işâret edildiğini zannetmiş; o sebeple o türe dahil başka bir ağaçtan yemiştir. Aslında ondan o tür murat edilmişti. Nitekim aleyhis-salâtü ves-selâm'dan şöyle rivâyet edilmiştir:

"Eline ipek ve altın aldı: Bu ikisi ümmetimin erkeklerine haramdır, kadınlarına helâldır” buyurmuştur. Bu maceranın başına gelmesi de hatayı daha kötü göstermek içindir ki, ondan evlatları da kaçınsın.

Âdem kıssasını anlatan bu Âyette cennetin şimdi var olduğuna, onun yüksek bir yerde olduğuna, tevbenin kabul olduğuna, hidâyete tâbi olanın akıbetinin hayır olacağına, cehennem azabının devamlı olduğuna, kafirin onun içinde ebedî kalacağına ve başkasının onda sonsuza kadar kalmayacağına işâret vardır - çünkü Allahü teâlâ:

"onlar orada ebedî kalacaklardır” buyurmuştur -.

Bil ki, kusurdan uzak Allahü teâlâ tevhidin, peygamberliğin ve âhiretin delillerini zikredip de arkasından bunları iyice yerleştirmek ve te'kit etmek için nimetleri sayınca - bunlar şu açıdan tekittir; çünkü bunlar önemli olaylardır, yoktan var eden, yaratma ve emrin bir tek kendine mahsus olduğunu gösterir. Ayrıca bunları okuryazar olmayan ve ders görmeyen birinin eski kitaplardakine uygun olarak haber vermesi, gâipten haber vermedir ve onları haber verenin peygamberliğine delâlet eder. (Bunlar şu açıdan da tekittir ki,) insanın yaratılmasını, asıllarım ve bunlardan daha büyük şeyleri içine alınca Allah'ın bunları ilk defa yaptığı gibi tekrar edeceğini de gösterirler - İşte bütün bunları sayınca, onlardan ilim ve kitap adamlarına hitap etti ve Allah’ın kendilerine verdiği nimetleri hatırlamalarını, hakka tâbi olma ve delillere uyma hususunda ona verdikleri sözleri yerine getirmelerini emretti. Bunu yapsınlar da Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'e ve ona indirilen şeylere ilk iman edenler onlar olsunlar istedi.

40

Ey İsrâîl oğulları, size lütfettiğim nimetlerimi hatırlayın ve sözümü yerine getirin; ben de sizin sözünüzü yerine getireyim. Yalnız benden korkun.

 (Ey İsrâîl (İsraiyl) oğulları) yani Ya'kûb'un evlatları demektir. İbn (oğul) bina kökünden gelir, çünkü o babasının binasıdır. Bunun içindir ki, yapılan eşya da yapanını gösterir; Meselâ savaşın babası ve düşüncenin kızı denir. İsrâîl Ya'kûb aleyhisselâm’ın lâkabıdır, manası İbranice'de Allah'ın saf kulu demektir. Abdullah manasına geldiği de söylenmiştir. Ye atılarak İsrâîl, ikisi atılarak İsral ve hemzeyi ye'ye kalb ederek İsrayiyl de denilmiştir.

(Size lütfettiğim nimetimi hatırlayın). Yani onları düşünerek ve şükrünü eda ederek demektir. Nimeti onlara verilenle kayıtlaması şunun içindir, çünkü insan tabiatı itibarı ile kıskançtır. Allah'ın başkalarına verdiği nimeti görünce bu onu kıskançlığa, nankörlüğe ve kızgınlığa sürükler. Eğer Allah'ın kendine verdiği nimete bakarsa, bu onu nimeti sevmeye, hâline râzı olmaya ve şükre sevk eder.

Şöyle de denilmiştir: Bundan atalarına verdiği nimeti murat etmiştir, Meselâ Fir'avn'den ve denizde boğulmaktan kurtarması, buzağıya tapmalarından affetmesi gibi. Bundan hayatta olanlara verdiği nimet de murat edilmiştir, denilmiştir, Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'in zamanına yetişmeleri gibi.

"Üzküru” iddekiru şeklinde de okunmuştur ki, aslı ifteilu (iztekirü) dur. Nimeti de vakf hâlinde ye'nin sükûnu (nimetiy) ve geçiş hâlinde de yenin atılmasıyla okunmuştur. Bu da mâ-kabli meksurye'yi harekelemeyenlerin mezhebidir.

"Ve evfu bi ahdî” bana verdiğiniz sözü îman ve itâat ederek yerine getirin,

"ben de size verdiğim sözü yerine getireyim” güzel sevap vererek. Ahd ahdi yapana da ahit yapılan şeye de muzâf olur. Belki de birincisi faile muzâftır, ikincisi de mef'ûle muzâftır. Çünkü Allahü teâlâ gözlerinin önüne deliller dikmek ve kitaplar indirmekle onlara ahd (vasiyet) etmiş ve iyiliklerine karşı onlara sevap va'detmiştir. Bu ikisi (îman ve sevap) için geniş bir alan vardır; şöyle ki, bizim göstereceğimiz vefanın ilki kelime-i şehâdet getirmektir, Allah’ınki de kanımızı ve canımızı kurtarmasıdır. Bizim göstereceğimiz son vefa da tevhid denizine dalarak başkasından öte kendimizden geçmektir, Allah'mki de bizi ebedî kavuşmaya nâil eylemesidir.

İbn Abbâs radıyallahü anhuma'dan: Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'e tâbi olacağınız sözünü yerine getirin, ben de üzerinizdeki ağır yükleri kaldıracağıma verdiğim sözü yerine getireyim. Ve başkasının: Farzları yerine getirerek ve büyük günahları terk ederek vefa gösterin, ben de bağışlayarak ve sevap vererek size vefa göstereyim.

Yahut doğru yola gitmekle vefa gösterin, ben de ikram ve ebedî nimetle vefa göstereyim gibi şeyler aradaki vasıtalara nazarandır (değişik misallerdir).

Şöyle de denilmiştir: İki ahd de mef'ûlüne muzâftır,

Mana da şöyledir: Siz bana îman etmek, taatime devam etmek gibi verdiğiniz sözü yerine getirin, ben de güzel sevap gibi size verdiğim sözü yerine getireyim. İki ahdin açıklaması Maide sûresinde "Yemin olsun ki, İsrâîl oğullarından sağlam söz almıştık... Onları altlarından ırmaklar akan cennetlere girdireceğim...” (Maide: 11, 12) âyetlerinde gelecektir. Bu kelime şedde ile üveffi şeklinde de okunmuştur.

(Yalnız benden korkun). Yaptığınız ve yapmadığınız şeylerde, özellikle verilen sözü bozmada. Bu kalıp tahsis ifade etmede (yalnız sana ibâdet ederiz) (Fâtiha: 5) ifadesinden daha kuvvetlidir. Çünkü bunda mef'ûlün tekrarıyla beraber kelâmın şart manasını içerdiğini gösteren ceza fe'si de vardır. Sanki şöyle denilmiştir: Eğer bir şeyden korkarsanız benden korkun. Rehbet sakınmakla beraber korkudur. Âyet vaadi ve tehdidi içermekte, şükrün ve ahde vefanın vâcip olduğunu ve mü'minin Allah'tan başka kimseden korkmaması gerektiğini göstermektedir.

41

Yanınızdakini tasdik edici olarak indirdiğim şeye îman edin ve ona ilk inanmayanlar siz olmayın. Âyetlerimi az pahaya satmayın ve yalnız benden korkun.

 (Yanınızdakini tasdik edici olarak indirdiğim şeye îman edin). Îman emri tek olarak gösterilmiş ve ona teşvik edilmiştir, çünkü maksat odur, sözü yerine getirmede esas odur. İndirilen şeyin yanlarındaki şeyi tasdikle kayıtlanması şu açıdan tasdik edicidir, çünkü o kitaplarda anlatıldığına göre inmiştir yahut onlara kıssalarda, vaatlerde; tevhide davette, ibâdeti emretmede, insanlar arasında adalette, günahlardan ve çirkin şeylerden men etmede, hatta cüz'i hükümlerde asırların maslahat anlayışının değişmesiyle onlara muhâlif şeylerde bile mutabıktır. Çünkü her biri kendi zamanına göre haktır, onda muhatapların çıkarma dikkat edilmiştir. Öyleki geçen geleceğin yerine indirilse idi mutlaka ona uygun olarak indirilirdi. Bunun içindir ki, aleyhis-salâtü ves-selâm Efendimiz: Eğer Mûsa hayatta olsa idi bana uymaktan başka çare bulamazdı, buyurmuştur. İşte tasdikle kayıtlanması o eski kitaplara tâbi olmanın Kur'ân'a îman etmeye aykırı olmayacağına, bilâkis bunu gerektirdiğine dikkat çekmek içindir. Bunun içindir ki,

"onu ilk inkâr eden siz olmayın” kavli ile gereken şeyin ona ilk müminler olduğuna göndermede bulunmuştur. Ayrıca onlar onun mu'cizelerini gören, durumunu bilen, dualarında onun adım vesile kılan, zamanını müjdeleyen kimselerdi.

"Evvele kâfirin bihi” cemi zamirine haber düşmüştür, bu da evvele ferikin yahut fevcin takdiri ile yahut şu te'villedir: Hiçbiriniz onu ilk inkâr eden olmasın. Meselâ: Kesanahulleten (bize elbise giydirdi) sözünde olduğu gibi (her birimize giydirdi demektir).

Eğer: Nasıl ilk kâfirler olmamaları emredilir, hâlbuki onlardan önce Arap müşrikleri vardır, denilirse? Ben de şöyle derim: Bundan maksat telmihte bulunmaktır; söylenen sözün dış manası değildir. Meselâ: Ben câhil değilim (sen cahilsin demek istemek) gibi.

Ya da şöyledir: Ehl-i kitaptan ilk kâfir olmayın yahut yanındakini inkâr edenlerden olmayın demektir. Zira Kur'ân'ı inkâr eden onun tasdik ettiğini inkâr etmiş olur.

Yahut Mekke müşriklerinden inkâr edenler gibi olmayın, demektir,

Evvel kelimesi ef'al veznindedir, fiili yoktur.

Şöyle de denilmiştir: Aslı ev'el'dir,ele'den gelmektedir, hafifletmek için hemzesi vâv'a çevrilmiştir, kıyasi değildir.

Ya da e'vel'dir ki, âl'den gelmiştir, hemzesi vâv'a kalb olunmuş ve idgam edilmiştir.

"Âyetlerimi az pahaya satmayın". Onlara îmanı ve onlara tâbi olmayı dünya zevkleri ile değiştirmeyin. Çünkü dünya zevkleri ne kadar büyük olursa olsun îmanı terk etmekle kaçırdığınız âhiret hazları karşısında az ve değersizdir.

Şöyle de denilmiştir: Onlar kavimlerinin reisleri idiler, onlardan vergi ve hediyeler alırlardı. Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'e tâbi oldukları takdirde bunları kaçırmaktan korktular, bu sebeple bunları îmana tercih ettiler.

Şöyle de denilmiştir: Onlar rüşvet alırlar; hakkı değiştirir ve gizlerlerdi.

"Ve yalnız benden sakının". Îman etmek, hakka tâbi olmak ve dünyadan yüz çevirmekle. Geçen âyet bu ikinci Âyetteki şeyleri prensipler gibi içine aldığından takvanın başlangıcı olan korku ile sona erdi. Bir de onunla yapılan hitap alimi de mukallidi de kapsadığı için onlara seyr ve sülukun başlangıcı olan rehbet (korku) ile emretmiştir. İkinci Âyetteki hitap ise ilim adamlarına tahsis edildiğinden onlara da seyr ü sülukun son mertebesi olan takva ile emretmiştir.

42

Hakkı bâtıla karıştırmayın ve bilerek hakkı saklamayın.

 (Hakkı bâtılla karıştırmayın). Yukarısına ma’tûftur. Lebs karıştırmaktır. Bundan da bir şeyi başkasına benzer hâle getirmek lâzım gelir,

Mana da şöyledir: Gökten indirilen hakkı kendi uydurduğunuz bâtılla karıştırmayın ve onu birbirinden ayrılmayacak şekilde gizlemeyin.

Yahut hakkı aralarına yazdığınız veyahut te'vilinde zikrettiğiniz bâtılla ilişkilendirmeyin.

"Ve tektümül hakka” meczumdur, yasağın hükmüne dahildir, sanki onlara îman etmeleri ve sapıklığı terk etmeleri emredilmiş, saptırmaktan da men edilmişlerdir; bu da hakkı, duyana karıştırmak, duymayana da gizlemekle olur.

Ya da bu cümle vâv birleştirme için olmak üzere en takdir etmekle mensûbtur, şöyle demek olur: Hakkı bâtılla karıştırmayı onu gizlemekle birleştirmeyin. İbn Mes'ud'un Mushaf'ında ve tektumune yazılması da bunu destekler, manası da, hakkı gizleyerek demek olur. Bu nasb kırâatmda şunu sezdirme vardır ki, karıştırma hakkı gizleme ile beraber olduğu zaman çirkindir.

"Bildiğiniz hâlde” karıştırdığınızı ve onu gizlediğinizi bildiğiniz hâlde, demektir. Çünkü bu daha çirkindir; zira bazen câhil (bilmeyen) mazur görülür.

43

Namazı dosdoğru kılın ve zekâtı verin; rüku edenlerle beraber rüku edin.

"Namazı dosdoğru kılın ve zekâtı verin” yani Müslüman'ların namazım ve zekatını demektir. Çünkü bunların dışındakiler namaz ve zekât gibi değildir. Onlara İslâm'ın esaslarını emrettikten sonra feri'lerini de emretti. Bunda şuna delil vardır ki, kâfirler de bunlarla muhataptır. Zekât zekez zer'u deyiminden gelir ki, ekin büyümektir. Çünkü zekâtı maldan çıkarmak mala bereket getirir, nefse cömertlik faziletini verir.

Ya da zekâ'dan gelmektedir ki, temizlik manasınadır; çünkü o da malı kirden, nefsi de cimrilikten temizler.

"Rüku edenlerle beraber rüku edin” yani onların cemâatinde kılın demektir. Çünkü cemâatle kılınan namaz tek başına kılman namazdan yirmi yedi derece üstündür. Zira onda nefisler yardımlaşır. Namaza rüku denilmesi Yahûdî'lerin namazından kaçınmak içindir.

Şöyle de denilmiştir: Rüku şerîatın emrine baş eğmek ve itâat etmektir. Şâir Azbat es - Sa'dî şöyle demiştir:

Zayıfı hor görme, olur ki, bir gün

Eğilirsin de zaman onu kaldırır.

44

Sizler kitabı okuduğunuz hâlde insanlara iyiliği emredip de kendinizi unutur musunuz? Düşünmüyor musunuz?

 (İnsanlara iyiliği mi emrediyorsunuz?) bu da kınama ve şaşma ile beraber ikrar ettirmek içindir. Birr hayırda genişlemektir, berr'den gelir ki, o da her hayrı içine alan geniş fezadır. Bunun içindir ki, birr (iyilik) üç çeşittir, denilmiştir: Allahü teâlâ'ya itaatta iyilik, akrabayı gözetmede iyilik ve yabancılara muamelede iyilik.

"Nefislerinizi unutarak” onları unutulmuş gibi iyiliğin dışında bırakarak demektir. İbn Abbâs radıyallahü anhuma'dan bunun Medîne hahamları hakkında indiği rivâyet edilmiştir. Onlar nasihat ettikleri kimseye gizlice Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'e uymasını emrederlerdi, kendileri ise uymazlardı.

Şöyle de denilmiştir: Onlar sadaka vermeyi emrederlerdi, kendileri vermezlerdi.

"Kitabı okuduğunuz hâlde” bu da "bildiğiniz hâlde” (Bakara:22) kavli gibi onları susturmak için söylenmiştir, yani Tevrat'ı okuduğunuz hâlde demektir. Bunda inada, iyiliği terke ve sözün davranışa uymamasına tehdit vardır.

"Düşünmüyor musunuz?” yaptığınızın çirkinliğini düşünmüyor musunuz; eğer düşünse idiniz sizi bundan men ederdi.

Ya da sizi yaptıklarınızdan ve onların vahim akıbetinden men edecek akimiz yok mu, demektir. Akıl aslında hapsetmektir. İnsandaki idrake akıl denilmesi, onu çirkin şeylerden hapsettiği ve güzel şeye bağladığı içindir. Sonra akıl oradan nefse bu idraki veren güce denildi.

Âyet başkasına vaaz edip de kendisi öğüt almayan kimsenin kötü işini ve nefsinin kötülüğünü meydana çıkarmaktadır ve onun bu fiili şerîatı bilmeyenin veya akıldan yoksun birinin fiili gibidir. Yoksa bu ikisini birleştiren kimsenin içi bunu almaz. Bundan maksat da vaizi nefsini temizlemeğe ve bunlara yönelerek onu kemale erdirmeye teşviktir. O zaman kendisi de doğrulur, başkasını da doğrultur. Yoksa maksat fasık kimseyi vaazdan men etmek değildir. Çünkü emredilen iki şeyden birini ihlal etmek ötekisini de ihlal etmeyi gerektirmez.

45

Sabırla namazla (Allah'tan) yardım dileyin. Gerçi bu, elbette büyük bir şeydir; ancak Allah'a saygı gösterenlere zor değildir.

"Sabırla namazla yardım dileyin". Bu da yukarısına bağlıdır; zira onlara sorumluluk, başkanlığı terk etmek ve maldan yüz çevirmek gibi ağır şeyler emredilince, bunlarla tedavi edildiler. Mana şöyledir: İhtiyaçlarınızı görmem için haccı ve Allah’a tevekkül ederek aydınlığı beklemekle veya yiyeceklere sabır demek olan oruçla yardım isteyin. Çünkü onda şehveti kırma ve rûhu tasfiye etme vardır ya da namazla ve ona iltica etmekle yardım isteyin. Çünkü o temizlik, setri avret, malı bu ikisine harcama, Ka'be'ye dönme, kendini ibâdete verme, organlarla tevâzu gösterme, kalp ile iyi niyet gösterme, şeytanla mücadele, Hakk'a niyaz, Kur'ân okuma, kelime-i şahadet getirme ve nefsi yeme ve içmeden çekme gibi ruhi ve bedenî ibâdet çeşitlerini içine almaktadır. İşte bunlardan yardım isteyin ki, ihtiyaçlarınızı göresiniz ve eksiklerinizi telâfi edesiniz.

Rivâyete göre aleyhissalat vesselem Efendimiz, başı dara düştüğü zaman namaza koşardı. Bundan duakasdetmek de câizdir.

"Şüphesiz o” yani bu ikisinden yardım istemek yahut namaz; bu durumda zamiri yalnız ona göndermek öneminden ve birçok sabrı içine almasından dolayıdır.

Ya da zamir başından beri İsrâîl oğullarının emredildikleri ve men edildikleri şeylerin hepsine râcidir.

"Elbette büyüktür” ağır ve zordur. Şu âyet gibi:

"Onları davet ettiğin şey müşriklere ağırdır” (Şura: 13).

"Ancak huşu edenler hariç” yani tevâzu gösterenler demektir. Huşu tevazudur. Alçak kum tepesine haşaa denilmesi de bundandır. Hûdu' ise yumuşaklık ve itaattir.

Şöyle de denilmiştir: Huşu' organlarla, hudu' ise kalp ile gösterilir.

46

Onlar ki, Rablerine kavuşacaklarını ve ona döneceklerini bilirler.

"Onlar ki, Rablerine kavuşacaklarını ve ona döneceklerim bilirler". Yani Allah'a kavuşmayı ve rızasına nâil olmayı beklerler demektir, ya da Allah'ın huzurunda toplanacaklarını ve onlara amellerinin karşılığım vereceğini kesin bilirler demektir. İbn Mes'ud'un Mushaf'ında "yalemun” yazılması da bunu destekler. Sanki burada geçen zan tabiri tercih bakımından ilme benzediğinden ona böyle denilmiştir. Çünkü o da bekleme manasını içermektedir. Şâir Evs bin Hacer şöyle demiştir:

Onu (oku) eğelerinin arasına, içine

Kesin işleyeceğini bilerek gönderdim.

Neden bunlara diğerlerinki gibi ağır gelmedi; çünkü bunların nefisleri bu gibi şeylere alışıktır. Karşılığında bekledikleri şeylerden dolayı zorluklarını küçük görürler, o sebeple yorgunluklarından zevk alırlar. Bunun içindir ki, aleyhis-salâtü ves-selâm Efendimiz:

"Namaz gözümün nûru kılındı", buyurmuştur.

47

Ey İsrâîl oğulları, size lütfettiğim nimetimi ve sizi âlemlere üstün kıldığımı hatırlayın.

"Ey İsrâîl oğulları, size lütfettiğim nimetlerimi hatırlayın".

Bunu te'kit için ve özellikle en büyük nimet olan âlemlerden üstün kılmayı hatırlatmak için tekrar etti. Ve bunlardan gâfil olanları ve haklarını ihlal edenleri korkutmak için de bunu şiddetli tehdide bağladı (o günden korkun ki,).

(Sizi üstün kıldığımı). Bunu da nimeti lâfzının üzerine atfetti.

"Âlemlere” yani zamanlarının insanlarına demektir. Bundan da Mûsa aleyhisselâm zamanındaki ve Tevrat'ı değiştirmeden önce arkasından gelen atalarını murat ediyor. Onları da kendilerine verdiği ilim, îman ve iyi amel sayesinde üstün kılmış ve onları peygamberler ve adalet icra eden krallar yapmıştı. Bundan insanların meleklerden üstün olduğu sonucu çıkarılmıştır ki, zayıf bir görüştür.

48

O günden sakının ki, o gün kimse kimseden hiçbir şey ödemez; ondan şefaat kabul olunmaz ve bir fidye alınmaz ve onlara yardım da edilmez.

"O günden korkun ki,” yani ondaki hesap ve azaptan korkun ki,

"o gün kimse kimseden hiçbir şey ödemez". Yani haklardan bir şey veya cezadan bir şey düşüremez, demektir. Şey'en mastar olarak mensûb olmuştur. Lâ tücziü şeklinde de okunmuştur ki, eczee'den gelir, fayda vermek manasınadır. Bu da mastar olma düşüncesine göredir. Her iki nefis nekire olmakla beraber onun da nekire kılınması genellemek ve tamamen ümit kestirmek içindir. Cümle yevme'nin sıfatıdır, aid zamiri de mahzûftur, takdiri: Lâ tezci fihi demektir. Mecrûr aid zamirinin hazfini câiz görmeyen ise: Genelleşmiş, câr hazfedilmiş ve mef'ûlunbih'in yerine geçirilmiş, sonra da: Em malun esabu'da olduğu gibi hazfedilmiştir, der (aslı esabuhu'dur).

"Ondan şefaat kabul olunmaz". Yani ikinci nefisten yahut birinci nefisten kabul olunmaz demektir. Sanki âyetten bir kimsenin bir kimseden hiçbir ihtimal dahilinde azâbı def edemeyeceği murat edilmiştir. Çünkü bu ya zorla olur ya da başka türlü olur.

Birincisi yardım etmektir.

İkincisi de ya bedava olur ya da başka şekilde olur.

Birincisi ona şefaat etmektir, ikincisi de üzerindeki şeyi ödemektir ki, o da onu kaldırma ile veya başka bir şeyle olur. O başka bir şey de karşılığını vermektir. Şefaat ise şef'den (çiftleştirmekten) gelir, sanki şefaat edilen tek idi de şefaat eden nefsini ona ilave etmekle onu çift hâle getirmiştir. Adi de fidyedir. Bedel de denilmiştir. Adlin aslı eşit kılmaktır, fidyeye adi denilmesi fidyesi verilenle eşit kılmmasındandır. İbn Kesîr ile Ebû Amr te ile vela tukbelu okumuşlardır.

"Velahüm yunsarun” Allah'ın azabından korunmazlar. Zamir ikinci münker ve çok nefisler manasına gelen ve olumsuz anlatımla kullanılan ikinci nefsin gösterdiği şeye râcidir. Müzekker olması ibad (kullar) manası itibarı iledir ya da (insanın çoğulu) ünasiy manasına göredir. Nusrat maunetten daha özeldir, çünkü zararı def etme manasında bir yardımdır. Mu'tezile bu âyeti büyük günah sahiplerinin şefaate nâil olmayacaklarına delil getirmişlerdir. Şöyle cevap verilmiştir; bu kâfirlere mahsustur, zira şefaat hakkında âyetler ve hadisler vardır. Hitabın onlara olması da bunu teyit eder. Âyet Yahûdîlerin atalarının kendilerine şefaat edeceği savını reddetmek için inmiştir.

49

Bir vakitler sizi Fir'avn hanedanından kurtarmıştık. Size azabın en kötüsünü reva görürler, oğullarınızı boğazlar ve kadınlarınızı sağ bırakırlardı. Bunda da size Rabbinizden büyük bir imtihan var.

 (Bir vakitler sizi Fir'avn hanedanından kurtarmıştık). Bu da, size verdiğim nimetimi hatırlayın kavlinin kapalı bıraktığı şeyi açmaktadır ve Cebrâîl'le Mikail'in meleklere atfı (özelin genele atfı) gibidir. Enceytüküm ve necceytüküm şeklinde de okunmuştur. ÂT in aslı ehl'dir, çünkü ism-i tasgiri üheylün'dür. Özellikle önemli kişilere muzâf olarak kullanılır, Meselâ peygamberler ve krallar gibi.

Fir'avn Mısır'ı yönetenlerin unvanıdır. İran ve Rum krallarına Kisra ve Kayser (Sezar) denilmesi gibi. Çok zâlim oldukları için ondan türetilerek teferaner recülü (adam Firavunlaştı, zorbalaştı) denilir. Mûsa'nın Firavun'unun ismi Mus'ab bin Reyyan idi. Oğlu Velid'in Âd soyundan geldiği söylenmiştir. Yûsuf aleyhisselâm'ın Firavun'unun ismi ise Reyyan idi, aralarında dört yüz yıldan çok zaman vardır.

"Yesumuneküm” sizin için isterler, bu da samehu hasfen deyiminden gelir ki, birine zulmü reva görmektir. Sevm'in aslı bir şeyi aramaya gitmektir.

"Suel azab” azabın en kötüsü demektir. Çünkü o, diğerlerine göre en çirkinidir. Sû' sâe yesûu'dan gelir, mastardır, nasbi da yesumuneküm fiilinin mef'ûlü olmasındandır. Cümle necceynaküm'deki zamirden veyahut âl-i Fir'avn'den veyahut her ikisinden hâl’dir. Çünkü onda her birinin zamiri vardır.

"Yüzebbihune ebnaeküm ve yestahyune nisaeküm” bu da yesumuneküm lâfzını açıklamaktadır, onun içindir ki, atıf yapılmamıştır. Yezbehune şeklinde şeddesiz de okunmuştur. Bunu yapmaları (erkek çocukları boğazlamaları) şunun içindir; çünkü Fir'avn rüyasında görmüştü yahut kahinler ona Yahûdîlerden bir oğlan çocuğunun doğacağını ve mülkünü götüreceğini söylemişlerdi. Onların çabaları Allah'ın kaderini hiçbir şekilde değiştiremedi.

"Ve fî zaliküm belaün” belâ mihnet manasınadır, eğer bununla yaptıkları şeye işâret edilirse, nimet demektir, eğer onunla Fir'avn hanedanından kurtarmaya işâret edilirse. Belanın aslı denemedir, ancak Allah'ın kullarını denemesi bazen mihnet ile bazen de nimet ile olduğu için ikisine de denilmiştir. Zaliküm ile hepsine işâret edilmek de câizdir. Bundan (beladan) ikisi (nimetle musibet) arasında yaygın olan imtihanı kastetmek câizdir.

"Rabbinizden” onları üzerinize musallat etmekle yahut Mûsa aleyhisselâm'ın gönderilmesi ve sizi kurtarmaya muvaffak olması ile veyahut her ikisi ile.

"Azîm” belanın sıfatıdır. Âyette şuna dikkat çekilmiştir ki, kulun başına gelen hayır veya şer Allah'tan bir imtihandır; sevincine şükretmeli ve acısına sabretmelidir ki, imtihanı kazananlardan olsun.

50

Bir zamanlar size denizi yarmış; sizi kurtarmış ve Fir'avn hanedanım suda boğmuştuk. Siz de bakıyordunuz.

 (Bir zamanlar size denizi yarmıştık). Ferakna denizi birbirinden ayırdık, öyle ki, onda gitmeniz veya sizi kurtarmamız veyahut sizinle ilgili olarak yollar oluştu. Son mana şairin şu mısraındaki gibidir:

Atlarımız bize düşmanların kafataslarını ve kaburga kemiklerini çiğnetti

Bu, teksir babından olarak ferrakna şeklinde de okunmuştur, çünkü açılan yollar kabilelerin sayısına göre on iki idi.

"Sizi kurtarmış ve Fir'avn hanedanını suya boğmuştuk". Bundan Fir'avn ile halkını kastetmiştir. Sadece onlardan bahsetmesi ilk boğulacak onlar olması hasebiyledir. Âl, Fir'avn'in şahsıdır da denilmiştir. Nitekim Hazret-i Hasan radıyallahü anh: Allah'ım, Muhammed'in âl'ine rahmet et, der ve bundan onun şahsını kastederdi. Fir'avn'i zikretmekle halkını söylemeye gerek kalmamıştır.

"Siz de bakıyordunuz” bunlara.

Ya da boğulmalarına veyahut denizin üzerlerine kapaklanmasına veyahut denizin yarılıp eskimiş kuru yollara ayrılmasına veyahut denizin sahile attığı cesetlerine bakıyordunuz.

Yahut birbirinize bakıyordunuz. Çünkü

rivâyete göre Allahü teâlâ Mûsa aleyhisselâm'a İsrâîl oğullarını geceleyin yürütmesini emretti; o da onları çıkardı. Sabahleyin de Fir'avn ve ordusu onları bastırdı. Onlara deniz kıyısında rastladılar. Allah ona asasıyla denize vurmasını emretti, o da vurdu. Ondan kuru on iki yol göründü. Onlar gittiler: Ey Mûsa, bazılarımızın suya boğulup da onları bilememekten korkuyoruz, dediler. Bunun üzerine Allahü teâlâ delikler açtı, denizi geçinceye kadar birbirlerini gördüler ve seslerini işittiler. Sonra Fir'avn ve askerleri oraya ulaşıp da açık olduğunu görünce kendisi ve orduları içine daldılar, deniz de onların hepsini yuttu ve onları boğdu.

Bil ki, bu olay Allah'ın İsrâîl oğullarına verdiği en büyük nimetlerden ve hikmet sâhibi Allah'ın varlığına ve Mûsa aleyhisselâm'ın tasdikine zorlayan en büyük mu'cizelerdendir. Sonra onlar bunun ardından buzağıyı ilâh edindiler ve: Allah'ı açıkça görünceye kadar sana îman etmeyiz, dediler ve benzeri sözler ettiler. Onlar kavrayış, zekâ, nefis temizliği ve güzelce tâbi olma bakımından ümmet-i Muhammed'den çok uzaktırlar / geridirler. Üstelik Efendimizin mütevatir mu'cizeleri zekilerin anlayacağı şekilde ince nazari şeylerdi. Efendimiz aleyhis-salâtü ves-selâm'ın bunları haber vermesi de yukarıda geçtiği gibi onun mu'cizelerinden sayılır.

51

Bir zamanlar Mûsa ile kırk gece sözleşmiştik. Sonra onun ardından zâlimler olarak buzağıyı (ilâh) edindiniz.

"Bir zamanlar Mûsa ile kırk gece sözleşmiştik". İsrâîl oğulları Fir'avnin helâkinden sonra Mısır'a dönünce, Allah Mûsa'ya ona Tevrat'ı vereceğini va'detti ve ona zilkade ayı ile zilhicce'nin de on gününü tayin etti. On güne gece demesi, mehtaplı olmalarındandır. İbn Kesîr, Nah, Âsım, İbn Âmir, Hamze ve Kisâî vâadna okumuşlardır. Çünkü Allahü teâlâ ona vahyi va'detti, Mûsa aleyhisselâm da randevu için Tûr'a gelmeyi va'detti.

"Sonra buzağıyı edindiniz” ilâh ve mâbut edindiniz.

"Onun ardından” Mûsa aleyhisselâm'dan veya sürenin geçmesinden sonra demektir.

"Zâlimler olarak” şirk koşmanızla.

52

Sonra bunun arkasından şükredesiniz diye sizi affettik.

"Sonra sizi affettik” tevbe ettiğiniz zaman. Af suçu silmektir, afa'dan gelir ki, izi yok olmaktır.

"Bunun ardından” yani buzağıyı ilâh edinmenizin ardından demektir.

"Şükredesiniz diye.” yani affına şükretmeniz için.

53

Bir zamanlar doğru yolu bulasınız diye Mûsa'ya kitabı ve iyiyi kötüden ayırma gücü verdik.

"Bir zamanlar Mûsa'ya kitabı ve iyiyi kötüden ayırma gücünü verdik” yani indirilmiş bir kitap olmakla beraber hak ile bâtılı ayırmayı da içine alan Tevrat'ı demektir.

Şöyle de denilmiştir: Furkândan maksat davada hak ile bâtılı ya da inkâr ile îmanı ayıran mu'cizeleri demektir.

Şöyle de denilmiştir: Furkân helalle haramı ayıran şerîattır, ya da onu düşmanından ayıran zaferidir. Meselâ Allahü teâlâ’nın:

"Furkân günü” (Enfâl: 41) sözü gibi ki, bundan Bedir gününü murat etmiştir.

"Doğru yolu bulmanız için.” kitabı incelemek ve âyetlerini iyice düşünmekle hidâyete ermeniz için.

54

Hani Mûsa, kavmine şöyle demişti: Ey kavmim, şüphesiz siz buzağıyı ilâh edinmekle kendi nefislerinize haksızlık ettiniz. Öyleyse Yaradanınıza tevbe ediniz ve kendi nefislerinizi öldürünüz. İşte bu, Yaradanınız katında sizin için daha hayırlıdır. Allah da tevbenizi kabul etti. Şüphesiz o, evet o, tevbeleri çok kabul eden, çok merhamet edendir.

"Hani Mûsa kavmine şöyle demişti: Ey kavmim, siz buzağıyı ilâh edinmekle kendi nefislerinize haksızlık ettiniz. Öyleyse Yaradanınıza tevbe ediniz". Tevbeye ve sizi Yaradana dönmeye azmedin. O ki, sizi dengesizlikten beri olarak yarattı ve sizi değişik suret ve şekillerle birbirinizden ayırdı. Beraet terkibinin aslı ya bir şeyi bir şeyden kurtarmak içindir, Meselâ beriel maridü min maradihi velmedyunu min deynihi (hasta hastalığından, borçlu borcundan kurtuldu) denir.

Ya da yapmak (yaratmak) içindir, Meselâ bereallahu ademe minet tini (Allah Âdem'i çamurdan yarattı) gibi.

Ya da tevbe edin "nefislerinizi öldürün” tevbenizi tamamlamak için, bu da ya intihar etmekle ya da şehvetleri kesmekle olur. Nitekim: Kim nefsine azâp etmezse ona sefa sürdürmez ve kim onu öldürmezse onu diriltmez, denilmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Birbirlerini öldürmekle emrolundular.

Şöyle de denilmiştir: Buzağıya tapmayanlar tapanları öldürmekle emrolundular.

Rivâyete göre adam yakınlarını görür ve Allah’ın bu emrini yerine getiremezdi. Bunun üzerine Allah bir sis ve kara bir bulut gönderdi, birbirlerini göremediler. Sabahtan akşama kadar birbirlerini öldürmeye başladılar, nihayet Mûsa ve Hârûn dua ettiler, bulut açıldı, tevbe emri indi. Ölüler de yetmiş bin olmuş idi. İlk fe sebebiyet, ikincisi de takip içindir.

"İşte bu, Yaradanınız katında sizin için daha iyidir” çünkü o, şirkten temizlenme ve ebedî hayata ve sonsuz neşeye kavuşmadır.

"Fetabe aleyküm” bu da mahzûfa bağlıdır, eğer bunu Mûsa aleyhisselâm'ın onlara sözü kabul edersen, takdiri de şöyledir: İn fealtüm mâ ümirtüm bihi fekad tabe aleyküm. Ve mahzûfa ma’tûftur, eğer onu üslup değiştirerek Allah'ın onlara hitabı kabul edersen, sanki şöyle demiş olur: fefealtüm mâ ümirtüm bihi fetabe aleyküm bariüküm (size emrolunanı yaptınız, Yaradan'mız da tevbenizi kabul etti). Bari'nin zikredilmesi ve işin ona bağlanması, onların cehaletin ve ahmaklığın son kertesine vardıklarını gösterir, öyle ki, hikmet sâhibi Yaradanlarma ibâdeti bıraktılar, ahmaklıkta darb-ı mesel hâline gelene (öküze) tapmaya başladılar. Bunda şu da vardır ki, bir kimse gerçek nimet vereni tanımazsa, elinden alınmaya müstahak olur. Bunun içindir ki, öldürmek ve insan binasını yıkmakla emrolundular.

"Şüphesiz o, evet o, tevbeleri çok kabul eden, çok merhamet edendir". Yani tevbeye çok muvaffak kılar yahut günahkârlardan çok kabul eder ve aşırı nimet verir.

55

Hatırlayın ki, siz: Ey Mûsa, biz Allah'ı açıkça görmedikçe sana asla îman etmeyiz, demiştiniz de, siz de bakıp dururken sizi yıldırım çarpmıştı.

"Hatırlayın ki, siz: Ey Mûsa sana îman etmeyeceğiz, demiştiniz". Yani senin demenden dolayı îman etmeyeceğiz yahut seni ikrar etmeyeceğiz.

"Hatta nerallahe cehreten” Allah'ı gözlerimizle görünceye kadar. Cehreten aslında mastardır: Cehertü bilkırâati (sesli okudum) sözünden gelir. Sonra istiare yoluyla gözle görmek için kullanılmıştır. Mastar (mef'ûlu mutlak) olarak mensûbtur, çünkü o da rü'yettendir.

Ya da fâilden veyahut mef ul'den hâl olarak mensûbtur. He'nin fethi ile cehereten şeklinde de okunmuştur, o zaman galebe gibi mastar olur yahut cahirin cem'i olur, Meselâ ketebe gibi, bu durumda da hâl olur. Bunu diyenler de Mûsa aleyhisselâm'ın Tûr'da buluşma için seçtiği yetmiş kişidir.

Şöyle de denilmiştir: Onlar kavminden on bin kişi idiler. İnanacakları şey de sana Tevrat'ı Allah'ın vermesidir, seninle konuşmasıdır yahut senin peygamber olduğundur.

"Sizi yıldırım çarpmıştı” aşın dikbaşlığmızdan, inadınızdan ve imkânsızı istemenizden dolayı. Çünkü onlar Allah'ın cisimlere benzediğini zannettiler ve cisimler gibi çeşitli taraflardan ve bakanın karşısından görülmesini istediler. Bu ise muhâldir; belki mümkün olan, nitelikten münezzeh olarak görünmesidir; bu da âhirette mü'minler ve dünyada da bazı peygamberler içindir.

Şöyle de denilmiştir: Gökten bir ateş gelip onları yaktı. Ses de denilmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Onlar birtakım askerlerdi, onları hissettiler, bir gün bir gece ölü olarak kaldılar.

"Siz de bakıp duruyordunuz” size çarpan şeye veya eserine bakıyordunuz.

56

Sonra şükredesiniz diye ölümünüzün ardından sizi diriltmiştik.

"Sonra sizi ölümünüzün ardından dirilttik". Yıldırımın çarpmasıyla ölümünüzden, demektir. Diriltmeyi,

"ölümünüzden” diye kayıtlaması, onun baygınlıktan veya uykudan da olabiieceğindendir, Meselâ şu Âyette olduğu gibi.

"Sonra sizi dirilttik (uykudan)” (Kehf: 12).

"Şükredesiniz diye” diriltme nimetine yahut inkâr ettiğiniz şey (îman) nimetine şükredersiniz, yıldırımla Allah'ın hışmını gördüğünüz için.

57

Bulutu gölge yapmış ve üzerinize kudret helvası ile bıldırcın eti indirmiştik. Size rızık ettiğimizin temizlerinden yiyin. Onlar bize zulmetmediler; ancak kendi nefislerine zulmediyorlardı.

"Bulutu size gölge yapmıştık". Allah onlar Tin çölünde iken bulutu güneşten gölge yapmak için onların emrine verdi.

"Üzerinize kudret helvası ile bıldırcın eti indirdik” men (kudret helvası) terencebindir, selva da bıldırcındır.

Şöyle de denilmiştir: Kudret helvası kara benzer bir şeydir, şafaktan güneşin doğmasına kadar inerdi. Güney rüzgârı da bıldırcınları üzerlerine sürerdi. Gece de bir ateş sütunu inerdi, onun ışığında yürürlerdi. Elbiseleri de kirlenmez ve eskimezdi.

"Size rızık ettiğimizin temizlerinden yiyin” yani onlara böyle dedik.

"Bize zulmetmediler” burada kısaltma vardır, aslı şöyledir: Bu nimetlere nankörlük etmekle zulmettiler, bize zulmettiler "ancak kendi nefislerine zulmediyorlardı” nankörlükle, çünkü bunun zararı onları geçmez.

58

Hani şu memlekete girin ve ondan istediğiniz yerde bol bol yiyin, kapısından saygı göstererek girin ve hıtta deyin ki, sizin hatalarınızı bağışlayalım. İyilik edenlerin ecrini yakında artıcağız, demiştik.

"Hani şu memlekete girin demiştik". Yani Beytülmukaddes'e demektir. Eriha da denilmiştir. Bu emir Tih çölünden çıktıktan sonra verilmiştir.

"Ve ondan istediğiniz yerde bol bol yiyin". Reğaden mastar (mef'ûlu mutlak) yahut cemi vavından hâl olarak mensûbtur.

"Kapıdan girip” yani kentin kapısından yahut ona doğru namaz kıldıkları çadırın kapısından. Çünkü onlar Mûsa aleyhisselâm’ın hayatında Beytülmukaddes'e girmediler.

"Sücceden” saygı göstererek yahut Tih'ten çıkardığı için Allah'a secde ederek.

"Hıtta deyin” Yani bizim dileğimiz veyahut senin işin hıtta'dır deyin. Bu fî'letün veznindedir, hatt'an gelir, tıpkı cilse gibi. Asıl mastar olarak nasb ile okunmuştur, hutta anna zünübena (günahlarımızı düşür) demektir.

Ya da kulu (deyin) lâfzının mef'ûlü olarak mensûbtur, yani bu sözü söyleyin, demektir.

Şöyle de denilmiştir: Bizim işimiz hıtta'dır, yani yükümüzü bu memlekete yıkıp orada ikamet etmektir.

(Hatalarınızı bağışlayalım) secde ve duanızla. Nâfi' meçhul olarak ye ile (yuğfer), İbn Âmir de te ile (tuğfer) okumuşlardır. Hataya'nın aslı hadai' gibi hatayi' idi, Sîbeveyh'e göre zâit olan ye hemzeye çevrildi, çünkü eliften sonra gelmiştir ve iki hemze cem olmuştur.

İkincisi ye ile değiştirildi, sonra da elife kalb olundu. Hemze de iki elifin arasında kalınca ye'ye değiştirildi. İmâm Hâlil'e göre ise hemze ye'nin önüne alındı, sonra da ikisine az önce anlatılanlar yapıldı.

"İyilik edenlerin ecrini yakında artıracağız” sevabını demektir. Emre itâati günahkâr için tevbe, iyilik eden için de sevabın artmasına sebep kılmıştır. Cümleyi cevap şeklinden çıkarıp vaat şekline getirmesi, iyilik edenin bunu yapmasa da o ortamda olmasındandır. Hele bir de öyle yaparsa, zaten mutlaka yapar!

59

Nefislerine zulmedenler bu sözü kendilerine denenden başka bir sözle değiştirdiler. Biz de kendilerine zulmedenlerin üzerine ettikleri fasıklık yüzünden gökten murdar bir azâp indirdik.

"Nefislerine zulmedenler bu sözü kendilerine denenden başka bir sözle değiştirdiler” Kendilerine emredilen tevbe ve istiğfarı gönüllerinin çektiği dünya metaı ile değiştirdiler.

"Biz de zâlimlerin üzerine indirdik". Bunu tekrar etmesi; yaptıklarının çirkinliğini abartmak ve azâp indirmenin emredilen şeyi yerine getirmedikleri için zulümlerinden ya da kurtuluşlarını temin edecek şeyi terk edip de helâk edecek şeye geçmekle nefislerine zulmetmelerinden kaynaklandığını bildirmek içindir.

"Fasıklıkları yüzünden murdar bir azâp” fıskları sebebiyle gökten kendileri için takdir edilen bir azâp indirdik. Burada geçen ricz aslında tiksinilen şeydir, rics de öyledir. Zamme ile (rücs) de okunmuştur, o da lügattir. Ondan maksat da taundur. O hastalıkla bir saatte yirmi dört bin kişi öldüğü rivâyet edilmiştir.

60

Bir zamanlar Mûsa kavmi için su aramıştı. Biz de:

"Asanı taşa vur” dedik; ondan on iki pınar fışkırmıştı. Her sınıf su alacak yerlerini öğrenmişlerdi. Onlara: Allah'ın rızkından yiyin, için: fesatçılar olarak yeryüzünde karışıklık çıkarmayın, dedik.

"Bir zamanlar Mûsa kavmi için su aramıştı". Çünkü Tih sahrasında susamışlardı.

"Biz de: Asanı taşa vur, dedik". Elhacerdeki lâm ant (bildikleri bir taş) içindir. Rivâyet edildiğine göre o Tûr dağından getirilmiş küp şeklinde bir taş idi. Her yüzünden üç pınar akardı. Her pınar bir arkın içinden bir kabileye akardı. Onlar altı yüz bin kişi idiler. Kampın genişliği on iki mil idi.

Ya da o, Âdem'in cennetten indirdiği bir taş idi, Şuayb aleyhisselâm'a geçti. O da onu asa ile beraber Mûsa'ya verdi.

Ya da yıkanmak için elbisesini üzerine koyduğu taştır. Allah o vesile ile onu iftira ettikleri yumurtalarının şişkinliği hastalığından temize çıkarmıştı. Cebrâîl o taşı taşımasını işâret etmişti.

Ya da lâm cins içindir, bu da delil olarak daha önemlidir.

Şöyle de denilmiştir: Allah ona belli bir taş taşımasını emretmedi, ancak taşsız bir yere varırsak nasıl olacak, dediler? O da bir taş aldı, onu torbasında taşıdı. Bir yere konakladığı zaman ona asası ile vururdu, su fışkırırdı; hareket ettiği zaman da yine vururdu, kururdu. Onlar da: Eğer Mûsa asasını kaybederse, susuzluktan ölürüz, dediler. Bunun üzerine Allahü teâlâ: Taşa vurma, ona konuş seni dinleyecektir, belki ibret alır, diye vahyetti.

Şöyle de denilmiştir: O mermer bir taş idi, bir arşın eninde ve boyunda idi. Asa da Mûsa aleyhisselâm'ın boyunda on arşın idi. Cennetten çıkmış bir mersin ağacı idi. Ucunda iki çatalı vardı, karanlıkta yanardı.

(Ondan on iki pınar fışkırmıştı). Mahzûfa mütealliktir, takdiri şöyledir: Fein darapte fekad infeceret evfedarabe fenfeceret, nitekim,

"fetabe aleyküm” (Bakara:54) kavlinde geçmişti. Şin'in kesri ile (aşirete) ve fethi ile de aşerete şeklinde okunmuştur, ikisi de geçerli lügattir. (Her sınıf bildi) yani her kabile "meşrebehüm” su içecekleri pınarını.

"Yiyin, için” burada deme sözü takdir edilmiştir (onlara böyle dedik). "Allah'ın rızkından” bundan Allah'ın onlara rızık etmiş olduğu kudret helvasını, bıldırcın etini ve pınarların suyunu murat etmiştir. Yalnız su da denilmiştir, çünkü o içilir ve bitirdiği şeyler de yenilir. (Fesatçılar olarak yeryüzünde karışıklık çıkarmayın). Fesat çıkarmada ileri gitmeyin. Böyle kayıtlaması şunun içindir, her ne kadar ileri gitme daha çok fesatta olursa da fesatta olmayanda da bulunur, Meselâ haddini aşan zâlime karşı koymada olduğu gibi. Kimi ileri gitme de beğenilen bir düzeltmeyi içine alır, meselâ Hızır aleyhisselâm'ın o çocuğu öldürmesi ve gemiyi delmesi gibi. Ays maddesi de avs'a yakındır, ancak şu kadar var ki, o daha çok duyularla hissedilende kullanılır.

Kim bu mu'cizeleri inkâr ederse bu, Allah'ı hiç bilmediğinden ve yaptığı acayip şeyleri az düşündüğündendir. Çünkü mademki taşlardan kılı kazıyan, sirkeyi İten ve demiri çekenleri vardır, öyleyse Allahü teâlâ'nın suyu yerin altından veyahut havayı etraftan çekip de onu soğutma ve benzeri güçlerle suya çeviren bir taş yaratması da imkânsız değildir.

61

Hani siz:

"Ey Mûsa, biz bir çeşit yiyeceğe sabredenleyiz; bizim için Rabbine dua et, de bize yerin bitirdiğinden; sebzesinden, acurundan, sarımsağından, mercimeğinden ve soğanından çıkarsın” demiştiniz. O da:

"Şu daha hayırlı olanı daha aşağısı ile mi değiştirmek istiyorsunuz? Şehre inin; şüphesiz orada istedikleriniz vardır” dedi. Üzerlerine zillet ve yoksulluk damgası vuruldu ve Allah’ın gazabına uğradılar. Çünkü onlar Allah'ın âyetlerini inkâr ediyor ve peygamberleri haksızca öldürüyorlardı. İşte bunlar, isyan etmeleri ve aşırı gitmeleri yüzündendir.

"Hani siz:

"Ey Mûsa, biz bir çeşit yiyeceğe sabredemeyiz, demiştiniz". Bundan da kendilerine Tih sahrasında rızık edileni murat ediyor, tekliğinden de değişmemesini murat ediyor. Meselâ kralın yemeği tektir sözleri gibi ki, çeşitleri değişmez, demektir. Bunun içindir ki, ondan yemek istemediler.

Ya da tek çeşit demektir, çünkü o ikisi (kudret helvası ile bıldırcın eti) lüks erbabının yiyeceği idi, onlarsa çiftçi idiler; asıllarına döndüler ve gönülleri alıştıkları şeyi çekti.

"Bizim için Rabbine dua et” dua ederek ondan bizim için iste "bize çıkarsın” bize göstersin ve icat etsin. Fiilin meczum olması fed'u emrinin cevabı olmasındandır. Çünkü onun duası icabete sebeptir. (Yerin bitirdiklerinden) mecâzî isnat ve kabul eden şeyin fiil yerine geçirilmesi kabilindendir (esasen yapan Allah'tır). Min parça için kullanılan edattır. (Sebzesinden acurundan, sarımsağından, mercimeğinden ve soğanından). Bu da onları tefsir etmekte ve açıklamaktadır, hâl yerine düşmüştür. Harfi çerin tekrarı ile bedeldir de, denilmiştir. Baki yerden biten yeşilliktir, bundan murat edilen de yenen hoş şeylerdir. Fum da buğdaydır, ekmek için de denilir, fevvimu lena sözü de bundan gelir. Sarımsak olduğu da söylenmiştir. Zamme ile kussaiha şeklinde de okunmuştur, bu da geçerli lügattir.

"Dedi” yani Allah yahut Mûsa "etestebdilunellezi hüve edna". Yani yeri yakın ve değeri düşük olanı değiştirmek mi istiyorsunuz? Dünüv maddesinin aslı yeri yakın olmaktır, bundan da istiare yolu ile değersizlik için kullanılmıştır, nitekim uzaklık da şeref ve yücelik için kullanılmıştır. Şöyle denilmiştir: Yeri uzak. düşüncesi yüksek.

"Daha hayırlı olanla” bundan da kudret helvası ile bıldırcın etini murat ediyor. Çünkü bunlar lezzet, fayda ve elde etmek için çalışmaya ihtiyaç göstermeme bakımından da hayırlıdır.

(Şehre inin) Tih çölünden oraya inin, hebetal vadiye denir ki, dereye inmektir. Hebeta minhü da ondan çıkmaktır. Zamme ile uhbutu şeklinde de okunmuştur. Mısır büyük şehir demektir. Aslı iki şey arasındaki sınırdır. Bundan özel isim murat etmiştir de denilmiştir. Munsarif olması (tenvîn alması) ortası sâkin olduğu içindir yahut beled ile te'vil edilmesinden. İbn Mes'ud'un Mushafmda tenvinsiz olması bunu (özel isim olmasını) teyit eder.

Şöyle de denilmiştir: Bunun aslı Mısraiym'dir, Arapçalaşmıştır.

"Şüphesiz orada istedikleriniz vardır. Üzerlerine zillet ve yoksulluk damgası vuruldu". Üzerlerine kubbe gibi çatıldı yahut onlara yapıştırıldı, çamurun duvara vurulması gibi. Bu da nankörlüklerine karşı ceza idi. Yahûdîler genellikle hor ve yoksuldular, ya gerçekten böyledirler ya da cizyenin katlanmasından korkarak kendilerini böyle gösterirler.

"Ve bau biğadabin minallahi” Allah'ın gazabı ile döndüler ya da gazabını hak ettiler demektir. Bu da bae fülanün bifülanin deyiminden gelir ki, birinin yerine öldürülmeyi hak etmektir. Bev'in aslı eşitliktir.

(Bu) geçen horluk, yoksulluk ve gazaba uğramaya işarettir "Allah'ın âyetlerini inkâr etmeleri ve peygamberleri haksız yere öldürmelerindendir". Allah'ın saydığı; denizi yarma, bulutun gölgelendirmesi, kudret helvası ve bıldırcın etinin indirilmesi, taştan pınarların fışkırtılması gibi mu'cizeleri yahut İncil ve Kur'ân gibi gökten indirilen kitapları ve recim ayetini ve içinde Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'in sıfatı bulunan Tevrat ayetini inkâr etmeleriyle kâfir olmaları yüzündendir. Peygamberleri öldürmeleri de buna dahildir çünkü Eş'iya, Zekeriyya, Yahya ve diğerleri gibi peygamberleri haksız yere öldürdüler, zira öldürülmelerini gerektiren bir sebep görmemişlerdi. Sadece keyfiliklerinden ve dünya sevgisinden yapmışlardı. Nitekim buna "isyan ettikleri ve aşırı gittikleri için” sözü ile de işâret etmiştir. Yani onları Allah'ın âyetlerini İnkâra ve peygamberleri öldürmeye isyanları, umursamazlıkları ve saldırganlıkları sürüklemişti. Çünkü küçük günahlar büyüklerine götürür.

Şöyle de denilmiştir: Tekrar etmesi başlarına gelen şeyin inkâr ve öldürme yüzünden olduğuna işâret içindir. Bu da günahları irtikap edip Allahü teâlâ’nın sınırlarını aşmaları sebebiyledir.

Şöyle de denilmiştir: İşaret İnkâra ve adam öldürmeyedir, ancak be edâtı beraberlik ifade eden maa manasınadır. İki veya daha çok şeye tek ile işaretin câiz olması da, zikredilen ve geçen takdiri ile kısaltmak içindir. Bunun bir benzeri de Şâir Rube'nin sığırları anlatan şu beyitinde geçmektedir:

Onlarda siyah ve alaca renkler vardır,

Sanki o, derideki alaca gibidir.

(Onlar diyecekken o, demiştir).

Bunu güzelleştiren şey de şudur: Kapalı zamirlerin tesniyeleri, cemileri ve müenneslikleri gerçek değildir. Bunun içindir ki, yukarıda geçen ellezi (Bakara: 17) cemi (Ellezîne) yerine kullanılmıştır.

62

Şüphesiz îman edenler, Yahûdîler, Hıristiyanlar ve Sabiîlerden her kim Allah'a (ve son Peygamber Muhammed aleyhisselâm’a) ve âhiret gününe îman eder ve (son Peygamber Muhammed aleyhisselâm’ın şeri’atine göre) sâlih amel/iyi işler yapanların Allah katında mükâfatları vardır. Onlar için Rableri katında korku yoktur. Onlar üzülecek de değillerdir.

"Şüphesiz îman edenler” dilleriyle îman edenler, bunlardan Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'in dinini ihlâsla kabul edenler ve münâfıklar murat ediliyor.

Şöyle de denilmiştir: Yalnız münâfıklar kastedilmiştir, çünkü onlar da kâfirler topluluğuna dahildir.

"Yahûdîler” Yahûdî olanlar, tehevvede Yahûdî dinine girmektir. Yahud ya Arapça'dır, hâde'den gelmektedir ki, tevbe etmek manasınadır. Onlara bu ismin verilmesi, buzağıya tapma ibâdetinden tevbe ettikleri içindir.

Ya da Yahuda'dan Arapçalaşmıştır. Sanki Ya'kûb aleyhisselâm'ın büyük oğlunun adını almışlardır. (Nasraniler) bu da nasran’ın çoğuludur, nedama gibi. Nasranî (nasraniy) deki ye mübalağa içindir, tıpkı ahmeriy'de olduğu gibi. Onlara bu ismin verilmesi Îsa Mesih aleyhisselâm'a nusrat (yardım) etmeleri içindir ya da Nasran veyahut Nasıra denen köyde onunla beraber olmalarından dolayıdır. Onun ismini veya onun isminden almışlardır.

"Sâbiîler” bunlar da Hıristiyanlarla Mecûsîler arasında bir topluluktur.

Şöyle de denilmiştir: Dinlerinin aslı Nûh aleyhisselâm'ın dinidir.

Şöyle de denilmiştir: Onlar meleklere tapanlardır, Yıldızlara tapanlar da denilmiştir. Eğer o, Arapça ise sabee'den gelmektedir, çıkmak manasınadır. Yalnız İmâm Nâfi' ye ile okumuştur, ya hemzeyi tahfif edip ye'ye çevirmiştir ya da saba'dan gelmektedir meyletmek manasınadır. Çünkü onlar diğer dinlerden kendi dinlerine eğilmişlerdir ya da haktan bâtıla meyletmişlerdir.

"Men amene billahi velyevmil ahiri ve âmile salihan” onlardan kim neshedilmeden önce ondan olur, kalbi ile ilk ve son inanılacak şeylere îman eder ve şerîatının gereğince amel ederse,

"onlar için Rableri katında ödülleri vardır” îman ve amellerine va'dettiği ecir vardır.

"Onlara korku yoktur. Onlar üzülmezler de". Kâfirler azaptan korktukları, kusur işleyenler de ömürlerini zâyi etmelerine ve sevabı kaçırmalarına üzüldükleri zaman. Men mübteda’dır, haberi de felehüm ecrühüm'dür, cümle de inne'nin haberidir ya da inne'nin isminden ve haberinden bedeldir. Felehüm ecrühüm, fe'nin getirilmesi müsnedün ileyhi'nin (men'in) şart manasını içermesindendir. Sîbeveyh onun (fe'nin) inne'nin haberine getirilmesini kabul etmemiş, çünkü o, şart cümlesinin başına gelmez, demiştir. Fakat Allahü teâlâ’nın "innellezine fetenül mü'mine velmü'minati sümme lem yetubu felehüm azabu cehennem” (Buruc: 10) kavliyle reddedilmiştir,

63

Hani sizden kesin söz almış ve Tûr'u üzerinize kaldırmıştık. Biz de size verdiğimizi kuvvetle (sıkıca) tutun ve içindekini hatırlayın ki, günahlardan sakınasınız, demiştik.

"Hani sizden sağlam söz almıştık” Mûsa'ya tâbi olacağınıza ve Tevrat ile amel edeceğinize dâir.

"Tûr'u üzerinize kaldırmıştık".

Rivâyete göre Mûsa aleyhisselâm onlara Tevrat'ı getirip de içindeki zor teklifleri görünce bunlara ağır geldi ve onları kabul etmek istemediler. Cebrâîl aleyhisselâm'a emredildi, o da Tûr dağını kaldırdı, tepelerine şemsiye gibi tuttu, onlar da kabul etmek zorunda kaldılar.

"Tutun” dedik.

"Size verdiğimizi” kitabı,

"kuvvetle” azim ve kararlılıkla.

"Ondaki şeyi hatırlayın” dersini okuyun, unutmayın yahut içindekini düşünün, çünkü o da kalp ile zikretmektir ya da onunla amel edin, demektir.

"Sakınasınız diye” günahlardan sakınmanız yahut müttekılerden olasınız diye. Bunun Mu'tezilee göre gizli kavl maddesine müteallik olması câizdir, yani takva isteği ile onu tutun ve zikredin, demektir.

64

Sonra bunun ardından yüz çevirdiniz. Eğer size Allah'ın lütfü ve rahmeti olmasaydı, mutlaka ziyan edenlerden olurdunuz.

"Sonra bunun ardından yüz çevirdiniz” söz verdikten sonra yerine getirmekten yan çizdiniz.

"Eğer size Allah'ın lütfü ve rahmeti olmasaydı” sizi tevbeye muvaffak kılmakla veya sizi hakka davet ve ona hidâyet eden Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'i göndermekle,

"mutlaka ziyan edenlerden olurdunuz". Günahlara dalmakla yahut Peygamberlerin boşluğunda sapıklıkta tökezlemekle. Lev edâtı aslında bir şey bulunmadığı için bir şeyin bulunmaması için konulmuştur. Lâ edatının başına geçerse ispat manası ifade eder, o da başkası bulunduğu için bir şeyin olmamasıdır. Ondan sonra gelen isim Sîbeveyh'e göre mübteda’dır, haberinin hazfi de vâciptir, çünkü kelâm ona delâlet eder ve cevap onun yerini tutar. Kûfelilere göre ise mahzûf fiilin fâ'ilidir.

65

Yemin olsun, içinizden Cumartesi günü hududunu çiğneyenleri bilmiştiniz. Biz de onlara: Sefil maymunlar olun, dedik.

"Yemin olsun ki, içinizden Cumartesi günü hududunu çiğneyenleri bilmiştiniz". Lâm kaseme hazırlık içindir. Sebt de sebetetil yehudu yevmes sebti deyiminden gelir ki, Cumartesi tatili yapmaktır. Sebt'in aslı kesmektir, o gün işi kesmek ve kendilerini ibâdete vermekle emrolundular. Dâvûd aleyhisselâm zamanında bazı kimseler onda tecâvüz ettiler ve avla meşgul oldular. Şöyle ki, onlar sahilde Eyle denen bir kentte otururlardı. Cumartesi günü olduğu zaman nerede bir balık varsa oraya gelir ve burnunu sudan çıkarırdı. Tatil geçince de dağılırdı. Onlar da havuzlar kazdılar ve onlara kanallar açtılar. Balıklar da Cumartesi günü onlara girerdi, onlar da Pazar günü onları avlarlardı.

"Biz de onlara: Sefil maymunlar olun, dedik". Hem maymun suretinde hem de adi vaziyette, husu' aşağılık ve kovmadır. Mücâhid şöyle demiştir: Onların şekilleri değişmedi ancak kalpleri maymuna döndü, nitekim şu Âyette de eşeğe benzetilmişlerdir:

"Kitap tomarları taşıyan eşek misali” (Cumua: 5). Kûnu (olun) lâfzı emir değildir, çünkü buna güçleri yetmez. Bundan maksat hızla değişmeleridir. Onlar da Allah'ın murad ettiği gibi öyle oldular. Kafin fethi ve ra'nın kesri ile de karideten okunmuştur. Hemzesiz olarak da hasiyiyn okunmuştur.

66

Biz de onu öndekilere ve arkadakilere ibret verici bir ceza ve Allah'tan korkanlara bir öğüt kıldık.

"Biz de onu kıldık” yani suret değiştirmeyi yahut cezayı,

"nekâlen” ders alanları önleyecek yani ondan men edecek bir ibret kıldık. Bukağıya nekl denilmesi bundandır.

"Öndekilere ve arkadakilere” önlerindeki ve arkalarındaki ümmetlere, hâlleri öncekilerin kitaplarında zikredilir de kıssaları sonrakiler arasında meşhur olursa (ibret olur), yahut çağdaşlarına ve kendilerinden sonrakilere veyahut yakınlarındaki ve uzaklanndaki kentlere yahut o kentin ve çevresindekilerin halklarına ya da geçmiş ve gelecek günahlarına ibretlik ceza kıldık.

"Allah'tan korkanlara bir öğüt kıldık” kendi kavimlerinden yahut bunu duyanlardan muttakilere.

67

Hani Mûsa kavmine:

"Şüphesiz Allah, size bir inek boğazlamanızı emrediyor” demişti. Onlar da:

"Bizi alaya mı alıyorsun?” demişlerdi. O da:

"Ben Câhillerden olmaktan Allah'a sığınırım” demişti.

"Hani Mûsa kavmine: Şüphesiz Allah, size bir inek kesmenizi emrediyor, demişti". Bu kıssanın başı Allahü teâlâ’nın:

"Hani bir adam öldürmüştünüz de o hususta alışmıştınız” (Bakara: 72) kavlidir. Ondan ayrılması ve ondan önce anlatılması, başka bir çeşit müstakil günahları dolayısıyladır; o da durumla alay edip aşırı derecede soru sormaları ve hemen emre itâat etmemeleridir. Hikâye de şöyledir: Onlarda yaşlı ve zengin bir adam vardı. Kardeşinin oğulları mirasına göz dikerek oğlunu öldürdüler, onu şehrin kapısına attılar, sonra da gelip kanını istediler. Allah da onlara bir inek kesmelerini ve etinin bir kısmıyla ona vurmalarını emretti. Böylece dirilecek ve katili haber verecekti.

"Onlar da:

"Kâlû etettehizüna hüzüva (bizi alaya mı alıyorsun?” dediler)". Yani bizi alay yerine mi koyuyorsun, alay edecek adam yerine mi koyuyorsun veyahut bizimle dalga mı geçiyorsun veyahut bizi bizzat alay mı ediniyorsun? Bunu da dediğini çok uzak gördükleri ve onu çok hafife aldıkları için dediler. Hamze, İsmâîl de Nâfi''den naklen, sükûn ile (hüz'en), Hafs da Âsım'dan naklen zam ile ve hemzeyi vava kalp ederek (hüzüven) okumuştur.

"O da: Ben Câhillerden olmaktan Allah'a sığınırım, dedi". Çünkü bu gibi durumda alay etmek cahillik ve akılsızlıktır. Kendine atılan şeyi burhan (kinaye) yoluyle reddetti. Onu çirkin göstermek için de sığınılacak bir şey şekline soktu.

68

Onlar da:

"Rabblne dua et de onun ne olduğunu bize açıklasın, dediler. O da şöyle dedi: O diyor ki: O ne çok yaşlı ne de körpe bir inektir; ikisi arasında dinç bir hayvandır. Artık size emredileni yerine getirin.

"Onlar da: Rabbine dua et de onun ne olduğunu bize açıklasın, dediler". Yani hâli ve durumu nedir, dediler. Sözün hakkı: O nasıl bir inektir yahut nasıl bir şeydir, demekti, çünkü genellikle cinsten sorulur. Ancak onlar kendilerine emredilenin cinsinden bir şeyin bulunmadığını görünce, onun aslını bilmiyorlarmış ve onun gibisini görmemişler gibi davrandılar.

"O da: O diyor ki: O ne çok yaşlı ne de körpe bir inektir; ikisi arasında dinç bir hayvandır, dedi". Ne yaşlıdır ne de gençtir. Faradatil bakaratu furudan denir ki, kesmektir, sanki inek yaşım kesmiş ve sonuna varmıştır. Bikr maddesi de bir şeyin ilki manasınadır, bükre (sabahın erken vakti), bakure (turfanda meyve) de bundandır.

"Avanun” yani ortadır, demektir. Şâir de şöyle demiştir:

Onlar bakire ve ortayaş arası yumuşak kadınlardır.

"Beyne zalik” yani yaşlı ile genç arasında demektir. Bunun içindir ki, ona beyne (ara) lâfzı izafe edilmiştir. Çünkü o ancak birden çok şeye muzâf kılınır. Bu kinayelerin ve bu sıfatların bir ineğe dönmesi, ondan belli bir ineğin murat edildiğini gösterir. Bu durumda açıklamanın hitap vaktinden geriye bırakılması câizdir demek lâzım gelir. Kim bunu inkâr ederse, bundan murat edilenin sıradan bir inek olduğunu ve belirtilmemiş olmasını murat eder. Sonra da soruları sebebiyle belirtilmiş olduğunu iddia eder. Bundan da (yani belirtilmemiş bir inek olmasından) da neshin eylemden önce olması lâzım gelir. Çünkü tahsis (bir şeyi özel hâle getirme) Nâs ile sâbit olan serbestliği iptal etmek demektir. Doğrusu ikisinin (açıklamayı hitaptan sonraya bırakmanın ve eylemden önce nesih yapmanın) câiz olmasıdır. Lâfzın zahiri ve Efendimiz aleyhis-salâtü ves-selâm'dan rivâyet edilen:

"Eğer herhangi bir inek kesselerdi onlara yeterdi. Ancak onlar zorlaştırdılar; Allah da onlara zorlaştırdı” hadisi ile onların işi uzatmalarından ötürü kınanmaları ve "size emredileni yapın” diyerek tekrar tekrar sormaktan men edilmeleri de ikinci görüşü destekler.

"Size emredileni yapın” yani emrolunduğunuz şeyi demektir. Bu da mâ tü'merune bihi manasınadır. Emertükel hayre fefal mâ ümirte bihi manasınadır.

Yahut da emreküm me'mureküm (mastar mef'ûl manasınadır) demektir.

69

Dediler:

"Rabbine dua et de onun rengi ne imiş bize açıklasın". O da şöyle dedi: O diyor ki:

"O, bakanlara ferahlık veren sapsarı bir inektir".

"Dediler: Rabbine dua et de onun rengi ne imiş bize açıklasın. O da şöyle dedi: O diyor ki: Sapsarı bir inektir". Fuku' parlak sarı demektir. Bunun içindir ki, onunla te'kit edilir ve: Asfar fakı' sapsarı denilir, nitekim esved hâlik denir ki, simsiyah demektir. İlişkili olması hasebiyle sarının sıfatı olduğu hâlde renge isnat edilmesi, daha çok te'kit etmek içindir. Sanki sarısı şiddetli bir sarıdır (sapsarı) denmek istenmiştir. Hasen'den: Çok siyahtır, dediği rivâyet edilmiştir.

"Cimalutun sufr” (Mürselat: 33) da böyle (simsiyah) olarak tefsir edilmiştir. Şâir A'şa şöyle demiştir:

İşte bu atlarım ondan ve bineğim de ondandır,

Onlar karaüzüm gibi siyahtırlar.

Belki de siyah yerine sarı demesi, onun öncülerinden olmasındandır ya da devenin siyahlığının üzerinde hafif sarılık görülmesindendir. Bu da pek doğru görünmüyor, çünkü bu manada fakı' ile te'kit edilmez.

"Bakanlara ferahlık verir", yani hoşlarına gider, ferahlığın (sevincin) aslı bir fayda elde edildiği veya beklendiği zaman kalpte duyulan zevktir. Bu da sırdan gelir.

70

Dediler:

"Rabbine bizim için dua et; o nedir bize açıklasın; çünkü bizce bütün inekler birbirine benziyor. Ve biz, inşallah doğrusunu buluruz.

"Dediler: Rabbine dua et; o nedir bize açıklasın” soruyu tekrardır ve fazla bir araştırmadır.

"Çünkü bütün inekler bizce birbirine benziyor” sualin tekrarından özürdür, yani orta yaşlı va sarı çok inek vardır, biz seçemedik, demektir. İnnel bakıra okunmuştur ki, bakır sığır sürüşüdür. İnnelebakıra ve innel bevakıra şeklinde de okunmuştur. Ye ve te ile yeteşabehu ve teteşabehu okunmuştur. Te'nin atılmasıyla teşabehu; te'nin şin'e idgamiyle ve müzekker ve müennes olarak yeşşabehu ve teşşabehu okunmuştur. Şeddesiz teşabehet ve şeddeli teşşabehet de okunmuştur. Teteşebbehü manasına teşebbehü ve müzekker olarak teşebbehe de okunmuştur. Müteşabihün, müteşabihetün, müteşebbihün ve müteşebbehün şeklinde de (toplam on dört türlü) okunmuştur.

"Ve biz, inşallah doğrusunu buluruz” kesilmesini istenen sığırı ya da katili buluruz. Hadiste şöyle denilmiştir: Eğer inşallah demeselerdi, sonsuza kadar bulamazlardı. Arkadaşlarımız bundan şunları çıkarmıştır: Olaylar kusurdan uzak Allah'ın dilemesiyle meydana gelir, bazen emir irâdeden ayrı olabilir, yoksa emirden sonra şartın bir manası olmazdı. Mu'tezile ile Kerramiyeler irâdenin sonradan olduğunu söylemişlerdir. Buna talikin taaluk itibarı ile olmasıyla cevap verilmiştir.

71

Mûsa dedi: O şöyle diyor:

"O, ne çifte koşulup toprağı süren ne de ekin sulayan (dolap döndüren) bir inek değildir. Salmadır; onda alaca yoktur". İşte şimdi gerçeği getirdin, dediler. Onu boğazladılar. Neredeyse bunu yapmayacaklardı.

"Mûsa dedi: O şöyle diyor: O, ne çifte koşulup toprağı süren ne de ekin sulayan bir inek değildir” yani çift sürmek ve dolapla su çekmek için ezilmiş değildir. Lâ zelul, bakara'mn sıfatıdır, ğayru zeîulin demektir. İkinci lâ birinciyi te'kit etmek için ziyade kılınmıştır, iki fiil de zelul'un sıfatıdır, sanki lâ zelulun müsiretün ve sakiyetün, denilmiştir. Feth ile lâ zelule de okunmuştur ki, onun olduğu yerde ezilmişlik yoktur demektir. Merertü birecülin lâ bahile vela cebane dersin ki: Yanına cimrilik ve korkaklığın sokulamayacağı bir adama rastladım manasınadır. Eska'dan gelerek tuski de okunmuştur.

"Müselemetün” Allahü teâlâ onu kusursuz yaratmıştır, demektir, ya da sâhibi ona kusur vermemiştir ya da ona o renk verilmiştir demektir.

"Onda alaca yoktur” değişik renk yoktur demektir. Siye aslında mastardır,şahü veşyen ve şiyeten denir ki, değişik renkli olmaktır.

"Kalulâne ci'te bilhakkı” şimdi o sığırı bize gerçekten tarif ettin, dediler. Hemzenin meddi ile âl'âne okunmuştur. Hemzenin hazfi ve harekesinin lâm'a atılmasıyla kalulâne de okunmuştur.

"Onu kestiler", burada kısaltma vardır, takdiri (açılımı) şöyledir: Niteliği belirlenen sığırı ele geçirip onu boğazladılar.

"Neredeyse bunu yapmayacaklardı” uzattıkları, defalarca Mûsa'ya müracaat ettikleri için yahut katilin çıkmasından korktukları için veyahut fiyatı yüksek olduğu için. Çünkü

rivâyete göre onlardan yaşlı iyi bir kimsenin bir buzağısı vardı. Onu ormana götürdü ve: Allah'ım, bunu oğlum büyüyünceye kadar sana emanet ediyorum, dedi. Buzağı gelişti, o sıfatla eşi benzeri yoktu. Onu yetimden pazarlık ederek istediler, sonunda derisinin dolusu altına sattılar. O zamanlar bir sığır üç dinar idi. Kâde ef'al-i mukarebe'dendir, haberin meydana gelme zamanının yaklaştığını gösterir. Olumsuz cümleye dahil olduğu zaman manası, mutlak olarak müsbettir denilmiştir. Mâzi olarak öyledir de denilmiştir. Doğrusu o da diğer fiiller gibidir. Neredeyse yapmadılar kavli "onu boğazladılar” kavline muhâlif değildir, çünkü vakitleri farklıdır, zira mana şöyledir: Onlar neredeyse yapmayacaklardı, nihayet soruşturmaları bitip de bahaneleri kalmayınca, yapmaya mecbur olarak yaptılar.

72

Hani siz bir adam öldürmüştünüz de o hususta atışmıştımz. Allah size gizlediğiniz şeyi açığa çıkaracaktır.

"Hani siz bir adam öldürmüştünüz” topluma hitaptır, çünkü öldürme olayı aralarında olmuştur.

"O hususta tartışmıştınız” mücadele etmiştiniz, çünkü tartışanlar birbirlerini iterler yahut onun ölümünü birbirinizin üstüne attınız. İddaret'tüm'ün aslı tedare'tüm'dür, te dal'a idgam olundu, başlamak mümkün olmak için başa vâsıl hemzesi getirildi.

"Allah gizlediklerinizi açığa çıkaracaktır". Şüphesiz onu ortaya çıkaracaktır. Muhricün ism-i fâili amel etmiştir, çünkü gelecek zaman hikayesidir, nitekim "basıtun ziraayhi” (Kehf: 18) de amel etmiştir, çünkü o da geçmiş hâlin hikayesidir.

73

Biz de: Ona bir parçası ile vurun, dedik. İşte Allah ölüleri de böyle diriltir ve aklınızı kullanasınız diye size âyetlerini gösterir.

“Biz de: Ona bir parçası ile vurun, dedik”. Bu da iddare'tüm fiilinin üzerine atıftır, ikisinin arasındakiler itiraziye cümlesidir. Zamir de nefse râcidir. Müzekker olması şahıs veya maktul itibarı iledir.

"Bi-ba'dıhâ” hangi parçası ile olursa olsun. Kulak denilmiştir, kuyruk da denilmiştir.

"Allah ölüleri de böyle diriltir” yukarıda hazfedileni göstermektedir, o da fe-darabûhu fe-hayiye (vurdular, o da dirildi) cümlesidir. Hitap maktulün hayatındakileredir veyahut âyetin indiği zamandakileredir.

"Size âyetlerini böyle gösterir” sonsuz kudretine delâlet eden âyetleri.

"aklınızı kullanasınız diye.” kemale ersin ve bir canı diriltenin bütün canları diriltmeye gücü yettiğini anlar ya da akim hükmüne göre bilirsiniz. Belki de Allahü teâlâ onu direkt olarak diriltmeyip de bu şartları ileri sürmesi şunun içindir; çünkü onda ibâdetle Allah'a yaklaşma, görevi yerine getirme, yetimin yararı, tevekkülün bereketi, evlatlara şefkat vardır. Bir de şu vardır ki, bir şey isteyen kimse önce Allah'a yaklaştıracak bir iyilik yapmalıdır, iyilik yapmak isteyen de en güzelini ve en pahalısını araştırmalıdır.

Nitekim Hazret-i Ömer radıyallahü anh'ten üç yüz dinar kıymetinde asil bir deve kurban ettiği rivâyet edilmiştir. Ayrıca şu da vardır ki, gerçek müessir Allahü teâlâ'dır, sebepler işarettir, onların tesiri yoktur. Kendini gerçekten öldürmek, azılı düşmanım tanımak isteyen bir kimsenin takip edeceği yol, şehvet gücü demek olan ve çocuklukla yaşlılık arasındaki (en kuvvetli zamanındaki) nefsinin öküzünü öldürmektir. O nefis kendini beğenmiş, parlak, dünyayı aramada ezilmemiş, kirden salim ve çirkinlik emaresi yokken (öldürülmelidir). Bunun (boğazlamanın) yolu budur, o zaman eseri nefse ulaşır, o da temiz bir hayatla yaşar; hâlini ortaya çıkaracak ve akılla vehim arasındaki itişip kakışmayı ortadan kaldıracak şeyi dile getirir.

74

Sonra bunun ardından kalpleriniz katılaştı; artık onlar taş gibidir, hatta daha da katıdır. Çünkü taşlardan öylesi vardır ki, ondan nehirler fışkırır ve onlardan öyleleri de vardır ki, çatlar ve ondan su çıkar. Yine onlardan öyleleri vardır ki, Allah korkusundan aşağı yuvarlanır. Allah yapmakta olduğunuz şeylerden gâfil değildir.

 (Sonra bunun ardından kalpleriniz katılaştı). Kasavet taşta olduğu gibi sıkı ve sert olmaktan ibarettir. Kalbin katılığı onun ibret almaması için misaldir. Sümme edâtı da o katılığı akıldan uzak gördüğü içindir (bunca mu'cizelerden sonra). "Bunun ardından” yani ölünün diriltilmesinin veyahut kalbin yumuşamasını gerektiren bütün bu şeylerin ardından demektir,

"Onlar taş gibidir” katılıkta "ya da daha katıdır” onlardan.

Mana da şöyledir: Onlar katılıkta taş gibidir yahut daha fazladır yahut onun misalidir veyahut ondan daha serttir Meselâ demir gibi. Muzâf hazfedilmiş, muzâfunileyh onun yerine geçirilmiştir. A'meş'in eşedde'yi hicare'nin üzerine atfederek feth ile okuması da bunu destekler. Aksa dememesi de bundaki mübalağanın fazla olmasından ve iki katılığın da şiddetli olmasından ve üstün kabul edilen (kalbin) daha fazlasını taşımasındandır ya da ikisinden birini seçmek veyahut tereddüt içindir. Şu manaya ki, onların (kalplerin) hâlini bilen onları taşa benzetir ya da onlardan daha sert bir şeye benzetir.

"Çünkü taşlardan öylesi vardır ki, ondan nehirler fışkırır ve onlardan öyleleri de vardır ki, çatlar da ondan su çıkar. Yine onlardan öyleleri vardır ki, Allah korkusundan aşağı yuvarlanır". Bu da taşlardan daha sert olmasının gerekçesidir.

Mana da şöyledir: Taşlar etkilenir ve reaksiyona uğrar; onlardan kimisi çatlar ondan su çıkar ve ırmaklar fışkırır. Kimisi Allahü teâlâ’nın muradına itâat ederek dağların başından aşağıya doğru yuvarlanır. Bunların kalpleri ise onun emrinden etkilenmez ve hiçbir reaksiyon (tepki) göstermez. Âyette geçen tefeccür genişleyerek ve çoğalarak açılmaktır. Korku da itaattan mecazdır. (İnne de) hafifletilerek in şeklinde okunmuştur ki, onu olumsuzluk in'inden ayırmak için haberine mutlaka lâm gelir.

"Allah yapmakta olduğunuz şeylerden gâfil değildir". Bu da bu olanlara tehdittir. İbn Kesîr, Nâfi', Ya'kûb, Halef ve Ebû Bekir arkadaki âyete uyması için ye ile (yamelun), diğerleri ise te ile (tamelun) okumuşlardır.

75

Size inanmalarını mı umuyorsunuz? Hâlbuki onlardan bir grup Allah kelâmım dinler, sonra da onu kavramalarının ardından bilerek değiştirirlerdi.

"Umut mu ediyorsunuz?” Hitap Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem ile mü'minleredir.

"Size inanmalarını” sizi tasdik etmelerini yahut davet ettiğiniz için size inanmalarını yani Yahûdîlerin size inanmalarım demektir.

"Hâlbuki onlardan bir grup idi” Seleflerinden bir bölük (güruh) "Allah'ın kelâmım dinler” yani Tevrat'ı,

"sonra da onu değiştirirlerdi” Meselâ Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'in sıfatı ve recim âyeti gibi ya da te'vilini değiştirirler, hoşlarına gelecek şekilde tefsir ederlerdi. Bunların seçilen yetmiş kişiden oldukları söylenmiştir. Bunlar Allah Tûr'da Mûsa ile konuşurken onun kelâmını işittiler, sonra da şöyle dediler: Allah'ı işittik, konuşmasının sonunda şöyle diyordu: Eğer bu şeyleri yapabilirseniz yapın, isterseniz de yapmayın.

"Onu kavramalarının ardından” yani akıllarıyla anladıktan ve o hususta hiçbir şüpheleri kalmadıktan sonra.

"Onlar bilirler” iftiracı olduklarım ve bâtıla saptıklarını. Âyetin

manası şöyledir: Yahûdî hahamları ve ileri gelenleri bu hâlde idiler, artık ayak takımlarının ve Câhillerinin hâlini düşün! Onlar da kâfir olur ve kelâmı tahrif ederlerse bu konuda önderleri vardır.

76

Îman edenlerle karşılaştıkları zaman: Biz de îman ettik, derler. Kimileri kimileri ile baş başa kaldıkları zaman da,

"Allah'ın size açtıklarını Rabbinizin yanında size delil olarak sürmeleri için onlara mı söylüyorsunuz. Aklınız ermiyor mu", derler?

"Îman edenlerle karşılaştıkları zaman” yani münâfıklarıyla demektir,

"Biz de îman ettik derler” sizin hak üzerinde olduğunuza ve Resûlünüzün Tevrat'ta müjdesi verilen kimse olduğuna.

"Kimileri kimileri ile baş başa kaldıkları zaman derler” içlerinden münâfık olmayanlar münâfık olanlara sitem ederek "Allah'ın size açtıklarını onlara mı söylüyorsunuz?” Size Tevrat'ta Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'in sıfatı ile beyan ettiği şeyleri.

Ya da münâfık olanlar arkadan gelenlere Yahûdîlikte katılıklarını göstermek ve onları kitaplarında gördükleri şeyi izahtan men etmek için böyle derler. Böylece iki gruba da münâfıklık ederler. Bu durumda istifham

birinciye göre azarlamak için,

ikinciye göre de red ve men etmek için olur.

"Rabbinizin yanında size delil olarak sürmeleri için” Rabbinizin kitabında indirdiklerini size delil olarak ileri sürmeleri için. Allah'ın kitabı ve hükmü ile delil getirmelerini Allah katında delil getirme saymışlardır. Nitekim: Allah katında şöyle vardır denilir, bundan da kitabında ve hükmünde vardır demek istenir.

Şöyle de denilmiştir: Rabbinizin zikretmesi yanında yahut Rabbinizin yanındaki şeyle veyahut Rabbinizin elçisinin önünde.

Şöyle de denilmiştir: Kıyamette Rabbinizin yanında. Fakat bu pek açık değildir, zira gizlemek buna (Müslüman'ların karşı delil getirmelerine) mani olmaz.

"Akıl etmiyor musunuz?” Bu da ya kınayanların sözlerinin devamıdır, takdiri de şöyledir: Size karşı delil getireceklerini akıl etmiyor musunuz?

Ya da Allahü teâlâ'dan mü'minlere hitaptır,

"umuyor musunuz?” kavline bağlıdır,

Mana da şöyledir: Îmanlarına ümidinizin olmadığı hâlde hâllerini düşünmüyor musunuz?

77

Allah'ın onların gizlediklerini ve açıkladıklarını bildiğini bilmiyorlar mı?

"Bilmiyorlar mı?” yani bu münâfıklar yahut kınayanlar yahut her ikisi de veyahut hem onlar hem de Allah'ın kelâmını değiştirenler,

"Allah'ın onların gizlediklerini ve açıkladıklarını bildiğini". Bunlardan bazıları da şunlardır: Küfrü gizleyip îmanı ilan etmeleri, Allah'ın onlara açtıklarını gizleyip başkasını açıklamaları ve sözlerin yerini ve manalarını değiştirmeleri.

78

Onlardan kimileri ümmidir; bazı kuruntulardan başka kitabı bilmezler. Onlar yalnız zanda bulunurlar.

"Onlardan kimileri ümmidir, kitabı bilmezler” yazmayı bilmezler ki, Tevrat'ı mütalaa etsinler ve içindekini araştırsınlar ya da Tevrat'ı bilmezler. (Bazı kuruntulardan başka) istisna-i munkatıdır. Emaniy de ümniyye'nin çoğuludur, o aslında insanın içinde tasarladığı şeydir, mena'dan gelir ki, takdir edip tasarlamaktır. Bunun içindir ki, yalana, temenni edilen ve okunan şeye de denilmiştir.

Mana da şöyledir: Onlar kelâmı değiştirenlerden aldıkları yalanlara veya onlardan duydukları boş vaatlere inanırlar; Meselâ cennete ancak Yahûdîlerin gireceği, cehennem ateşinin onlara sayılı günlerde dokunacağı gibi.

Şöyle de denilmiştir: Ancak manayı bilmeden ve onu iyice düşünmeden okumadan başka bir şey bilmezler. Şu şiirde olduğu gibi:

Allah'ın kitabını ilk geceden okudu,

Dâvûd'un Zebûr'u ağır ağır okuması gibi

Fakat bu mana onların ümmi olmalarıyla uyuşmaz.

"Onlar yalnız zanda bulunurlar". Onlar zanda bulunan bir kavimden başkası değillerdir, onların bilgisi yoktur. Bazen zan ilmin karşılığında sâhibi öyle inansa da kesin olmayan her görüş ve itikada denir, Meselâ mukallidin ve bir şüpheden dolayı haktan sapanın itikadı gibi.

79

Kitabı elleriyle yazıp, sonra da onunla az bir paha almaları için, bu, Allah katındandır, diyenlere yazıklar olsun. Elleriyle yazdıkları şeyden dolayı onlara yazıklar olsun ve kazandıkları şeyden dolayı da onlara yazıklar olsun.

"Veyl” hasret çekme ve helâktır. Kim onun cehennemde bir vadi veya bir dağ olduğunu söylerse, manası şöyle olur: Orada bir yer vardır ki, kime veyl denilmişse orada mekan tutacaktır. Belki de ona mecazen böyle denilmiştir. O aslında mastardır, fiili yoktur. Onunla nekire (tenvinli) olarak başlanması dua olması sebebiyle câiz görülmüştür.

"Kitabı yazanlara” yani tahrif edenlere yazıklar olsun. Belki yazdıklarından boş te'villeri murat etmiştir.

"Elleriyle” bu da tekittir, Meselâ sağ elimle yazdım, gibi.

"Sonra da bu, Allah katındandır, onunla az bir paha almaları için” yani bir miktar dünya matahı elde etmek için. Çünkü dünya matahı ne kadar büyük olsa da hak ettikleri sürekli azaba nazaran çok değersizdir.

"Elleriyle yazdıkları şeyden dolayı onlara yazıklar olsun” yani kelâmı tahrif edip değiştirenlere.

"Ve kazandıkları şeyden dolayı onlara yazıklar olsun” bundan da aldıkları rüşveti murat ediyor.

80

Dediler ki: Bize ateş ancak sayılı günler dokunur. De ki: Allah katında bir söz mü aldınız? Ki Allah asla sözünden caymaz. Yoksa Allah'a karşı bilmediğiniz şeyi mi söylüyorsunuz?

 (Dediler: Ateş bize dokunmaz). Mess bir şeyi duyunun etkileneceği şekilde deriye dokundurmaktır. Lems de bunu aramak gibidir, onun içindir ki: Elmesuhu felâ eciduhu (onu yokluyorum, bulamıyorum) denir.

"Ancak sayılı günler” sınırlı ve az demektir.

Rivâyete göre bazıları: Bizler buzağıya tapma günleri kadar kırk gün azâp görürüz, demişlerdir. Bazıları da şöyle demiştir: Dünyanın ömrü yedi bin yıldır, biz ancak her bin seneye karşı bir gün azâp görürüz. (De ki: Allah katından bir söz mü aldınız?) iddia ettiğiniz şeye karşılık bir haber ve bir vaat mi aldınız? İbn Kesîr ile Hafs zal'ı açık telâffuz (izhar) ederek, diğerleri de zal'ı teye idgam ederek okumuşlardır. (Allah asla sözünden caymaz). Gizli şartın cevabıdır, înittihaztüm indallahi ahden felen yulifallahu ahdehu, demektir. Bunda da Allah'ın haberinde caymanın imkânsız olduğuna delil vardır.

"Em tekulune alallahi mala ta'iemun” em edâtı istifham hemzesine muttasıldır, şu manayadır: İki şeyden hangisi olacaktır, bu da muhataba ikrar ettirmek içindir, çünkü ikisinden birinin olacağı bilinmektedir.

Ya da em munkatıdır, bel (hayır) manasınadır: Hayır, böyle mi diyorsunuz? Bu da ikrar ettirmek ve azarlamak içindir.

81

Hayır, kim bir kötülük kazanır ve suçu onu kuşatırsa, işte onlar cehennemin dostlarıdır. Onlar orada ebedî kalacaklardır.

"Belâ” bu da uzun süre ve çağlar boyu ateşin dokunmayacağına dâir kabul etmedikleri şeyi en genel şekilde ispat etmektedir ki, sözlerinin bâtıl olduğuna delil gibi olsun. Ve bu edât olumsuz şartın cevabına özgüdür. (Kim bir kötülük kazanırsa) çirkin bir şey yaparsa demektir. Seyyie ile hatie arasında şu fark vardır: Seyyie doğrudan hedef alarak yapılandır, hatie ise genellikle yanlışlıkla yapılandır. Çünkü o hatadan gelir. Kesb fayda sağlamaya çalışmaktır. Kazanmanın kötülüğe nispet edilmesi,

"onları acıklı bir azapla müjdele” (Al-i Imrân: 21) âyeti ve bu kabilden olanlar türünden (alay etmek için)dir.

"Suçu onu kuşatırsa” yani onu istila eder ve bütün hâllerini kaplar da hiçbir yanı dışarıda kalmayacak şekilde onunla kuşatılmış gibi olursa demektir. Bu da ancak kâfir için doğru olur, zira başkası kalbi ile tasdikten ve dili ile ikrardan başka bir şey yapmasa da suç onu kuşatmaz. Bunun içindir ki, selef onu küfür ile tefsir etmiştir. Bunun tahkiki de şöyledir: Kim bir günah yapar da onu kökünden çekip atmazsa, bu onu onun gibi şeyi tekrara, ona dalmaya ve ondan daha büyüğünü yapmaya sürükler. Sonunda günahlar onu istila eder ve kalbini tamamen sarar. O da tabiatıyla günahlara meyleder hâle gelir, onları beğenir ve onlardan başkasında zevk olmadığına inanır ve diğer şeylerden nefret eder, ona öğüt vereni dinlemez. Nitekim Allahü teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Sonra kötülük yapanların akibeti âyetlerimizi yalanlamak oldu” (Rum: 10). Nâfi' hatiâtuhu okumuştur. Hemzenin ye'ye kalbi ve idgam ile de hatıyyatuhu da okunmuştur.

"İşte onlar cehennemin dostlarıdır” âhirette oradan ayrılmayacaklardır, tıpkı dünyada sebeplerinden ayrılmadıkları gibi.

"Onlar orada ebedî kalacaklardır". Devamlı yahut uzun süre demektir. Gördüğün gibi ne bu Âyette ne de öncesinde büyük günah işleyenin cehennemde ebedî kalacağına dâir delil yoktur.

82

Îman edip iyi ameller işleyenler ise, işte onlar cennetin dostlarıdır. Onlar da orada ebedî kalacaklardır.

"Îman edip iyi ameller işleyenler ise, işte onlar cennetin dostlarıdır. Onlar orada ebedî kalacaklardır". Allahü teâlâ adeti gereği vaat ile tehdidi yan yana zikreder ki, rahmeti umut edilsin ve azabından korkulsun. Ameli îmanın üzerine atfetmesi onların birbirinden ayrı olduklarını gösterir.

83

Hani İsrâîl oğullarından:

"Allah'tan başkasına ibâdet etmeyin; anaya babaya, akrabalara, yetimlere, yoksullara iyilik edin, insanlara güzel söz söyleyin, namazı dos doğru kılın ve zekâtı verin” diye kesin söz almıştık. Sonra içinizden pek azı hariç yüz çevirerek arka döndünüz.

 (Hani İsrâîl oğullarından; Allah'tan başkasına ibâdet etmeyin diye söz almıştık). Nehiy manasında haberdir,

"vela yudarra katibün vela şehid” (Bakara: 282) âyetinde olduğu gibi. Bu, açık nehiyden daha mübalağalıdır; çünkü bunda yasaklanan kimsenin yasağa son vermeye koştuğunu akla getiriyor ve ondan haber veriyor.

"Lâ ta'budu” kırâati ile kulu kavlinin ona atfedilmesi de bunu destekler. O zaman kavl maddesi gizlenmiş (onlara dedik) olur.

Şöyle de denilmiştir: Takdiri, en lata'budu'dur, en hazfedilince muzâri Merfû' olmuştur, şu şiirde olduğu gibi:

Ey savaşa katılmamı ve zevklere el atmamamı

Salıklayan kimse, sen beni ölümsüz mü kılacaksın?

En lâ ta'budu kırâati da bunu gösterir ki, o zaman misak'tan bedel ya da harfi çerin hazfi ile onun mamulü olur.

Bunun kasemin cevabı olduğu ve mananın da buna delâlet ettiği de söylenmiştir, sanki: Hâliefhahüm lâ tabudune (Allah'tan başkasına ibâdet etmeyeceksiniz diye size yemin verdirdik) demiş gibi olur. Nâfi', İbn Âmir, Ebû Amr, Âsım ve Ya'kûb hitabı hikâye babından te ile diğerleri de muhatapların gâip olmaları sebebiyle ye ile okumuşlardır.

"Ve bilvalideyni ihsana” bu da gizli bir fiile mütealliktir, takdiri: Ve tuhsinune yahut ve ahsinu'dur.

"Ve zilkurba velyetama velmesakini” bu da valideyn'e ma’tûftur. Yetama da yetimin cem'idir, nedama nedim'in çoğulu olduğu gibi, fakat bu az kullanılır. Miskin ise fî'îl veznindedir, sükûnetten gelir. Sanki fakirlik onu sâkin hâle getirmiştir. (İnsanlara güzel söyleyin) kavlen hasenen demektir, ona güzel demesi mübalağa içindir. Hamze, Kisâî ve Ya'kûb iki fetha ile hesenen okumuşlardır. İki zamme ile de hüsünen okunmuştur ki, bu da Hicaz halkının lehçesidir. Büşra gibi mastar olarak da okunmuştur. Bundan maksat da güzel ahlâk sâhibi olmak ve insanları iyiye irşat etmektir.

"Namazı kılın ve zekâtı verin” bunlardan kendi dinlerinde farz edilenleri murat etmektedir.

"Sümme tevelleytüm” burada da gâipten muhataba geçilerek üslup değiştirilmiştir. Belki de hitap Resûlüllah sallallahu aleyhi ve seliem zamanında mevcut olanlarla öncekileredir, genelleme yapılmıştır. Yani verdiğiniz sözden yüz çevirdiniz ve onu attınız demektir.

"Ancak içinizden pek azı hariç” bundan da neshedilmeden önce Yahûdîlik dininde kalanları ve onlardan Müslüman olanları murat ediyor. (Sizler arka dönen kimselersiniz) siz öyle bir toplumsunuz ki, adetiniz vefadan ve itaattan yan çizmektir. İ'raz'ın aslı karşı karşıyayken yan tarafa geçmektir.

84

Hani kanlarınızı akıtmayın, kendilerinizi yurtlarınızdan çıkarmayın diye kesin söz almıştık. Sonra şahitlik edip durduğunuz hâlde bunu ikrar ettiniz.

"Ve iz ehazna misakaküm ...” bu da yukarıda geçen gibidir (nehiy manasında haberdir). Bundan maksat da birbirlerine taarruz ederek öldürmek ve yurttan çıkarmaktır. Bir adamın başkasını öldürmesi kendini öldürme sayılması, ona soy veya din bakımından bağlı olmasındandır. Zira böylece kısasa çarptırılır.

Mana şöyledir de denilmiştir: Kanlarınızı dökmeyi ve yurtlarınızdan çıkarılmayı mubah kılan şeyleri yapmayın yahut sizi helâk edecek ve sizi ebedî hayattan alıkoyacak şeyleri yapmayın. Çünkü o, aslında kendinizi öldürmektir. Sizi yurdunuz olan cennete girmekten men edecek şeyi yapmayın, çünkü o gerçek sürgündür.

"Sonra ikrar ettiniz” verdiğiniz sözü ve lâzım olduğunu itiraf ettiniz. (Şahitlik ederek) tekittir, filanca kendine şahitlik ederek ikrar etti sözü gibidir.

Şöyle de denilmiştir:

"Ey hayatta olanlar, sizler seleflerinizin ikrarına şahitlik ediyorsunuz” o zaman ikrarın bunlara isnadı mecâzî olur.

85

Sonra sizler o kimselersiniz ki, kendilerinizi öldürüyor ve içinizden bir grubu onlara karşı günah ve düşmanlıkla tezahürat ederek yurtlarından çıkarıyorsunuz. Size esir olarak gelirlerse onlarla fidyeleşiyorsunuz. Halbuki onların çıkarılması size haram edilmiştir. Kitabın bir kısmına inanıyor, bir kısmına inanmıyor musunuz? İçinizden bunu yapanların cezası dünya hayatında rüsvayhktan başkası değildir. Kıyamet gününde de azabın en şiddetlisine döndürülürler. Allah yaptıklarınızdan gâfil değildir.

 (Sonra sizler o kimselersiniz) söz verdikten, onu ikrar ettikten ve ona şahitlik ettikten sonra yaptıkları şeyi sümme edâtı ile akla uzak (ziyan) görmüştür. Entüm mübteda’dır, haulai de haberidir, mana da siz bunlardan sonra o sözü bozan kimselersiniz, şeklindedir.

"Sen şöyle şöyle yapan o adamsın” sözüne benzer. Sıfatın değişmesini zatın değişmesine benzetmiştir. Onlara isnat edilen şey veyahut gâiplerken onlardan aktarılan şey itibarı ile de onları huzurda kabul etmiştir.

"Taktülune enfüseküm...” ya hâl’dir, âmili de ism-i işâret'teki manadır ya da geçen cümlenin açıklamasıdır.

Şöyle de denilmiştir: Haulai tekittir, haber de o cümledir.

Şöyle de denilmiştir: Haulai ellezi manasınadır, cümle de sırasıdır, toplamı da haberdir. Teksir kalıbı ile tukattilune de okunmuştur.

"Tezaherune aleyhim bilismi veludvani” bu da tuhricune'nin fâ'ilinden yahut mef 'ulünden veyahut her ikisinden hâl’dir. Tezahürat yardımlaşmadır, zahır'dan (sırt sırta vermekten) gelir. Âsım, Hamze ve Kisâî iki te'den birini atarak okumuşlardır, iki teyi idgam yapmayarak da okunmuştur. Tetezahherune manasına tezahherune de okunmuştur.

"Size esir olarak gelirlerse, onlarla fidyeleşiyorsunuz".

Rivâyete göre Yahûdî Kurayza oğulları Evs'in, Nadıyr oğulları da Hazrec'in müttefiği idiler. Savaştıkları zaman her grup kendi müttefiğine yardım eder; adam öldürür, yurtlan tahrip eder ve halkını sürerdi. İki gruptan biri esir edildiği zaman da onun için fidye toplarlardı. Bunun

manası şöyledir de denilmiştir: Size şeytanların ellerinde esir olarak gelirlerse, onları irşat ve vaazla kurtarmaya teşebbüs edersiniz de kendinizi kurtarmazsınız. Meselâ:

"İnsanlara iyiliği emreder de kendi nefislerinizi unutur musunuz?” (Bakam: 44) âyetinde olduğu gibi. Hamze esra okumuştur ki, esir'in çoğuludur, tıpkı cerih ve cerha gibi. Cemi olarak üsara da okunmuştur ki, çoğulu sekra ve sükara olur. Üsara'nın esirin çoğulu olduğu da söylenmiştir, sanki bunda keslana benzetilmiş ve onun gibi cemi edilmiştir. İbn Kesîr, Ebû Amr, Hamze ve İbn Âmir tefduhum okumuşlardır.

(Halbuki onların çıkarılması size haram edilmiştir). Bu da ve tuhricune ferikan minküm min diyarihim kavline mütealliktir, aradaki de itiraziyedir, hüve zamiri de şe'n içindir veya müphemdir, onu ihracuhum lâfzı tefsir etmektedir.

Ya da zamir ve tuhricune'nin gösterdiği ihraca râcidir, ihraç da te'kit ve açıklamadır.

"Kitabın bir kısmına inanıyor” yani fidyeye demektir,

"bir kısmına inanmıyor musunuz?” o da savaşmanın ve sürgünün haram olmasıdır.

"İçinizden bunu yapanların cezası dünya hayatında rüsvaylıktan başkası değildir". Meselâ Kurayza oğullarını öldürmek ve esir etmek, Nadıyr oğullarını sürmek ve başkalarına cizye koymak gibi. Burada geçen hizy'in aslı utanılacak aşağılıktır. Bunun içindir ki, her ikisinde de kullanılır.

"Kıyamet gününde de azabın en şiddetlisine döndürülürler” çünkü isyanları da en şiddetlidir.

"Allah yaptıklarınızdan gâfil değildir” bu da tehdidi te'kit etmektedir, yani Allahü teâlâ gözetlemektedir; onların yaptıklarından gâfil değildir. Âsım, Mufaddal rivâyetinde "minküm” lâfzından dolayı türedduna okumuştur. İbn Kesîr, Nâfi', Şube de Âsım'dan rivâyetinde ve Ya'kûb zamirin men'e râci olmasıyla yamelun okumuşlardır.

86

İşte onlar o kimselerdir ki, âhirete karşılık dünya hayatını satın almışlardır. Artık onların azâbı hafifletilmez ve onlara yardım da edilmez.

"İşte onlar o kimselerdir ki, âhirete karşılık dünya hayatını satın almışlardır” dünya yaşamını âhirete tercih etmişlerdir.

"Artık onların azâbı hafifletilmez” dünyada cizyeyi ve âhirette azâbı eksiltmekle.

"Ve onlara yardım da edilmez” cizyenin ve azabın kaldırılmasıyla.

87

Yemin olsun ki, Mûsa'ya kitabı verdik ve ondan sonra peygamberleri birbirinin ardından gönderdik. Meryem oğlu Îsa'ya mu'cizeler verdik ve onu Rûhu'l - Kuds ile destekledik. Demek ne zaman size bir peygamber hoşunuza gitmeyen bir şey getirse, kibirlenmek isteyeceksiniz. Kimilerini yalanladınız, kimilerini de öldürüyorsunuz.

"Yemin olsun ki, Mûsa'ya kitabı verdik” Tevrat'ı "ve ondan sonra peygamberleri birbiri ardından gönderdik” yani elçileri onun izinden gönderdik, tıpkı:

"Sonra elçilerimizi arka arkaya gönderdik” (Mü'minun: 44) âyeti gibi. Kaffahu arkasından göndermektir, kaffahu bihi de arkasına takmaktır ki, kafa'dan gelir, zennebehu (kuyruk takmak) zenep'ten geldiği gibi.

"Meryem oğlu Îsa'ya da belgeler verdik” açık mu'cizeler verdik, Meselâ ölüleri diriltmek, anadan doğma gözsüzleri ve alaca hastalarını iyileştirmek, gâipten haber vermek gibi ya da İncil'i verdik. Îsa'nın İbranice'si Yesu'dur, Meryem de hizmetçi manasınadır. O da İbranice erkekleri çok ziyaret eden kadın demektir, nitekim zîr de kadınları çok ziyaret eden erkek demektir. Şâir Ru'be de şöyle demiştir:

Meryem'i ulaşmayan Zîr’e dedim ki,.

Meryem'in vezni mef'aldir, çünkü fâ'yel vezni sâbit değildir.

"Eyyednahu” onu takviye ettik demektir. Hemzenin meddi ile âyednahu da okunmuştur.

"Rûhu'l - Kudüs ile” kutsal rûh ile demektir. Tıpkı: Hatimul cud (cömert Hatim) ve recülü sıdk (doğru adam) gibi. Bundan Cebrâîl'i ya da Îsa'nın ruhunu murat etmiştir. İkisine de selâm olsun. Îsa'ya bu sıfatın verilmesi şeytanın dokunmasından temiz olduğu ya da Allahü teâlâ’nın yanında kıymetli olduğu içindir. Bu sebepledir ki, onu yüce zatına nispet etmiştir "kendi ruhundan” (Nisa: 171).

Ya da hayızlı rahimlerde kalmadığı içindir.

Yahut kutsal ruhtan İncil'i veyahut okuyarak ölüleri dirilttiği ism-i azamı murat etmiştir. İbn Kesîr, Kur'ân'ın her yerinde dal'ın sükûnu ile Kuds okumuştur.

"Efe küllema câeküm Resûlün bima lâ tehva enfüsüküm” bima lâ tehva, bima lâ tuhibbuhu (sevmediğiniz) demektir. Heviye kesre ile heven sevmektir. Fetha ile heva hüviyyen de yardan düşmektir. Atıf edâtı olan fe ile ma’tûfun aleyhinin (velekad ateyna musel kitabe...) arasına hemzenin girmesi, onları hemen bu davranışlarından dolayı kınamak ve hâllerine şaşmak içindir. Cümlenin istinaf (yeni söz başı) olması da muhtemeldir, o zaman fe hemzeden sonra takdir edilen atıf için olur.

"Kibirlenmek isteyeceksiniz” îmandan ve peygamberlere tâbi olmaktan. (Kimini yalanladınız) Mûsa ile Îsa gibi, ikisine de selâm olsun. Bu fe de ya sebep için ya da illet içindir.

"Kimilerini de öldürüyorsunuz” Meselâ Zekeriyya ve Yahya gibi. Muzâri sigası ile (taktulun) demesi geçmiş hâlin hikayesini akıllara getirmek içindir Çünkü durum çok fecidir, bir de âyet sonlarına riayet içindir.

Ya da sizin de şimdi o hâlde olmanızdan dolayıdır. Zira sizler de Muhammed'i öldürmek için etrafında dolaşıp duruyorsunuz, fakat ben onu koruyacağım. Onun içindir ki, ona büyü yaptınız ve zehirli et yedirdiniz.

88

"Kalplerimiz perdelidir", dediler. Bilâkis küfürleri yüzünden Allah onlara lâ'net etmiştir. Ne de az îman ediyorlar!

 (Kalplerimiz perdelidir) dediler. Yaratılıştan gelen kapaklarla kapalıdır, onlara senin getirdiklerin ulaşmaz ve onu anlamazlar. Ağlef 'ten istiare edilmiştir ki, sünnetsiz (kabuklu) demektir. Aslının ğuluf olduğu da söylenmiştir ki, ğilafm çoğuludur, lâm sâkin kılınarak tahfif edilmiştir.

Mana da şöyledir: O kalpler ilim dağarcığıdır, hangi ilmi duyarsa onu kavrar, fakat senin dediğini anlamaz.

Ya da, onun içinde olmayanlara ihtiyacımız yoktur.

"Bilâkis küfürleri yüzünden Allah onlara lâ'net etmiştir” bu da dediklerini reddetmektedir.

Mana da şöyledir: O kalpler fıtrat ve hakkı kabul etmek üzere yaratılmıştır, fakat Allah onları inkârları yüzünden rezil etmiş ve kabiliyetlerini köreltmiştir.

Ya da şöyledir: Onlar senin dediğinde bir eksiklik olduğu için kabul etmiyor değiller, inkârları yüzünden Allah onları başarısız kılmıştır. Nitekim Allahü teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Kulaklarını sağır ve gözlerini kör etti” (Muhammed: 23).

Ya da onlar mel'un kâfirlerdir, ilim iddiaları ve sana muhtaç olmama savları nerede kaldı? (Ne de az îman ediyorlar!) az îman ediyorlar. Mâ edâtı zâittir, azlığı abartmak için getirilmiştir. O da kitabın bir kısmına îman etmeleridir. Azlıktan yokluk (îmanlarının hiç olmadığı) da murat edilmiştir, denilmiştir.

89

Onlara Allah katından yanlarındakini tasdik edici bir kitap geldiği zaman - ki, daha önce kâfirlere karşı fetih istiyorlardı - tanıdıkları şey onlara gelince, onu inkâr ettiler. Allah'ın lâneti kâfirlerin üzerine olsun.

 (Onlara Allah'ın katından bir kitap gelince) yani Kur'ân gelince, (yanlarındakini tasdik edici) yani kitaplardan yanlanndakini demektir. Kitaptan hâl olarak mensûb (musaddikan) da okunmuştur, çünkü kitap sıfatla tahsis edilmiştir. Lemmâ'nın cevabı, ikinci Lemmâ'nın cevabı ipucu verdiği için hazfedilmiştir.

"Ki daha önce kâfirlere karşı fetih istiyorlardı” yani müşriklere karşı yardım istiyor ve: Allah'ım, Tevrat'ta sıfatı geçen ahir zaman Peygamberinin yüzü suyu hürmetine bize yardım et, diyorlardı.

Yahut onlara açar ve onlara kendilerinden bir peygamber gönderileceğini ve zamanının yaklaştığını bildirirlerdi. Sin mübalağa ve fâilin bunu kendinden istediğini hissettirmek içindir.

"Tanıdıkları şey onlara gelince” yani hak gelince "onu inkâr ettiler” hasetlerinden ve liderliği kaçırma korkusundan. (Allah'ın lâneti kâfirlerin üzerine olsun) yani onların üzerine olsun. Aleyhim demeyip de açıktan kâfirler demesi, onların, küfürleri yüzünden lâ'net edildiklerini göstermek içindir. Bu durumda elkafirin'deki lâm ahd için olur. Cins için olması da câizdir ki, onun içine daha öncelikle girerler.

90

Allah'ın kullarından dilediğine peygamberlik ihsan etmesini kıskandıkları için Allah'ın indirdiğini inkâr ederek kendilerini satmaları ne kötü bir şeydir. Böylece gazap üstüne gazaba çarpıldılar. Kâfirler için aşağılayıcı bir azâp vardır.

"Bi'semeşterev bihi enfüsehüm” mâ nekiredir, şey manasınadır, bi'sen'in gizli fâ'ilini ayırmak içindir, işterev de sıfatıdır. Manası sattılar yahut kendi zanlarında satın aldılar demektir. Çünkü onlar yaptıkları şeyle kendilerini cezadan kurtardıklarını zannettiler.

"Enyekfuru bima enzelellah” bu da mahsus bizzem'dir (öznedir).

"Bağyen” kendilerinin olmayan şeyi istemelerinden ve hasetlerinden demektir, bu da en yekfuru (kâfir olmalarının) illeti (sebebi)dir, işreterev fiilinin değil, çünkü araya fasıla girmiştir.

"En yünezzilallahu” lien yünezzilallahu yahut alâ en yünezzilallahu demektir. Yani Allah'ın indirdiği şeyden dolayı onu kıskandılar demektir. İbn Kesîr, Ebû Amr ve Ya'kûb şeddesiz (en yünzile) okumuşlardır,

"lütfundan” yani vahiyden demektir.

"Kullarından dilediğine” yani elçilik için seçtiğine demektir.

"Böylece gazap üstüne gazaba çarpıldılar” küfürleri ve yaratılmışların en üstününü kıskandıkları için.

Şöyle de denilmiştir: Îsa aleyhisselâm'dan sonra Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'i de inkâr ettikleri için yahut Üzeyr Allah'ın oğludur demelerinden sonra.

"Kâfirler için aşağılayıcı bir azâp vardır” bundan onları hor etmek istenmiştir, asinin azâbı ise öyle değildir, çünkü o, günahlarına temizliktir.

91

Onlara Allah'ın indirdiğine îman edin denildiği zaman,

"biz, bize indirilene îman ederiz” derler; onun ötesindekini inkâr ederler. Halbuki o haktır ve yanlarındakini tasdik edicidir. De ki: Eğer mü'minler iseniz daha önce Allah'ın peygamberlerini niçin öldürdünüz?

"Onlara: Allah'ın indirdiğine îman edin, denildiği zaman” Allah'ın indirdiği bütün inen kitapları kapsar.

"Biz, bize indirilene îman ederiz, derler” yani Tevrat'a demektir. (Onun ötesindekini inkâr ederler). Kâlû'daki zamirden hâl’dir. Vera aslında mastardır, zarf kılınmıştır. Faile muzâf olur, bundan da onunla gizlenen şey murat edilir ki, o da arkasıdır. Mef'ûl'e de muzâf olur, ondan da kendisini gizleyen şey murat edilir, o da önüdür. Bunun içindirki zıt manaya kullanılan kelimelerdendir.

"Vehüvel hakku” zamir vera'ya râcidir. Ondan da murat edilen de Kur'ân'dır.

"Mûsaddikan lima maahüm” te'kit eden hâl’dir, dediklerinin reddini içermektedir. Çünkü onlar Tevrat'a uyan şeyleri inkâr edince onu da inkâr etmişlerdir.

(De ki: Eğer mü'minler iseniz daha önce Allah'ın peygamberlerini niçin öldürüyordunuz?) Tevrat'a îman etmekle beraber peygamberleri öldürmelerine itirazdır, çünkü Tevrat bunu câiz görmez. Öldürmenin onlara isnat edilmesi, atalarının yapmış olmasından ve kendilerinin de buna rıza gösterip karar vermiş olmalarındandır. Yalnız Nâfi' Kur'ân'ın her yerinde hemze ile enbiaallahi şeklinde okumuştur.

92

Yemin olsun Mûsa size mu'cizelerle geldi, sonra onun ardından nefislerinize zulmederek buzağıyı ilâh edindiniz.

"Yemin olsun ki, Mûsa size mu'cizelerle geldi". Yani:

"Yemin olsun Mûsa'ya açık dokuz mu'cize vermiştik” (İsra:101) âyetinde zikredilen dokuz mu'cize demektir.

"Sonra buzağıyı edindiniz” yani ilâh edindiniz.

"Onun ardından” Mûsa'nın gelmesinden sonra veyahut Tûr'a gitmesinden sonra,

"veentüm zâlimun” hâl’dir, ona ibâdet etmek yahut Allah'ın âyetlerini ihlal etmekle zâlimler olarak buzağıyı ilâh edindiniz manasınadır.

Ya da ara cümledir ki, sizler öyle bir kavimsiniz ki, adetiniz zulmetmektir demektir. Bu Âyetin akışı yukarıdaki gibi:

"Biz bize indirilene îman ederiz” (Bakara:91) sözlerini iptal etmek ve bu Peygamberle muamelelerinin atalarının Mûsa ile muameleleriyle aynı olduğuna dikkat çekmek içindir. Kıssayı tekrar etmek için değildir, arkası da öyledir.

93

Bir vakitler sizden teminatiı söz almış ve Tûr'u tepenize kaldırmıştık. Size verdiğimizi kuvvetle tutun ve dinleyin. Onlarsa: Dinledik, isyan ettik, dediler. İnkârları yüzünden kalplerine buzağıya tapma tutkusu sızdırıldı. De ki: Eğer mü'minler idiyseniz îmanınızın size emrettiği şey ne kötüdür!

"Bir vakitler sizden teminatlı söz almış ve Tûr'u tepenize kaldırmıştık. Size verdiğimizi kuvvetle tutun ve dinleyin". Yani onlara şöyle dedik: Tevrat'ta size emredilenleri ciddiyet ve kararlılıkla tutun, ona itâat dinlemesiyle dinleyin.

"Dinledik” senin sözünü "isyan ettik” emrine, dediler.

"Kalplerine buzağıya tapma tutkusu sızdırıldı” sevgisi içlerine girdi, onun sureti kalplerine nakş oldu. Çünkü kendilerini ona aşırı şekilde kaptırmışlardı. Boya kumaşa nasıl işler ve şarap bedenin derinliklerine nasıl nüfuz ederse onların da içine öyle girmişti. Kalplerine ifadesi içmenin (sızdırılmanın) yerini açıklamak içindir, nitekim Allahü teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Onlar ancak karınlarında ateş yiyorlar” (Nisa: 10).

"Bi-küfrihim” küfürleri sebebiyle demektir. Zira onlar mücessime (Allah'ı cisme benzetenler) yahut hululiye (Allah'ın eşyanın içine girdiğine inananlar) idiler. Buzağıdan daha beğendikleri bir cisim görmedikleri için Samiri'nin yaptığı o şey onlara çok hoş geldi. (De ki: Îmanınızın size emrettiği şey ne kötüdür!) Tevrat'a îmanınız demektir. Bi'sema'nın mahsus bizzemmi (asıl öznesi) mahzûftur, Meselâ hazel emr (bu durum) yahut bunu ve başkasını içine alacak şekilde üç Âyette onları susturmak için zikredilen kabahatları gibi şeylerdir.

"Eğer mü'minler iseniz” bu da Tevrat'a îman iddialarını çürütmek için onları itirafa zorlamadır, takdiri şöyledir: Eğer ona inanan kimselerseniz, size bu çirkin şeyleri emretmez, ona îmanınız bunlara müsaade etmez yahut ona inanıyorsanız ona îmanınızın size emrettiği şey ne kötüdür! Çünkü mü'min ancak îmanının gereğini yapmalıdır. Fakat ona îman bunu emretmez; öyleyse sizler mü'minler değilsiniz.

94

De ki: Eğer âhiret yurdu başkalarına değil de Allah katında sadece size hâs ise, eğer doğru kimseler iseniz, ölümü isteyin.

 (De ki: Eğer âhiret yurdu Allah katında sadece size hâs ise) size özgü ise, çünkü siz, cennete ancak Yahûdî olanlar girecektir, demiştiniz. Hâlisaten dâr lâfzından hâl’dir. (Başka insanlara değil de) diğerlerine veya Müslümanlara değil de size hâs ise, bu durumda enneas'taki lâm ahd içindir.

"Eğer doğru kimseler iseniz ölümü isteyin” çünkü cennete kesin gideceğine inanan bir kimse onu arzular ve bu kirlere bulaşmış dünyadan kurtulup oraya gitmeyi ister. Nitekim Hazret-i Ali radıyallahü anh şöyle buyurmuştur: Ben ölümün üzerine düşsem yahut ölüm benim üzerime düşse hiç aldırmam. Ammar bin Yasir de Sıffîn savaşında şöyle buyurmuştur:

İşte şimdi dostlara kavuşacağım;

Muhammed'e ve arkadaşlarına!

Huzeyfe de can çekişirken şöyle demiştir:

Tam ihtiyacım varken dostum (ölüm) geldi,

Bugün öldüğüne pişman olan kurtulmaz.

İhtiyacım varken onu temenni etmişken demektir. Hele bir kimse cennetin kendine tahsis edileceğini ve başkasının ortak olmayacağını bilirse ölümü daha çok ister.

95

Bunu önceden elleriyle gönderdikleri şey yüzünden asla temenni etmeyeceklerdir. Allah zâlimleri çok iyi bilmektedir.

"Bunu önceden elleriyle gönderdikleri şey yüzünden asla temenni etmeyeceklerdir” Cehennemi kazandıran şeyler yüzünden, Meselâ Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'i ve Kur'ân'ı inkâr etmeleri ve Tevrat'ı değiştirmeleri gibi. El, işlerini yapmak için insana özgü bir alet ve birçok yararlı şeyleri onunla yaptığı için bazen nefis, bazen de kudret yerine kullanılmıştır. Bu cümle gâipten haber vermektedir ve dediği de olmuştur; çünkü eğer ölümü isteselerdi nakledilir ve meşhur olurdu. Çünkü temenni kalp işi değildir ki, gizli kalsın. O, keşke şuyum olsaydı demektir. Eğer kalp ile olsa idi, temenni ettik, derlerdi. Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem'den de şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Eğer Yahûdîler ölümü temenni etselerdi, her birinin tükürüğü boğazına tıkanır ve olduğu yerde ölürdü ve yeryüzünde bir Yahûdî kalmazdı.

"Allah zâlimleri çok iyi bilmektedir” bu da onları tehdittir ve kendilerinin olmayan bir şeyi iddia etmek ve başkalarının olan bir şeyi de onlar için kabul etmemekle zâlim olduklarına dikkat çekmedir.

96

Elbette onları hayata karşı insanların en hırslıları olarak bulacaksın. Müşriklerden de bazıları bin yıl yaşatılmasını ister. Halbuki ona o ömrün verilmesi onu azaptan uzaklaştıracak değildir. Allah onların yaptıklarını pekiyi bilmektedir.

"Veletecidennehüm ahrasannasi alâ hayah” bu, aklı ile bulma ve bilme yerine kullanılan vecede fiilinden gelmektedir, iki mef'ûlü de hüm ile ahrasan nasi'dir. Hayatin şeklinde nekire olması da ondan hayatın fertlerinden herhangi bir fert kastedilmiş olmasındandır, o da uzun yaşamaktır. Lâm ile (alelhayati) de okunmuştur.

"Ve minellezine eşreku” bu da ahrasa'nın manasına göre denilmiştir, sanki ahrasa minannas (insanlardan daha hırslı) demek istemiştir. O zaman mana da şöyle olur: Onları hayata karşı insanlardan ve müşriklerden daha hırslı bulursun. Yalnız müşriklerin zikredilmesi, mübalağa içindir; çünkü onların hırsları çok mubalâgalıdır, öyle ki, bu geçici hayattan başkasını bilmezler. Bir de onları azarlamak ve paylamak için tek olarak zikredilmişlerdir. Zira hırsları artıp da inkâr edenlerin ceza göreceklerini ikrar edince, bu onların cehenneme gideceklerini bildiklerini gösterir. Ahrasa minellezine eşreku murad edilmesi de câizdir, o zaman birincisi onu gösterdiği için hazfedilmiş olur. Ve minellezine eşreku'nûn yeni söz başı ve sıfatı mahzûf mübtedanın haberi olması da câizdir.

"Biri (kimi) sever” bu da müşriklerden Yahûdîler murat edilmesi üzerinedir, çünkü onlar, Üzeyr Allah'ın oğludur, dediler. Yani onlardan öyle insanlar vardır ki, birileri bin yıl yaşamayı sever, demektir. Bu da birinci ihtimale göre aşırı hırslarını açıklayan söz başı olur. (Bin yıl yaşatılmasını) bu da sevgilerini hikâye etmektedir. Lev de leyte (temenni) manasınadır. Aslı lev uammere (keşke yaşatılsaydım)dır, yevveddü'den dolayı gâip sigasıyla verilmiştir. Meselâ: Halefe billahi leyefalenne (şöyle yapacağına yemin etti) sözün gibi (leefalenne, yapacağım demek istemiştir). "Vema hüve mimüzahzihihi minel azabi en yuammere” hüve zamiri ahadihim lâfzına râcidir, en yuammere de müzahzihihi'nin fâ'ilidir. Yani uzun süre yaşatılması o birini ateşten uzaklaştıracak değildir, demektir.

Yahut zamir yuammeru'nûn gösterdiği şeye (mastara) râcidir, en yuammer de ondan bedeldir.

Ya da hüve zamiri müphemdir, en yuammer de onun izahıdır. Sene'nin aslı senevet'tir, çünkü çoğulunda senevat derler. Aslının cephe vezninde senhe olduğu da söylenmiştir, çünkü sanehtuhu (yıllık hesabiyle çalıştım), derler. Tesennehetin nahlatü de hurma ağacının üzerinden seneler geçmektir. Zahzaha da uzaklaştırmaktır.

"Allah onların yaptıklarını pekiyi görmektedir” onları cezalandıracaktır.

97

De ki: Kim Cebrâîl'e düşman olursa, bunda şüphe yoktur ki, onu önündekini tasdik edici, yol gösterici ve mü'minlere müjdeci olarak senin kalbine Allah'ın izni ile o indirmiştir.

"De ki: Kim Cebrâîl'e düşman olursa” Abdullah bin Soriya hakkında indi; Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'e, kendine kimin indiğini sordu, o da: Cebrâîl, dedi. O da şöyle dedi: O bizim düşmanımızdır, bize defalarca düşmanlık etti, en kötüsü de peygamberimize Beytülmukaddes'i Buhtunassar’ın harap edeceği vahyini getirdi. Biz de onu öldürmesi için birini gönderdik. Onu Babil'de gördü, Cebrâîl ona mani oldu ve: Eğer Rabbiniz ona sizi helâk etmesini emretti ise size bu fırsatı vermez. Eğer değilse onu niçin öldüreceksiniz, dedi?

Şöyle de denilmiştir: Hazret-i Ömer radıyallahü anh Yahûdîlerin dershanesine girdi, onlara Cebrâîl'i sordu, onlar da: O bizim düşmanımızdır, sırlarımızı Muhammed'e bildiriyor. O deprem ve azâp meleğidir, Mikail ise bolluk ve esenlik meleğidir, dediler. O da: O ikisinin Allah katındaki yeri nedir, dedi? Onlar da Cebrâîl sağında, Mikail de solunda oturur, aralarında düşmanlık vardır, dediler. O da: Eğer sizin dediğiniz gibi ise onlar düşman değildirler ve siz eşekten daha nankörsünüz. Kim o ikisinden birine düşman olursa, o Allah'ın düşmanıdır, dedi. Sonra Hazret-i Ömer döndü, Cebrâîl'in ondan önce Efendimize vahiy getirdiğini gördü, Efendimiz de: Rabbin senin görüşüne katıldı, dedi.

Cibril kelimesinde sekiz lügat vardır, dördü meşhurdur: Cebreîl selsebîl gibi, bunu Hamze ile Kisâî okumuşlardır. Ra'nın kesri ve hemzenin hazfi ile Cibril, bunu da İbn Kesîr okumuştur. Cebreil, Cahmeriş vezninde, bunu da Ebû Bekir rivâyetinde Âsım okumuştur. Cibril, kındîl gibi, bunu da diğerleri okumuştur. Dördü de şazdır: Cebreil, Ceberaîl, Ceberail, Cebrîn. Ucme ve mâ'rife'likten dolayı da gayri munsarif'tir. Manası da Abdullah demektir.

(Onu o indirdi) birinci açık zamir Cebrâîl'e, ikincisi de Kur'ân'a râcidir. Daha önce geçmediği hâlde Kur'ân'a râci olması şânının yüceliğini gösterir; sanki bilindiği ve çok meşhur olduğu için daha önce geçmesine gerek duyulmamıştır.

"Kalbine” çünkü kalp vahyi ilk kabul edendir, anlama ve ezberleme mahallidir. Hakkı alâ kalbî demek idi, ancak Allah'ın kelâmını hikâye tarzında gelmiştir, sanki: Kul mâ tekellemtü bihi men kâne adüvven licibrile feinnehu nezzelehu alâ kalbike, demiş, o da bunu aynen aktarmıştır. (Allah'ın izni ile) emri ve kolaylaştırması ile. Bu da nezzele'nin fâ'ilinden hâl’dir.

"Mûsaddikan lima beyne yedeyhi ve hüden ve büşra lilmü'minin” bunlar da nezzele'nin mef'ûlünden hâldirler. Öyle görünüyor ki, şartın cevabı feinnehu nezzelehu'dur.

Mana da şöyledir: Onlardan kim Cebrâîl'e düşmanlık ederse, insaf ipini boynundan çıkarmış olur ya da yanındaki kitabı düşmanlığı ile inkâr etmiş olur, çünkü sana vahiy ile inmiştir. Çünkü o, geçmiş kitapları tasdik eden bir kitap olarak inmiştir. Böylece cevap hazf edildi, sebebi onun yerine geçirildi.

Ya da mana şöyledir: Kim ona düşman olursa düşmanlığının sebebi onu sana indirmesidir.

Şöyle de denilmiştir: Cevap mahzûftur, felyemüt gayzan (kahrından ölsün) gibi bir şeydir.

Ya da hüve adüvvün li veyahut Âyette dediği gibi ene adüvvühu (ben onun düşmanıyım).

98

Kim Allah'a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrâîl'e ve Mikail'e düşman olursa, bunda şüphe yoktur ki, Allah da o kâfirlerin düşmanıdır.

"Kim Allah'a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrâîl'e ve Mikail'e düşman olursa, şüphe yoktur ki, Allah o kâfirlerin düşmanıdır". Allah'a düşmanlıktan, inat ederek ona karşı gelmeyi ya da ona yakın kullarına düşmanlığı murat etmiştir. İsmini başa koyması ise şânını yüceltmek içindir, Meselâ:

"Râzı etmeyi en çok hak eden Allah ve Resûlüdür” (Tevbe: 62) âyeti gibi, İki meleğin de ayrı zikredilmesi, faziletlerinden dolayıdır, sanki onlar başka bir cinstir. Ayrıca birine ve hepsine düşmanlık etmek, küfürde ve Allah’ın düşmanlığını çekmede bir olduğuna ve onlardan birine düşman olanın hepsine düşman olduğuna dikkat çekmek içindir. Çünkü düşmanlıklarım ve dostluklarım gerektiren şey gerçekte birdir. Bir de o ikisinin özellikle zikredilmesi, tartışmanın onların hakkında olmasındandır. Zamirin yerine zahiri koymak da Allahü teâlâ’nın onlara düşman olması İnkârlarından olduğunu ve meleklere ve peygamberlere düşmanlık etmenin küfür olduğunu bildirmek içindir. Nâfi' Mîkail (ayınla) vezninde Mikail (hemze ile) okumuştur; Ebû Amr, Ya'kûb ve Hafs rivâyetinde de Âsım mîad vezninde Mîkal okumuşlardır. Kalanlar da hemze ve arkasından ye ile Mikaiyl okumuşlardır. Mîkeil (ayınla) vezninde Mîkeil (hemze ile), Mikeîl ve Mîkîil de okunmuştur.

99

Yemin olsun ki, sana apaçık âyetler indirdik. Onları ancak fâsıklar inkâr ederler.

"Yemin olsun ki, sana apaçık âyetler indirdik. Onları ancak fâsıklar inkâr ederler". Yani azılı kâfirler demektir. Fasıklık bir tür günahta zikredilirse, onun büyüklüğünü gösterir, sanki haddini aşmış gibi olur. Bu âyet İbn Soriya hakkında indi, Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'e şöyle demişti: Bize bildiğimiz bir şey getirmedin, sana bir âyet de inmedi ki, ardına düşelim.

100

Demek ne zaman bir andlaşma yapacak olsalar, onu içlerinden bir grup kaldırıp atacak, öyle mi? Hayır, onların çoğu îman etmezler.

 (Demek bir andlaşma yapacak olsalar) hemze inkâr içindir, vâv da mahzûfa atıf içindir, takdiri şöyledir: Ekeferu bilayati ve küllema ahedu. Vâv'ın sükûnu ile (ev) şeklinde de okunmuştur, takdir şöyle olur: İllellezine feseku ev küllema ahedu. Uhidu ve ahidu şeklinde de okunmuştur. (Onu içlerinden bir grup kaldırıp atacak, öyle mi?) Bozacak demektir? Nebz'in aslı atmaktır, ancak genellikle atıp unutulan şeyde kullanılır. Ferikun demesi, bazılarının o sözü bozmamalarından dolayıdır.

"Hayır, çoğu îman etmezler". Bu da o grubun azınlık olduğunun veya açıktan bozmayanların gizliden mü'min olduklarının akla gelmesini reddetmek içindir.

101

Onlara Allah katından yanlarındakini tasdik edici bir peygamber geldiği zaman, kendilerine kitap verilenlerden bir grup Allah'ın kitabını hiçbir şey bilmiyorlar gibi kaldırıp arkalarına attılar.

"Onlara Allah katından yanlarındakini tasdik edici bir peygamber geldiği zaman” Îsa ve Muhammed gibi, o ikisine de selâm olsun,

"kendilerine kitap verilenlerden bir grup Allah'ın kitabını kaldırıp arkalarına attılar” Allah’ın kitabı Tevrat demektir, çünkü onların onu tasdik eden peygamberi inkârları, onu tasdik eden şeylerde onu İnkârdır ve içinde mu'cizelerle desteklenmiş elçilere îmanın vâcip olduğunu bildiren şeyi de arkaya atmadır.

Şöyle de denilmiştir: Resûl sallallahu aleyhi sellem'in yanında olan şey Kur'ân'dır.

"Sırtlarının arkasına” ondan baş çevirmelerini önemsiz olduğu için arkaya atılan şeyden yüz çevirmeye benzetti.

"Sanki bilmiyorlarmış gibi” onun Allah kitabı olduğunu, yani onların bu husustaki bilgileri sağlamdır, ancak onlar inatlarından bilmezlikten geliyorlar. Bil ki, Allahü teâlâ bu iki Âyette Yahûdîlerin dört büyük fırkaya ayrıldıklarını göstermiştir: Birinci fırka, Tevrat'a îman ettiler ve haklarını yerine getirdiler, Meselâ ehl-i kitabın mü'minleri gibi. Bunlar da azdır,

"hayır, çokları îman etmezler” (Bakara: 100) kavli buna delâlet etmektedir. İkinci fırka, inat ve fasıklıklarından dolayı sözlerini arkaya attıklarını ve sınırı çiğnediklerini açıkça söylediler. Bunlar da:

"İçlerinden bir grup onu kaldırıp attı” (Bakara: 100) kavli ile belirtilmişlerdir. Üçüncü fırka, arkaya attıklarını açıkça söylemediler, fakat bunları bilmedikleri için attılar, bunlar da çoğunluktur. Dördüncü fırka da durumu bildikleri hâlde dıştan bunlara sarıldılar, içten onu dışladılar, bunu da haset ve inatlarından yaptılar. Bunlar da bilmezden gelenlerdir.

102

Şeytanların Süleyman'ın mülkü hakkında okudukları şeye tâbi oldular. Halbuki Süleyman kâfir olmadı, fakat şeytanlar kâfir oldular. İnsanlara sihri, bir de Harut ve Marut adında iki meleğe indirileni öğretiyorlardı. Hiç kimseye de:

"Biz ancak bir imtihanız; sakın kâfir olma!” demeden bir şey öğretmezlerdi. O ikisinden karı ile kocayı birbirinden ayıracak şeyleri öğreniyorlardı. Halbuki onlar o büyü ile Allah'ın izni olmadan kimseye zarar veremezler. Onlar kendilerine zarar verecek ve fayda vermeyecek şeyleri öğreniyorlar. Gerçekten şunu bildiler ki, onu satın alanın âhirette hiçbir nasibi yoktur. Nefislerim sattıkları şey ne kötüdür, bir bilselerdi!

"Vettebeu mâ tetlüş şeyatinü” nebeze'ye ma’tûftur, yani Allah'ın kitabını arkalarına attılar ve cinlerden veya insanlardan veyahut ikisinden şeytanların okuduğu veya takip ettiği şeye tâbi oldular demektir.

"Alâ mülki süleymane” onun zamanında demektir. Tetlu geçmiş zamanın hikayesidir.

Şöyle de denilmiştir: Onlar (gökten) kulak hırsızlığı eder ve duyduklarına yalanlar ekleyerek onu kâhinlere atarlardı. Onlar da onları düzenleyip insanlara öğretirlerdi. Bu Süleyman aleyhisselâm zamanında yaygınlaşmıştı, öyle ki: Cinler gaybi bilir, Süleyman'ın mülkü de bu ilimle tamamlandı; cinler, insanlar ve rüzgâr bu sayede emrine girdi, denilmiştir.

"Süleyman kâfir olmadı” bu da bunu iddia edenleri yalanlamadır. Sihir yerine küfür demesi onun da küfür olmasından ve peygamber olanın ondan masum olmasından dolayıdır.

"Ancak şeytanlar kâfir oldular” onu kullanmakla. İbn Âmir, Hamze ve Kisâî, şeddesiz olarak lakin ve eşşeyatınu şeklinde de Merfû' okumuşlardır.

(İnsanlara büyü öğretirlerdi). Azdırmak ve saptırmak için. Cümle zamirden hâl’dir. Sihirden kastedilen de insanın yapamayacağı şeyi yapmak için şeytanlar aracılığı ile elde edilen şeydir. Bu da ancak onlar gibi şirret ve kötü olanlar için mümkün olur. Çünkü birleşmek ve yardımlaşmak için iki tarafın uygun olması şarttır. Zaten sihirbazla peygamber ve veli böyle ayrılır.

Ama hokkabazların alet ve edavat yardımı ile yaptıkları veya el çabukluğu ile gösterdikleri acayip şeyler kötü değildir. Onlara sihir denilmesi mecâzîdir ya da çok ince olduğu içindir. Çünkü o aslında sebebi gizli olan şeydir.

"Vema ünzile alel melekeyni” bu da sihre ma’tûftur, bunların ikisi birdir, birbirine atfedilmesi itibar farkından dolayıdır ya da bundan maksat onun daha kuvvetli bir türüdür.

Ya da bu cümle tetlu'nûn üzerine ma’tûftur. Onlar iki melek idiler, Allah'tan bir imtihan yahut sihirle mu'cizeyi ayırmak için insanlara indirilmişlerdi.

Onların insan suretine girdikleri, onlara şehvet verildiği ve Zühre adında bir kadına takıldıkları, onun da onları günaha ve şirke sürüklediği, sonra da kadının onlardan öğrendiği şeyle göğe yükseldiği gibi şeyler Yahûdîlerden geçmedir. Belki de bu öncekilerin rumuzlarındandır, basiretli kimsenin bunları çözmesi kolaydır.

Şöyle de denilmiştir: Onlar iki adam idiler, dürüst olmaları sebebiyle melek denilmiştir. Kesre ile melikeyni kırâati da bunu doğrular.

Şöyle de denilmiştir: Mâ ünzile olumsuz cümledir ve mâ kefere süleymanu kavlinin üzerine ma’tûftur. Ve bu kıssa da Yahûdîleri yalanlamaktadır.

"Bibabile” zarftır yahut melekeyn'den veya ünzile'deki zamirden hâl’dir. Meşhur olan Babil'in Kûfe dolaylarında bir şehir olmasıdır.

"Harute ve marute” bu da melekeyni'ye atıftır, gayri munsarif olmaları (cer ve tenvîn almamaları) Âlem ve ucme (yabancı) olmalarındandır. Eğer kırmak manasına hert ve mert'ten olsa idiler munsarif olurlardı. Kim de mâ'yı olumsuzluk edâtı kabul ederse, onları şeytanlardan bedel-i ba'z ve aralarındakini itiraz cümlesi yapar. Huma harutu ve marutu şeklinde Merfû' olarak da okunmuştur.

"Vema yuallimâni min ahadin hatta yekûla innema nahnü fitnetün felâ tekfur". Bunun

birinciye göre

manası şöyledir: Hiçbir kimseye öğüt verip de: Biz ancak Allah'tan bir imtihanız; kim bizden öğrenir de onunla amel ederse kâfir olur. Kim de öğrenir de onunla amel etmekten çekinirse îmanında sâbit kalır. Onun ve onunla amel etmenin câiz olduğuna itikat etmekle kâfir olma, demedikçe bir şey öğretmezlerdi. Bunda şuna delil vardır ki, sihir ve yapması câiz olmayan şey öğrenmek mahzurlu değildir. Yasak olan sadece arkasına düşüp onunla amel etmektir.

İkinciye göre de

manası şöyledir: Biz fitneye kapılmışız, sen de bizimle olma, demedikçe bir şey öğretmezlerdi.

"Feyeteallemune minhuma” cemi zamiri min ahadin'den anlaşılan şeye (insanlara) gider.

"O ikisinden kan ile kocayı birbirinden ayıracak şeyleri öğreniyorlardı” yani onları ayırmaya sebep olacak büyüyü öğreniyorlardı.

"Halbuki onlar o büyü ile Allah'ın izni olmadan kimseye zarar veremezler” çünkü o da başka sebepler de bizzat tesir etmez, ancak Allahü teâlâ’nın emri ve yapmasıyla eder. Dârriy ahad'e izafe edilerek, cer harfi de ondan bir parça kılınarak ve araları da zarf ile açılarak (vemahüm bidârriy bihi min ahadin) şeklinde de okunmuştur.

"Kendilerine zarar verecek şeyleri öğrenirler” çünkü onu uygulamak isterler ya da öğrenmek genellikle uygulamaya götürür.

"Fayda vermeyecek” zira sırf öğrenmek amaç değildir ve iki dünyada da fayda sağlamaz. Bundan büyüden sakınmanın daha iyi olduğu anlaşılmaktadır.

"Gerçekten şunu bildiler ki,” yani Yahûdîler "onu satın alanın” Allah'ın kitabını şeytanların okuduğu şeylerle değiştirenin lemen'deki lâm'ın iptida için olduğu ve alimu lâfzını amelden koyduğu görülmektedir.

"Onun âhirette bir nasibi yoktur” hissesi yoktur.

"Nefislerini sattıkları şey ne kötüdür!” yukarıda geçtiği üzere (işterev fiilinin) iki manaya (almaya da satmaya) da ihtimali vardır,

"bir bilselerdi!” onun üzerinde düşünselerdi yahut tayin ederek çirkinliğini bilselerdi veyahut arkasından gelecek gerçek azâbı bilselerdi. (Lev edâtı bir şey bulunmadığı için bir şeyin bulunmaması içindir) onlar için bulunan şey kasem tekidi ile doğal akıldır yahut fiilin çirkinliğine dâir kısa bilgidir veyahut gerçeğini tam bilemeden yaptıklarına karşılık cezanın gerekmesidir.

Şöyle de denilmiştir: Bunun

manası şöyledir: Keşke ilimleriyle amel etselerdi! Çünkü bildiği ile amel etmeyen hiç bilmemiş gibidir.

103

Eğer onlar îman etseler ve Allah'tan korksalardı, Allah katındaki sevap daha hayırlı olurdu; eğer bilselerdi!

"Eğer onlar îman etselerdi” peygamberlere ve kitaplara "Allah'tan korksalardı” günahları terk ederek, Meselâ Allah'ın kitabını arkaya atmak ve büyü öğrenmek gibi "Allah katındaki sevap daha hayırlı olurdu". Bu da lev'in cevabıdır. Aslı leüsibu mesubeten min indillahi hayran mimma şerev bihi enfüsehüm idi. Fiil atıldı, kalandan bir isim cümlesi kuruldu, sevabın devamlılığını ve kesin hayır olduğunu göstermesi istendi. Mufaddalunaleyh (nefislerini sattıkları şey) de mufaddahn (sevabın) ona nisbetinden gocunarak hazfedildi. Mesube'nin nekire olması da manadan dolayıdır, zira mana leşeyün minessevabi hayr şeklindedir.

Şöyle de denilmiştir: Lev temenni içindir, lemesubetün de söz başıdır. Meşveret vezninde lemesvebetün de okunmuştur. Amelin karşılığına sevap ve mesubet denilmesi, iyilik edenin ona dönmesindendir. (Sevb dönmek manasınadır). "Eğer bilselerdi!” Allah'ın sevabının onların içinde bulundukları şeyden daha hayırlı olduğunu! Aslında bilmişlerdir de ancak düşünmeyi veya ilimle amel etmeyi terk ettikleri için onl arı câhil saymıştır.

104

Ey îman edenler,

"raina” demeyin; "unzurna” deyin. Kâfirler için acıklı bir azâp vardır.

"Ey îman edenler,

"raina” demeyin; "unzurna” deyin". Ra'y (riayet) başkasını iyiliği için korumaktır. Müslümanlar Resûl aleyhisselâm'a: Raina, derlerdi, yani bizi gözetle, bize anlattığın şeyde yavaş davran ki, anlayalım, derlerdi. Yahûdîler bunu duydular, fırsat bilip bununla hitap ettiler, maksatları da onu ran'e (ahmaklığa) nispet etmek veyahut ona İbranice'de birbirine sövdükleri raina kelimesi ile sövmekti. Mü'minler bundan men edildiler ve aynı faydayı sağlayacak ve karışıklığa da sebebiyet vermeyecek bir kelime kullanmakla emrolundular; o da unzurna idi ki, bize bak veya bizi bekle demektir. Çünkü nazarahu beklemek manasınadır. İnzar'dan getirerek enzırna da okunmuştur ki, vahyi ezberlememiz için bize vakit ver demektir. Cemi kalıbı ile saygı için râuna da okunmuştur (ki, bizi bekleyin demektir). Tenvîn ile rainen de okunmuştur ki, kavlen za ra'nin (ahmak söz söylemeyin) demektir. Ra'n ahmaklık manasınadır. Çünkü onların râîna sözüne ve sövmeye benziyordu,

"dinleyin” güzel dinleyin ki, ikinci bir iş olmasın yahut kabul edercesine dinleyin; Yahûdîlerin dinlemesi gibi değil demektir.

Yahut size emredileni dikkatle dinleyin ki, yasaklandığınız şeye dönmeyesiniz.

"Kâfirler için acıklı bir azâp vardır” yani Resûl aleyhisselâm'ı basite alan ve ona sövenler için demektir.

105

Ne ehl-i kitaptan kâfir olanlar ne de müşrikler size Rabbinizden bir hayır indirilmesini istemezler. Allah ise rahmetini dilediğine tahsis eder. Allah çok büyük lütuf sâhibidir.

 (Ne ehl-i kitaptan kâfir olanlar ne de müşrikler istemezler). Bu âyet bir bölük Yahûdî'yi yalanlamak için indi, onlar mü'minlere yalandan sevgi gösterir ve onların iyiliğini istediklerini savunurlardı. Vüdd bir şeyi temenni ederek sevmektir, onun için her birinde kullanılır. Min edâtı açıklama içindir,

"lemyekünillezine keferu min ehlil kitabi velmüşrikin” (Beyyine: 1) âyetinde olduğu gibi.

"En yünezzele aleyküm min hayrin min rabbiküm” de yeveddü'nin mef'ûlüdür. Birinci min istiğrak (tamamını ifade etmek) için zâittir, ikincisi de ibtida (başlangıç) içindir. Hayr da vahiy ile tefsir edilmiştir.

Mana da şöyledir: Onlar sizi kıskanırlar ve size ondan bir şey inmesini istemezler. Hayr ilim ve yardım ile de tefsir edilmiştir. Belki bütün bunları kaplayacak mana murat edilmiştir.

"Allah rahmetini dilediğine tahsis eder” onu peygamber yapar, ona hikmet öğretir ve ona yardım eder. Hiçbir şey na vâcip (zorunlu) değildir, hiç kimsenin onda hakkı yoktur.

"Allah çok büyük lütuf sâhibidir". Bu da peygamberliğin büyük lütuftan olduğunu ve bazı kullarım mahrum etmesi lütfunun azalmasından olmadığını, bilâkis dilemesinden ve onda hikmeti olduğunu bilmesindendir.

106

Eğer bir âyeti nesh eder veya onu unutturursak, ondan daha hayırlısını yahut benzerini getiririz. Allah'ın her şeye kâdir olduğunu bilmez misin?

"Mâ nensah min Âyetin ev nünsiha". Müşriklerin veyahut Yahûdîlerin: Muhammed'i görmüyor musunuz, ashâbına bir şey emrediyor. sonra da onları ondan men ediyor ve tersini buyuruyor, demeleri üzerine indi. Nesih lügatte bir şeyin suretini bir şeyden kaldırıp başka bir .şeye vermek ve nakletmektir, Meselâ güneşin gölgeyi silmesi gibi. Tenasüh (rûh göçü) de buradan gelir. Sonra bunlardan her biri için kullanıldı; Meselâ: Nesahatir rihul esere (rüzgâr izi sildi) ve nesahtüi kitabe (kitabı kopya ettim) gibi. Âyetin neshi de okuma mükellefiyetinin veya onunla amel etmenin veyahut her ikisinin birden sona erdirilmesidir. Unutturması da akıllardan giderilmesidir.

"Mâ” nensah'in şart ve cezm edatıdır, onun mef'ulü olarak da mahallen mensûbtur. İbn Âmir ensaha'dan getirerek mâ nünsih okumuştur ki, sana yahut Cebrâîl'e neshedilmesini emrederiz yahut onu neshedilmiş buluruz, demektir. İbn Kesîr ile Ebû Amr da nesî'ten getirerek nense'ha yani onu erteleriz şeklinde okumuşlardır. Nünessiha da okunmuştur ki, birine onu unuttururuz demektir. Tenseha da okunmuştur ki, sen unutursun demektir. Meçhul kalıbı ile de tünseha (sana unutturulur) okunmuştur. Abdullah (bin Mes'ud) nünsike min Âyetin ev nünsihha okumuş, Huzeyfe de iki mef'ûlü göstererek mâ nensah min Âyetin ve nünsikeha okumuştur.

(Ondan daha hayırlısını yahut benzerini getiririz). Yani kullar için fayda ve sevap bakımından daha hayırlısını veyahut sevapta benzerini demektir. Ebû Amr hemzeyi elife kalp ederek (nâti) okumuştur.

"Allah'ın her şeye kâdir olduğunu bilmez misin?” nesh etmeye ve neshedilenin benzerini getirmeye yahut ondan daha hayırlısını ortaya koymaya gücü yeter. Âyet neshin ve indirmeyi geciktirmenin câiz olduğunu göstermektedir. Çünkü in ve o manaya gelen (mâ ve men gibi) edatlar ihtimalli şeylerde kullanılmak için konulmuştur. Şöyle ki, hükümlerin meşru kılınması ve âyetlerin inmesi Allah'tan bir lütuf ve rahmet olarak kulların yararı ve nefislerinin kemali içindir. Bu da tıpkı geçim sebeplerinde olduğu gibi çağlara ve şahıslara paralel olarak değişir. Zira bir asırda faydalı olan bir şey başka bir asırda zarar verebilir. Neshi karşılıksız yahut daha ağır bir bedelle ve kitabı sünnetle neshetmeyi kabul etmeyenler de bu âyeti delil getirmişlerdir. Çünkü nesheden bedel olarak getirilendir, sünnet ise öyle değildir, demişlerdir. Bunların hepsi de zayıftır; çünkü hükmün kaldırılması yahut daha ağırının getirilmesi daha iyi olabilir. Nesih de yeni getirilenden başka bir şeyle de bilinebilir (unutturulmak gibi). Sünnet de Allah'ın getirdiği bir şeydir. Hayırdan veya benzerinden maksat lâfzan öyle olması değildir. Mu'tezile bu âyeti Kur'ân'ın mahlûk olduğuna delil getirmiştir; çünkü değişim ve farklılık neshin doğasında vardır, demiştir. Buna şöyle cevap verilmiştir: Değişim ve farklılık kadim zatla kaim mana ile ilgili şeylerdendir (onun kıdemine zarar vermez).

107

Bilmez misin ki, göklerin ve yerin mülkü Allah'ındır. Sizin Allah'tan başka ne bir veliniz, ne de bir yardımcınız vardır.

"Bilmez misin ki,” Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem'e hitaptır, maksat o ve ümmetidir, çünkü arkasından "sizin için yoktur” buyrulmuştur. Yalnız onu zikretmesi bunu en iyi bilenleri ve bilgilerinin kaynağı olmasındandır.

"Göklerin ve yerin mülkü Allah'ındır” istediğini yapar, dilediği gibi hüküm verir. Bu da:

"Şüphesiz Allah, her şeye kâdirdir” kavlinin ve birçok âyetlerin delili gibidir. Bu âyet neshin cevazının da delilidir, bunun içindir ki, atıf edâtı terk edilmiştir.

"Sizin için Allah'tan başka ne bir veli ne de bir yardımcı vardır". İşlerinize sahip olan ve onları çıkarınıza uygun olarak yürüten yalnız O'dur. Veli ile nâsır (yardımcı) arasında şu fark vardır: Veli bazen yardım edemeyecek kadar zayıf olur, yardımcı da yardım ettiği kimseye yabancı olur. Böylece aralarında bir yönden fark vardır.

108

Yoksa siz Peygamberinizden daha önce Mûsa'dan istenenler gibisini mi istemek arzusundasınız? Kim îmanı küfürle değiştirirse, muhakkak doğru yoldan sapmıştır.

 (Yoksa siz Peygamberinizden daha önce Mûsa'dan isteneni mi arzuluyorsunuz?) Em edâtı "elem ta'lem"deki hemzeye denktir, muttasıldır. Yani onun bütün işlere sahip olduğunu, eşyaya gücünün yettiğini ve istediği gibi emir ve yasak koyduğunu bilmez misin?

Ya da bilmiyor musunuz da Yahûdîlerin Mûsa'ya ısrarla sordukları şeyleri soruyorsunuz?

Ya da em edâtı munkatıdır, maksat onlara âyetlere güvenmelerini ve ona ısrarlı soru sormamalarını tavsiye etmektir. Âyetin ehl-i kitabın üzerlerine gökten bir kitap indirilmesini istemeleri üzerine indiği söylenmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Âyet müşriklerin "Üzerimize okuyacağımız bir kitap indirinceye kadar göğe çıkmana da îman etmeyeceğiz” (İsra: 93) demeleri üzerine indirilmiştir.

"Kim îmanı küfürle değiştirirse, muhakkak doğru yoldan sapmıştır". Kim açık âyetlere güveni terk eder ve başkalarını teklif ederse, doğru yoldan sapar ve îman ettikten sonra küfre düşer. Âyetin

manası şöyledir: Böyle şeyler teklif etmeyin, sonra doğru yoldan saparsınız. Sapıklık da sizi maksattan uzaklaşmaya ve îmanı İnkârla değiştirmeye götürür.

109

Ehl-i kitaptan çoğu, hak onlar için meydana çıktıktan sonra sırf kendi kıskançlıkları yüzünden sizi îmanınızdan sonra küfre döndürmek isterler. Allah'ın emri gelinceye kadar affedin ve kusurlarından vazgeçin. Şüphesiz Allah, her şeye kâdirdir.

"Ehl-i kitaptan çoğu isterler” yani Yahûdî hahamları demektir.

"Lev yerudduneküm” en yerudduneküm demektir, çünkü "lev” lâfzan değilse de manen en yerine geçer.

"Îmanınızdan sonra küfre döndürmek isterler (küffaren)” mürted olarak demektir. Bu da muhatap cemi zamirinden hâl’dir,

"haseden” istemenin sebebidir.

"Min indillah” bunun vedde'ye mütaallık olması câizdir, yani bunu kendi nefislerinden, hoşlarına gittiği için isterler, yoksa dindarlıktan ve hakka meyillerinden değil demektir.

Ya da min indi enfüsihim, haseden'e mütealliktir, yani esas nefislerinden kaynaklanan aşırı bir kıskançlıkla demektir.

"Hak onlar için meydana çıktıktan sonra” mu'cizelerle ve Tevrat'ta zikredilen sıfatlarla.

"Fâ'fu vasfahu” af suçluyu cezalandırmayı terk etmek, safh da onu kınamayı terk etmektir.

"Allah'ın emri gelinceye kadar” o da onlarla savaşmaya ve onlara cizye vergisi yüklemeye ya da Kurayza'lıların öldürülmesine ve Nadıyr oğullarının sürülmesine izin emridir. İbn Abbâs, bunun kılıç ayetiyle neshedildiğini söylemiştir. Fakat şüphelidir; çünkü bu emir mutlak değildir.

"Şüphesiz Allah, her şeye kâdirdir” onlardan intikâm almaya da kâdirdir.

110

 Namazı dosdoğru kılın ve zekâtı verin. Kendiniz için önden ne hayır gönderirseniz, onu Allah katında bulursunuz. Şüphesiz Allah, yaptıklarınızı görmektedir.

 (Namazı kılın, zekâtı verin) "u'fu"ya ma’tûftur, sanki onlara sabretmelerini, güzel ahlâk göstermelerini ve ibâdet ve iyilik ederek Allah'a sığınmalarını buyurmuştur. (Kendiniz için önden ne hayır gönderirseniz) namaz ve sadaka gibi, akdeme'den gelerek tukdimu şeklinde de okunmuştur,

"onu Allah katında bulursunuz” yani sevabını demektir.

"Şüphesiz Allah, yaptıklarınızı görmektedir” onun yanında amel zâyi olmaz. Ye ile (yamelun) da okunmuştur ki, o zaman tehdit olur.

111

 Cennete Yahûdî ve Hıristiyanlardan başkası asla girmez, dediler. Bu onların kuruntularıdır. De ki: Eğer doğru kimseler iseniz kanıtınızı getirin.

"Ve Kâlû” vedde'ye ma’tûftur, cemi zamiri Yahûdî ve Hıristiyanlardan oluşan ehl-i kitab'a gider.

"Cennete Yahûdî ve Hıristiyanlardan başkası asla girmez, dediler". Bu da her iki fırkanın sözlerini birbirine katmaktır, tıpkı:

"Yahûdî veyahut Hıristiyan olunuz” (Bakara: 135) âyeti gibi. Bu da dinleyicinin anlayışına güvenilerek yapılmıştır. Hûd haid'in cem'i'dir, tıpkı aiz ve ûz gibi. Aiz tevbe eden, ûz da yeni doğurmuş at ve deve hayvanlarıdır. (Bu onların kuruntularıdır). Yukarıda zikredilen evhamlarına işarettir, o da mü'minlere Rablerinden bir hayır inmemesi, onları dinlerinden döndürmeleri ve cennete kendilerinden başkasının girmemesidir.

Ya da muzâfm hazfi ile bu Âyettekine işarettir, Meselâ emsalü tilkel ümniyyeti emanihim (onların kuruntuları da bu kuruntular gibidir). Cümle itiraziyedir. Ümniyye üf'ule vezninde temenniden gelir, udhuke (gülecek şey) ve ucube (şaşılacak şey) gibi.

"De ki: kanıtınızı getirin” cennete girmenin size hâs olduğuna dâir.

"Eğer doğru kimseler iseniz” iddianızda. Çünkü delilsiz hiçbir söz kabul edilmez.

112

 Hayır, kim ihsan mertebesine yükselerek kendini Allah'a teslim ederse, onun ecri Rabbi katındadır. Onlara korku yoktur. Onlar üzülecek de değillerdir.

"Belâ” kendilerinden başkasının cennete girmeyeceğine dâir temennilerini ispattır.

"Kim kendini Allah'a teslim ederse” nefsini arındırır yahut onu niyet ederse, demektir. Vech'in aslı organdır (yüzdür). "Vehüve muhsinün” amelinde ihsan derecesine yükselerek "Onun ecri” ameline karşılık olarak va'dedilen sevabı "Rabbi katındadır” onun yanında sabittir, zâyi olmaz ve eksilmez. Cümle "men"in cevabıdır, eğer men şartiye olursa; haberidir, eğer mevsûle olursa. Fe de bu durumda şart manasını içerdiği için gelmiştir, o zaman red cevabı sadece belâ ile olur ve üzerinde vakfetmek de güzel olur. Reddin mukadder fiilin fâili olarak esleme'den olması da câizdir, Meselâ belâ yedhuluha men esleme gibi.

"Onlara korku da yoktur, onlar üzülecek de değillerdir” âhirette.

113

 Yahûdîler:

"Hıristiyanlar hiçbir şey üzere değiller". Hıristiyanlar da:

"Yahûdîler hiçbir şey üzere değiller” dediler. Halbuki onlar kitabı okuyorlar. İşte böyle, bilmeyenler de onlar gibi dediler. Allah ihtilâf ettikleri şey hususunda kıyâmet gününde aralarında hükmedecektir.

"Yahûdîler: Hıristiyanlar hiçbir şey üzere değiller". Hıristiyanlar da:

"Yahûdîler hiçbir şey üzere değiller” dediler". Yani doğru ve güvenilir bir şey üzere değiller, demektir. Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'e Necran heyeti geldiği zaman indi, onlara Yahûdî hahamları da geldiler, münazara ettiler ve birbirlerine bunu dediler. (Halbuki onlar kitabı okuyorlar). Vâv hâl içindir, kitap da cins içindir, yani onlar ilim ve kitap adamları oldukları hâlde bunu dediler.

"İşte böyle, bilmeyenler de onlar gibi dediler” puta tapanlar ve Allah’ı eylemsiz kılanlar gibi. İnat etmelerinden ve Câhillere benzemeye çalışmalarından dolayı onları kınadı. Eğer: Neden onları kınadı, halbuki doğru söylediler; çünkü her iki din de neshedildikten sonra bir şey değildir, denilirse? Ben de şöyle derim: Onlar bunu kastetmediler, her fırka ancak diğer dini kökünden iptal etmeyi, peygamberini temelli inkâr etmeyi kastetti. Üstelik o ikisinden neshedilmeyenler de haktır, kabul edilmesi ve onunla amel edilmesi vâciptir.

"Allah aralarında hükmedecektir” "iki fırka arasında". "Kıyamet gününde, ihtilâf ettikleri şey hususunda". Her gruba lâyık olduğu cezayı taksim etmekle.

Şöyle de denilmiştir: Aralarında vereceği hüküm, onları yalanlamak ve onları cehenneme girdirmektir.

114

 Allah'ın mescitlerinde adının oralarda anılmasını men edenden ve harap olmasına çalışandan daha zâlim kim vardır? Onlar için oralara korkarak girmekten başka bir şey yoktur. Onlar için dünyada rüsvaylık vardır ve onlar için âhirette de büyük bir azâp vardır.

"Allah'ın mescitlerini men edenden daha zâlim kim vardır?” mescidi tahrip eden veya namaz için hazırlanmış bir mekanı işlevsiz hâle getirmeye çalışan herkesi içine alır, gerçi bu, Beytülmukaddes'i işgal ve tahrip edip halkını öldüren Rumlar veYa Resûlallah sallallahü aleyhi ve sellem'i Hûdeybiye seferinde Mescid-i harâm'a girmekten men eden müşrikler hakkında inmişti. (Adının oralarda anılmasını) menea'nın ikinci mef'ûlüdür.

"Harap olmasına koşan” yıkmak ve işlevsiz bırakmakla.

"İşte onlar” men edenler "onlar için oralara korkarak girmekten başka bir şey yoktur". Oralara ancak korkarak ve eğilerek girmeleri yaraşır, kaldı ki, tahribine cür'et etmeleri!

Ya da hak olan odur ki, oralara mü'minlerin şiddetle saldırmalarından korkarak girmeleridir, kaldı ki, onları oralara sokmamak!

Ya da Allah'ın ilminde ve kaderinde böyle bir şey yoktur. Bu da mü'minlerin onları oralardan çıkaracağına ve mescitleri onların tasallutundan kurtaracağına bir vaat olur. Va'dini de yerine getirmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Bunun manası, onların mescitlere girmelerine fırsat ve imkân vermemektir. İmamlar bu hususta ihtilâf ettiler; Ebû Hanîfe câiz gördü, Mâlik ise kabul etmedi. Şâfiî ise Mescid-i harâmla diğerlerini ayırdı.

"Onlar için dünyada rüsvaylık vardır” öldürülmek ve esir edilmek gibi ya da horluk ve cizye vergisi gibi.

"Onlar için âhirette de büyük bir azâp vardır” inkâr ve zulümleri yüzünden.

115

 Doğu da batı da Allah'ındır. Nereye dönerseniz Allah'ın yüzü oradadır. Şüphesiz Allah,'ın rahmeti geniştir, o her şeyi bilendir.

"Doğu da batı da Allah'ındır". Bu ikisinden yerin her iki tarafını murat etmektedir, yani yerin tamamı onundur. Hiçbir mekanın özelliği yoktur. Eğer Mescid-i harâm'da veya Mescid-i Aksa'da namaz kılmanıza mani olunursa, yeryüzünü size mescit kıldım, demektir.

"Nereye dönerseniz” nerede kıble tarafına dönerseniz "Allah'ın yüzü oradadır” yani emredilen cihet orasıdır. Çünkü yönelmek bir mescide veya bir mekana mahsus değildir.

Ya da zâtı oradadır, yani o orada yapılanı bilir, demektir.

"Şüphesiz Allah, geniştir” eşyayı kuşatmasıyla yahut rahmetiyle. Bundan da kullarına lütfü bol demek istemiştir.

"Her şeyi bilendir” maslahatlarını ve bütün mekanlarda yaptıklarını. İbn Ömer radıyallahü anhuma'dan rivâyet edildiğine göre bu âyet binek üzerinde seferi namaz hakkında inmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Kıbleyi seçemeyen bir topluluk hakkında indi, değişik yönlere dönerek namaz kıldılar; sabah olunca hataları meydana çıktı. Buna göre müçtehit yanılsa, sonra da yanlışlığı meydana çıksa, yeniden yapması gerekmez. Şöyle denilmiştir: Bu, kıblenin değiştirilmesi için hazırlıktır ve Mabud'un (Allah'ın) herhangi bir mekan ve cihette olmasından tenzihtir.

116

 Allah çocuk edindi, dediler. Onu tenzih ederiz. Bilâkis göklerde ve yerde ne varsa onundur. Hepsi ona itâat etmektedir.

 (Allah evlât edindi, dediler) Yahûdîlerin: Üzeyr Allah'ın oğludur; Hıristiyanların: Îsa Mesih Allah'ın oğludur; Arap müşriklerinin de: Melekler Allah'ın kızlarıdır, demeleri üzerine inmiştir. Kaletil yahud yahut menea veyahut "vemen azlemu” kavlinden ve benzerlerinden anlaşılan şeye ma’tûftur. İbn Âmir vavsız (Kâlû) okumuştur.

"Sübhanehu” Allah'ı bundan tenzih etmektir. Çünkü bu; teşbihi, ihtiyacı ve hızla yok olmayı gerektirir. Baksanıza, gök cisimleri mümkün ve fani olmakla beraber Âlem durdukça duracaklarından kendisine evlât gibi bir şey edinmemiştir; Meselâ hayvanlarda ve bitkilerde böyle bir şeyin isteyerek yahut tabiatı icabı olması gibi.

"Bilâkis göklerde ve yerde ne varsa onundur” dediklerini reddir ve bozukluğuna delildir.

Mana da şöyledir: Allah göklerin ve yerin yaratıcısıdır; melekler, Üzeyr ve Îsa da bunlara dahildir.

"Hepsi ona itâat etmektedir” baş eğerler, irâde ve eyleminden çıkmazlar. Bu nitelikte olan ve vâacibü’l-vücûd olan yaratıcısına benzemeyen hiçbir şey nun evladı olamaz. Çünkü evladın, babasına benzemesi lâzımdır. Akılsızlar için olan "mâ” kullanıp da sonradan genelleme yaparak akıllılar için olan kanitun siygasını kullanması, onları küçültmek içindir. Küllün'ün tenvini de muzâfun ileyh'ten ivazdır, yani küllü mâ fihima (onlardaki her şey) demektir. Şöyle demek de câizdir: Evlât saydıklarının hepsi ona itâat ederler, kulluğunu ikrar ederler. Böylece delilden sonra susturulmuş olurlar. Âyet onların dediklerini üç açıdan çürütmektedir. Fukaha bu âyetten şunu çıkarmıştır ki, bir kimse köle olan çocuğunu satın alsa azat olur. Çünkü Allahü teâlâ mülkü tesbit ederek evladı kabul etmemiştir. Bu da ikisinin birleşmeyeceğini gösterir.

117

 O, göklerin ve yerin yaratıcısıdır. Bir şeye hükmettiği zaman ona ancak "ol” der; o da oluverir.

"Bedîüs semavati velard” bedî' mübdi' (örneksiz yaratıcı) demektir. Şu beyitteki semi' de öyledir:

Sevgilim Reyhane'den midir bu sesini duyuran aşk davetçisi,

Beni uyandırıyor da arkadaşlarım yatıyor!

Ya da onun gökleri ve yeri örneksiz yaratılmıştır demektir ki, bedua fehüve bediün'den gelir. Bu da dördüncü delildir. İzahı şöyledir: Baba çocuğun aslıdır, ondan ayrılmakla etkilenir. Allahü teâlâ bütün eşyayı yoktan var edendir, mutlak etkendir, etkilenmekten münezzehtir, öyleyse baba olamaz. İbda' bir şeyi örneksiz yaratmaktır. O buraya maddelerle suret yapmak demek olan sun'dan daha layıktır. Tekvin ise değiştirmekle ve genellikle zaman içinde icat etmektir. Lehu'daki zamirden bedel olarak bedîi, medh üzere (bedîa) olarak da okunmuştur. (Bir şeyi yaratmak istediği zaman) kada'nın aslı bir şeyi sözlü olarak bitirmektir, Meselâ:

"Ve kada rabbuke” (İsra: 23) kavlinde olduğu gibi ya da eylemli olarak bitirmektir, Meselâ:

"Onları yedi gök olarak yaptı” (Fussilet; 12) gibi. İrade-i İlâhiyenin bir şeyi mutlaka meydana getirecek şekilde taalluk etmesine denir.

(Ona ancak "ol” der; o da oluverir) bu da kâne-i tamme'den gelir yani meydana gel, der o da meydana gelir. Bundan gerçek emir ve emre itâat murat edilmemiştir. Belki bu, irâdesinin taalluk ettiği şeyin ara vermeksizin ve duraklamaksızm oluşmasına misaldir. Bunda yoktan var etmenin manasını belirleme ve beşinci delile de îma vardır. O da şöyledir: çocuğu yaratmak çeşitli evrelerle olur, Allahü teâlâ’nın işi ise böyle şeylere muhtaç değildir. İbn Âmir nûn'un fethi ile feyekune okumuştur.

Bil ki, bu sapıklığın sebebi şudur: Geçmiş şerîat sahiplen Allahü teâlâ'ya ilk sebep olmasıyla baba derlerdi. Hatta baba küçük Rabb, kusurdan uzak Allah da büyük Rabb derlerdi. Sonra onların Câhilleri bundan doğum manasının murat edildiğini zannettiler, taklit yoluyla buna itikat ettiler. Bunun içindir ki, bunu diyen kâfir olur ve fesat maddesini kesmek için de bundan men edilir.

118

 Bilmeyenler:

"Allah bizimle konuşsa yahut bize bir âyet gelse” dediler. Onlardan öncekiler de böyle dediler. Kalpleri birbirine benzeşti. İyice anlayan bir kavme âyetleri açıkladık.

"Bilmeyenler şöyle derler” yani müşriklerin Câhilleri ve ehl-i kitaptan kendilerini câhil yerine koyanlar "Allah bizimle konuşmalı değil miydi?". Meleklerle konuştuğu gibi bizimle de konuşsaydı, ya da senin onun elçisi olduğuna dâir bize vahiy gönderseydi, derler.

"

Yahut bize bir âyet gelseydi, derler” senin doğruluğunu gösteren bir âyet.

Birincisi kibirdir, ikincisi de İnkârdır. Sırf hor görmek ve inat etmek için Allah'tan âyetler gelmediğini söylerler.

"Onlardan öncekiler de öyle dediler” geçmiş milletlerden,

"kendilerinin sözleri gibi". "Allah'ı bize açıkça göster, dediler” (Nisa: 153). "Rabbin üzerimize gökten bir sofra indirebilir mi, dediler?” (Maide: 112). "Kalpleri benzeşti” bunların kalpleriyle öncekilerin kalpleri körlükte ve inatta birbirine benzedi. Şin'in şeddesi ile teşşabehet de okunmuştur.

"İyice anlayan bir kavme âyetleri açıkladık” yani gerçeği arayan yahut gerçeklere inanıp da içlerine şüphe ve inat girmeyen kimselere. Bunda şuna işâret vardır ki, onlar bunu âyetlerde kapalılık olduğu için veyahut daha çok yakîn aramak için demediler; ancak inat ve küstahlık için dediler.

119

 Seni gerçekten müjdeci ve uyarıcı olarak hak ile gönderdik. Sen cehennem yaranından sorulmazsın.

"Seni gerçekten hak ile gönderdik” onunla ilgili ve onunla desteklenmiş olarak "müjdeci ve uyarıcı olarak” ısrar ederlerse yahut direnirlerse "sen cehennem yaranından sorulmazsın” tebliğ ettikten sonra niçin îman etmediler diye sorulmazsın. Nâfi' ile Ya'kûb lâ tes'el okumuşlardır ki, Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'i ebeveyninin durumunu sormaktan men etmekte ya da kâfirlerin azabım büyütmek içindir. Sanki o kadar fecidir ki, ondan haber vermeye gücü yetmez yahut dinleyici onun haberini dinlemeye sabredemez. Cahim de tutuşan ateştir.

120

 Ne Yahûdîler ne de Hıristiyanlar dinlerine tâbi olmadıkça senden râzı olmazlar. De ki: Gerçekten Allah'ın doğru yolu, doğru yolun ta kendisidir. Sana gelen ilimden sonra eğer onların keyiflerine tâbi olursan, sana Allah'tan ne bir veli ne de bir yardımcı yoktur.

"Ne Yahûdîler ne de Hıristiyanlar dinlerine tâbi olmadıkça senden râzı olmazlar". Bu da Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in onların İslâm'ından mübalağalı bir şekilde umudunu kesmektedir. Çünkü onların dinlerine girmedikçe ondan râzı olmayınca, dinine nasıl girerler? Belki de onlar böyle bir lâf etmişler, Allah da onlardan nakletmiştir. Bunun içindir ki, cevabı öğretmek için (de ki,) buyurmuştur.

"Gerçekten Allah'ın doğru yolu, doğru yolun ta kendisidir” yani Allah'ın doğru yolu İslâm, hakka götüren doğru yoldur, sizin davet ettiğiniz değildir.

"Eğer onların keyiflerine uyarsan” bozuk heveslerine, demektir. Millet Allah'ın kullarına peygamberinin dili ile meşru kıldığı şeydir. Emleltül kitabe'den gelir ki, kitabı dikte ettirmektir. Heva da şehvete uyan görüştür.

"Sana gelen ilimden sonra” yani vahiyden yahut doğruluğu bilinen dinden sonra "sana Allah'tan ne bir veli ne de bir yardımcı yoktur” senden azabını savacak bir yardımcı demektir. Bu da "Tein” şartının cevabıdır.

121

 Kendilerine kitap verdiklerimiz, onu okuması gerektiği şekilde okurlar. İşte onlar ona îman ederler. Kim ona inanmazsa, işte onlar ziyan edenlerin ta kendileridir.

"Kendilerine kitap verdiklerimiz” bundan ehl-i kitabın mü'minlerini murat etmektedir, (onu okuması gerektiği şekilde okurlar) lâfzını tahriften sakınarak, manasını düşünerek ve gereğiyle amel ederek. Bu da mukadder hâl’dir, haber de arkasıdır ya da Mevsûldan ehl-i kitabın mü'minleri murat edilmek üzere haberdir.

"İşte onlar ona îman ederler” tahrif edenler değil.

"Kim ona inanmazsa” tahrif etmek ve tasdik ettiğini inkâr etmekle "işte onlar ziyan edenlerin ta kendileridir” çünkü imâm vererek küfrü satın almışlardır.

122

 Ey İsrâîl oğulları, size lütfettiğim nimetimi ve sizi âlemlere üstün kıldığımı hatırlayın.

"Ey İsrâîl oğulları, size lütfettiğim nimetimi ve sizi âlemlere üstün kıldığımı hatırlayın.

Kıssalarını nimetleri hatırlatmak, hakkını yerine getirmek, onları zâyi etmekten sakındırmak ve kıyâmetten ve şiddetlerinden korkutmakla başlatınca, bunu tekrar etti ve sözü onunla da bitirdi. Böylece daha çok öğüt vermek ve bunun o kıssasının bir özeti olmasını ve kıssadan bunun kastedildiğini bildirmek istedi.

123

O günden korkun ki, kimse kimseden hiçbir şey ödeyemez. Ondan bir fidye kabul olunmaz ve ona şefaat da fayda vermez. Onlara yardım da edilmez.

O günden korkun ki, kimse kimseden hiçbir şey ödemez. Ondan bir fidye kabul olunmaz ve ona şefaat de fayda vermez. Onlara yardım da edilmez".

Kıssalarını nimetleri hatırlatmak, hakkını yerine getirmek, onları zâyi etmekten sakındırmak ve kıyâmetten ve şiddetlerinden korkutmakla başlatınca, bunu tekrar etti ve sözü onunla da bitirdi. Böylece daha çok öğüt vermek ve bunun o kıssasının bir özeti olmasını ve kıssadan bunun kastedildiğini bildirmek istedi.

124

 Bir vakitler Rabbi İbrâhîm'i bazı kelimelerle denemiş; o da onları tamamlamıştı. Allah: Şüphesiz seni insanlara imâm yapacağım, demişti. O da: Soyumdan da, dedi. O da: Ahd'im (sözüm) zâlimlere ermez, dedi.

 (Bir vakitler Rabbi İbrâhîm'i bazı kelimelerle denemişti) . Onu emirler ve yasaklarla mükellef kılmıştı. İbtila aslında zor bir şeyle mükellef kılmaktır. Belâ kökünden gelir, ancak sonuçları bilmeyen için seçimi gerektirdiğinden ikisinin eşanlamlı olduğu sanıldı. Zamir İbrâhîm'e râcidir, rütbe itibarı ile geri olsa da lâfzan ileri olduğu için güzel olmuştur, çünkü takaddümün şartı bu iki itibardan biridir. Kelimeler de bazen manalara denir, bunun içindir ki, şu âyetlerde otuz hasletle tefsir edilmiştir:

"Tevbe eden erkekler...” (Tevbe: 112). "Müslüman erkekler ve Müslüman kadınlar...” (Ahzab: 35). "Gerçekten mü'minler kurtuluşa erdiler” (Mü'minun: 10). Nitekim:

"Âdem Rabbinden bazı kelimeler aldı” (Bakara: 37) âyetinde de böyle tefsir edilmiştir. Bu kelimeler on sünneti, hac merasimleri, yıldız, güneş ve ay, çocuğunu boğazlaması, ateşe atılması ve hicretle de tefsir edilmiştir. Ve bu kelimeler bu Âyetin ve arkasındakilerin içeriği ile deneyen birinin muamele etmesi gibi de tefsir edilmiştir. İbrâhîmu rabbehu şeklinde de okunmuştur, bu da Rabbine bu kelimelerle dua etmesi mülahazası iledir, Meselâ "Rabbim, ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster” (Bakara: 260) ve "bu şehri emin bir belde kıl” (İbrâhîm: 35) âyetleri gibi. Bunu da duasına icabet edecek mi diye yapmıştı. İbn Âmir bu Sûrenin her tarafında elifle İbraham şeklinde okumuştur.

(O da onları tamamladı) onları tam olarak yerine getirdi ve hakkını tam verdi, Meselâ:

"Görevini tastamam yapan İbrâhîm” (Necm: 37) âyetinde olduğu gibi. Son okumada etemme'nin zamiri Rabbehu'ya gitmektedir yani Rabbi dua ettiği şeylerin hepsini verdi, demektir. (Seni insanlara imâm yapacağım). İz edatım nasb eden bir şey takdir edersen yeni söz başı olur; Meselâ onları tamamlayınca Rabbi ona ne dedi, denilmiş gibi oldu? Arkasından da böyle cevap verildi.

Ya da bu cümle "ibtela” kavlinin açıklamasıdır, o zaman kelimeler imamlık, Beyt'in temizlenmesi, temellerinin yükseltilmesi ve İslâm'dan ibaret olur. Eğer onu kâle ile nasb edersen hepsi mâkabline ma’tûf cümle olur, cail de iki mef'ûl alan ceala'den gelir. İmâm kendisine uyulan kimsedir. Onun imamlığı genel ve ebedidir, çünkü ondan sonra ne zaman bir peygamber gönderilmişse onun zürriyetinden olmuş ve ona uymakla emredilmiştir.

"Ve min zürriyeti” bu da kafa atıftır, yani bada zürriyeti demektir. Meselâ: Seükrimüke'ye cevap verirken, zeyden sözün gibi. Zürriyet adamın neslidir, fu'liyyet yahut fu'ulet veznindedir, ikinci vâv'ı ye'ye kalb edilmiştir, Meselâ takaddaytü kavlinde olduğu gibi. Zerr'den gelir ki, ayırmak manasınadır.

Ya da aslı fu'ulet veya fu'ilettir, hemzesi ye'ye kalb olunmuştur, zer'den gelir ki, yaratmak manasınadır. Zal’ın kesresi ile zirriyyeti de okunmuştur, bu da lügattir.

"Ahdim zâlimlere ermez, dedi” dileğinin kabul olunduğunu göstermekte ve zürriyetinden zâlimler olacağına, onların da imamlığa eremeyeceklerine dikkat çekmektedir. Çünkü imamlık Allah'ın emaneti ve sözüdür. Zâlim ise ona uygun değildir. Ona ancak içlerinden iyiler ve Allah'tan korkanlar nâil olur. Bunda peygamberlerin gönderilmeden önce büyük günahlardan masum olduklarına ve fasığın imamlığa uygun olmayacağına delil vardır. Zâlimun şeklinde de okunmuştur ki, mana birdir, çünkü sana gelen her şeye sen de ona gelmişsindir.

125

 O zamanı hatırla ki, biz Beyt'i insanlar için toplantı ve emniyet yeri yapmıştık. Siz de Makam-ı İbrâhîm'den namazgah edinin. İbrâhîm ile İsmâîl'e: Ev'imi tavaf edenler, ibâdet kasdı ile orada kalanlar, rüku edenler ve secde edenler için temizleyin, diye emir vermiştik.

"O zamanı hatırla kibiz Beyt'i kılmıştık” yani Kabe'yi demektir, Beyt deyince bu akla gelir. Tıpkı yıldız deyince Süreyya'nın akla gelmesi gibi.

"Mesabeten linnasi” insanlar için dönecek yer demektir, ona ziyaretçilerin ya aynıları ya da emsalleri gelir yahut da orası sevap yeridir; hac ve umre ile sevap kazanırlar. Çoğul kalıbı ile mesabatin şeklinde de okunmuştur, çünkü her birinin sevap alacağı ve döneceği yerdir.

"Ve emna” emniyet yeri demektir ki, halkına dokunulmaz, çünkü Allahü teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Onlara güvenli bir harem verdik ki, insanlar etraflarından kaçırılır” (Ankebut: 67).

Yahut da hacı âhiret azabından emin olur. Çünkü hac kendinden öncekini kesip atar ya da oraya sığman cani oradan çıkıncaya kadar yakalanmaz, bu da Ebû Hanîfe'nin mezhebidir.

(Siz de Makam-ı İbrâhîm'den namazgah edinin). Burada ya kavl (dedik maddesi) gizlidir ya da iz kelimesinin âmili olarak takdir edilen şeye ya da gizli bir şeye ma’tûftur ki, takdiri: Tubu ileyhi ve vettehizu demektir. O zaman hitap Ümmet-i Muhammed'e olur, bu da müstehap bir emirdir. Makam-ı İbrâhîm üzerinde ayak izi bulunan taştır ya da üzerinde durup da insanları hacca davet ettiği zaman ya da Beyt'i yaparken orada bulunan bir taştır. Şimdi Makam-ı İbrâhîm denen yerde idi.

Rivâyete göre aleyhis-salâtü ves-selâm Efendimiz Hazret-i Ömer radıyallahü anh'in elinden tuttu ve: Burası Makam-ı İbrâhîm'dir, dedi. Ömer de: Orayı namazgah edinsek mi, dedi? O da: Böyle emrolunmadım, karşılığını verdi. Henüz güneş batmadan bu âyet indi.

Şöyle de denilmiştir: Bundan maksat iki rekat tavaf namazı kılmaktır. Çünkü Cabir'in rivâyetine göre Efendimiz aleyhis-salâtü ves-selâm tavafını bitirince Makam-ı İbrâhîm'e gelmiş, iki rekat namaz kılmış ve "Makam-ı İbrâhîm'den namazgah edinin” ayetini okumuştur. Şâfiî rahmetüllahi aleyhin bu hususta iki görüşü vardır.

Şöyle de denilmiştir: Makam-ı İbrâhîm haremin hepsidir. Hac yapılan yerlerdir de denilmiştir. Orasının namazgah edinilmesi orada dua edilip Allah'a yaklaşmaya çalışılmasıdır. Nâfi' ile İbn Âmir mâzi siygası ile ve cealna'ya atfederek vettehazu okumuşlardır. Yani insanlar bu ismi alan yeri yani Ka'be'yi namaz kılacakları kıble edindiler demektir.

"Ahidna ilâ ibrahime ve İsmâîle” yani o ikisine emrettik, demektir,

"entahhirabeytiye” bientahhirabeytiye (Ev'imi temizlemelerini). En'in müfessire olması da câizdir, çünkü ahd lâfzının içinde kavl manası vardır. Onu putlardan, necislerden ve ona yaraşmayan şeylerden temizleyin ya da hazırlayın "tavaf edenler için” etrafında dönenler için,

"velakifine” orada duranlar ya da orada itikâf edenler için "rüku ve secde edenler için” yani namaz kılanlar için demektir. Raki ve sacidin çoğuludur.

126

 Hani İbrâhîm:

"Rabbim, burayı emin bir şehir yap, halkından Allah'a ve âhiret gününe îman edenlere mahsullerden rızık ver” demişti. Allah da: Kim kâfir olursa, onu kısa bir süre yararlandırırım, sonra da onu cehennem azabına zorlarım. Orası ne kötü yerdir, dedi.

"Hani İbrâhîm: Rabbim, burayı kıl demişti” yani bu beldeyi veya mekanı demek istiyor,

"emin bir şehir” za emnin (emniyetli) demektir, tıpkı:

"Fi iyşetin radıyeh” (Hakka: 21; Karia: 7) âyetlerinde olduğu gibi.

Ya da aminen ehluhu demektir, Meselâ: Leylün naimün (uyuyan gece, halkı uyayan gece) demektir. (Halkından Allah'a ve âhiret gününe îman edenlere mahsullerden rızık ver) men amene, min ehlihi'den tahsis için bedel-i ba'z kılınmıştır.

"Kâle ve men kefere” bu da men amene'ye atıftır. Mana da ve erzuku men amene demektir. İbrâhîm rızkı imamlığa kıyas etti, Allahü teâlâ da rızkın dünyevî rahmet olduğuna ve mü'mine ve kafire genel olduğuna dikkat çekti, imamlık ve dinde önderlik ise öyle değildir.

Yahut da men mübteda’dır, şart manasını içine almıştır,

"feümettiuhu kalilen” de haberidir. Küfür her ne kadar rızıktan yararlandırmanın sebebi değilse de ancak azalmasının sebebidir, çünkü dünya zevkleriyle sınırlandırılır, onunla âhirette sevaba nâil olunmaz. Onun içindir ki, ona atfedilmiştir.

"Sonra da onu cehennem azabına zorlarım” yani onu küfründen ve yararlandırdığım nimetleri zâyi etmesinden dolayı ateşe zorlarım. Kalilen mastar yahut zarf olarak mensûbtur. İkisi de İbrâhîm'in duası olarak emir siygası ile de (feemti'hu ve vadtarrahu şeklinde) okunmuştur. Çünkü kâle'de İbrâhîm'e râci zamir vardır. İbn Âmir de emtea'dan getirerek feümti'hu okumuştur. Şöyle de okunmuştur: Fenümettiuhu, sümme nadtarruhu. Muzaraat harfini meksûr okuyanların lehçesine göre hemzenin kesri ile de okunmuştur. Dad’ın tı'ya idgamı ile vattarruhu da okunmuştur, fakat zayıftır. Çünkü dumme şüfr (dat, mim, şin, fe, re) harflerine yanındakiler idgam edilir de kendileri onlara idgam edilmez.

"Bi'sel masir” mahsus bizzem mahzûftur, o da elazaptır.

127

 Bir vakit İbrâhîm Beyt'in temellerini İsmâîl ile yükseltiyordu. Ey Rabbimiz, bizden kabul et; şüphesiz sen çok iyi işiten, pekiyi bilensin, diye dua etmişlerdi.

 (Bir vakitler İbrâhîm Beyt'in temellerini yükseltiyordu) bu da geçmiş zamanın hikayesidir. Kavaid kaide'nin çoğuludur, o da temeldir. Sonradan isme geçmiştir, kuuttan gelir ki, sebat manasınadır. Belki de mecazdır, kıyamın karşıtıdır. Ka'dekallah deyimi de bundan gelir. Temelleri yükseltmesi üzerine bina yapmasıdır, çünkü onu alçak durumdan yüksek hâle getirir. Bundan duvarın sıralarını murat etmek de ihtimal dahilindedir, çünkü her sıra üzerine konulanın temelidir, yükselmekle de yapı meydana gelir.

Şöyle de denilmiştir: Maksat ona saygı göstermek ve insanları onu ziyarete çağırmakla itibarının yükselmesi ve şerefinin gösterilmesidir. Kavaid'in kapalı bırakılıp sonra minel beyt diyerek açıklanması şânını yüceltmek içindir.

"Ve İsmâîlü” o da babasına taş uzatıyordu, ancak onun yapıda katkısı olduğu için İbrâhîm'in üzerine atfedilmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Her biri bir tarafta yahut nöbetleşe duvar örerlerdi.

"Rabbimiz bizden kabul et” yani, Rabbimiz, diye dua ediyorlardı. Zaten öyle de okunmuştur. Cümle ikisinden hâl’dir.

"Şüphesiz sen çok iyi işitensin” duamızı,

"pekiyi bilensin” niyetlerimizi.

128

 Rabbimiz, bizi sana teslim olan bir ümmet (yetiştir). Bize ibâdet yerlerimizi göster ve tevbelerimizi kabul et. Şüphesiz sen tevbeleri çok kabul eden, hakkıyla merhamet edensin.

"Rabbena vecalna müslimeyni lek” sana ihlâs gösterenlerden eyle, esleme vechehu'dan gelir ki, kendini teslim etmektir, ya da itâat manasına esleme'den gelmektedir. Maksat daha çok ihlâs göstermek, daha çok itâat etmek ve üzerinde sebat etmektir. Müslimine şeklinde de okunmuştur ki, kendileriyle Hacer'i kastetmişlerdir.

Ya da tesniye de cem'in mertebelerindendir (çoğul sayılır).

"Soyumuzdan da sana teslim olan bir ümmet yetiştir” yani zürriyetimizden bazılarını böyle yap demektir. Özellikle zürriyet için dua etmeleri, şefkate müstahak olmalarındandır bir de onlar iyi olurlarsa onlara uyanlar da iyi olur. Bir kısmını demeleri de zürriyetlerinde zâlimlerin de bulunacağını bilmelerindendir. Şunu da biliyorlardı ki, hikmet-i İlâhiye herkesin ihlâslı olmasına ve kendini tamamen Allah'a vermesine imkân tanımaz. Çünkü o zaman geçim işleri aksar (dünya durur). Bunun içindir ki: Ahmaklar olmasa idi, dünya harap olurdu, denilmiştir. Ümmetten ümmet-i Muhammed murat edildiği de söylenmiştir. Min'in "vaadallahül lezine amenu minküm” (Nûr: 55) âyetinde olduğu gibi beyaniye olması da câizdir. Açıkladığı şeyin üzerine geçmiş ve âtılla ma’tûfun arasına girmiştir,

"halaka seb'a semavatin ve minel ardi mislehünne” (Talak: 12) âyetinde olduğu gibi. (Bize göster) bu da gözle görmek yahut tanımak manasına rea'dan gelir, bunun içindir ki, ikiden çok mef'ûl almamıştır.

"Menasikena” hac ibâdet yerlerimizi veyahut kurban kesecek yerlerimizi demektir. Nüsük aslında ibâdetin son derecesidir. Haçta kullanılması yaygınlaştı, çünkü onda külfet vardır ve adetten uzaklaşma vardır. İbn Kesîr, Susi de Ebû Amr'dan ve Ya'kûb fahiz'de fahz'e kıyas ederek "erna” okumuşlardır. Bunda kelimeye zarar vardır, çünkü kesre düşen hemzeden nakledilmiştir ve onun delilidir. Duri de Ebû Amr'dan naklen ihtilasla (harekesi belli belirsiz) okumuştur.

"Tevbemizi kabul et” zürriyetlerinin tevbesini demek istemişlerdir yahut da bilmeden yaptıkları şeyi kastetmişlerdir. Belki de bunu nefislerini kırmak ve zürriyetlerine öğretmek için yapmışlardır.

"Şüphesiz sen tevbeleri çok kabul eden, hakkıyla merhamet edensin” tevbe edenleri merhamet edensin.

129

 Ey Rabbimiz, onlara içlerinden onlara âyetlerini okuyacak, kitabı ve hikmeti öğretecek, onları temizleyecek bir peygamber gönder. Şüphesiz sensin sen o izzet sâhibi ve hikmet sâhibi!

"Rabbimiz onlara gönder” Müslüman ümmetinin içinde "onlardan bir peygamber” o ikisinin zürriyetinden Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem'den başkası gönderilmemiştir. Duaları onunla kabul olunmuştur. Nitekim: Ben atam İbrâhîm'in duası, Îsa'nın müjdesi ve annemin rüyasıyım, buyurmuştur.

"Onlara âyetlerini okuyacak” onlara vahyedilen tevhid ve peygamberlik delillerini okur ve tebliğ eder.

"Onlara kitabı öğretir” Kur'ân'ı,

"ve hikmeti” nefislerini kemale erdiren marifet ve hükümleri.

"Onları temizler” şirk ve günahlardan.

"Şüphesiz sensin sen o izzet sâhibi” yenilmeyen ve istediğini yapmaya engel olunmayan "hakimsin” istediği şeyi sağlam yapansın.

130

Kendini bilmeyenden başka İbrâhîm'in dîninden kim yüz çevirir? Yemin olsun ki, biz onu dünyada seçmişizdir ve şüphesiz o, âhirette İyi kimselerdendir.

"İbrâhîm'in dîninden kim yüz çevirir?” bir kimsenin onun açık ve parlak dîninden dönmesini garipsemekte ve reddetmektedir. (Kendini bilmeyenden başka) kendini horlayan ve hafife alandan başka. Müberrid ile Salep şöyle demişlerdir: Sefihe ayn'ın keseri ile müteaddidir, zammesi ile (sefuhe) de lâzımdır. Şu hadis de ona şahittir: Kibir hakkı hafife almak ve insanları küçük görmektir. Nefsehu temyiz olarak mensûbtur, tıpkı ğubine re'yeh ve elime re'seh gibi. Şâir Cerir'in şu beyiti de şahittir:

Ondan sonra biz öyle bir yaşamın kuyruğundan tutarız ki,

Sırtı kesilmiş hörgücü olmayan deve gibi.

Yahut aslı sefihe fî nefsihi idi, harfi çerin atılmasıyla mensûb oldu. Müstesna da tercihe şayan görüşe göre yerğabu'daki zamirden bedel olarak mahallen merfû’dur, çünkü olumsuz manasındadır.

"Yemin olsun ki, biz onu dünyada seçmişizdir” bu da yukarıdaki hükmün delili ve açıklamasıdır. Çünkü kıyâmet gününde doğruluk ve iyiliğine şahitlik edilen kimse, arkasına düşülmeyi hak eder; ondan ancak sefih olan ya da cahillik yüzünden ve olaylara bakmaktan aciz olduğu için kendini sefih durumuna düşürenden başkası yüz çevirmez.

131

Çünkü Rabbi ona: Teslim ol, dedi. O da: Âlemlerin Rabbine teslim oldum, dedi.

"Çünkü Rabbi ona: Teslim ol, dedi. O da: Âlemlerin Rabbine teslim oldum, dedi". İz istafeyna'nın zarfıdır ve onun illetidir ya da gizli üzkür fiili ile mensûbtur. Sanki şöyle denilmiştir: Onun seçilmesini ve imamlığa ve önderliğe uygun görülmesini anlaman için o vakti hatırla. O bu dereceye itaatla ve Rabbine dua ederken sırımdaki ihlâsla nâil oldu. Allah da kalbine marifete götüren ve teslimiyete vardıran delilleri getirdi.

Rivâyete göre bu âyet Abdullah b. Selâm'ın, yeğenleri Seleme ile Muhâcir'i İslâm'a davet etmesi ve Seleme'nin Müslüman olup Muhâcir'in kabul etmemesi üzerine inmiştir.

132

Bunları İbrâhîm, oğullarına tavsiye etti. Ya'kûb da. Ey ğullarım, şüphesiz Allah bu dini sizin için seçti. Öyleyse ancak Müslümanlar olarak ölün, dedi.

"Bunları İbrâhîm oğullarına tavsiye etti". Tavsiye bir kimseyi içinde iyilik ve Allah’a yakınlık olan bir işe teşvik etmektir. Aslı ulaştırmaktır, vassahu ulaştırdı, fassahu da ayırdı, demektir. Sanki vasiyet eden kendi işini vasiyet ettiği kimseye ulaştırmıştır.

"Biha"daki zamir millete (dine) râcidir, ya da kelime ve cümle te'vilinde olmakla eslemtü'ye râcidir. Nâfi' ile İbn Âmir veevsa okumuşlardır, birincisi daha beliğdir.

"Ve yakubu” bu da İbrâhîm'e ma’tûftur, bunu Ya'kûb da oğullarına vasiyet etti, demektir. Nasb ile yakube de okunmuştur ki, İbrâhîm'in vasiyet ettiklerine dahil olur.

"Ya beniyye” Basra ekolüne göre burada da kavl maddesi gizlidir (Ey ğullarım, dedi olur), Basra ekolüne göre de vassa'ya mütaallıktır, çünkü bu da ondan bir türdür. Bunun (kavl maddesinin izmarmın) bir örneği de şudur:

Bize Dabbe kabilesinden iki adam haber verdi:

Biz çıplak bir adam gördük (dediler).

Burada kesre ile inne okunmuştur. İbrâhîm'in dört oğlu vardı: İsmâîl, İshak, Medyen ve Medan. Sekiz de denilmiştir. On dört de denilmiştir Ya'kûb’unda on iki oğlu vardı: Rubin, Şem'un, Lavi, Yehuda, Beşsuhuor, Zebulun, Zevani, Teftuni, Küda, Luşir, Bünyamin ve Yûsuf.

"Şüphesiz Allah, bu dini sizin için seçti". Bütün dinlerin özü olan İslâm dinini, çünkü "ancak Müslümanlar olarak ölün” buyurmuştur. Bunun dış manası İslâm'a ters bir hâl üzere ölmekten men etmektir. Maksat ise öldükleri zaman o hâle ters olmalarından men etmek ve İslâm üzerinde sebatı emretmektir. Meselâ: Ancak huşuyla namaz kıl, sözün gibi. İbarenin üslubunu değiştirmesi de İslâm dışında ölümlerinin hayırsız bir ölüm olduğunu ve öyle bir şeyin başlarına gelmemesini bildirmek içindir. Bunun bir benzeri de: Şehitken öl, emridir.

Rivâyete göre Yahûdîler, Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'e "sen Yakubun öldüğü gün oğullarına ne vasiyet ettiğini bilmiyor musun?” demeleri üzerine inmiştir.

133

Yoksa Ya'kûb'a ölüm geldiği zaman orada hazır mı idiniz? Hani oğullarına: Benden sonra neye ibâdet edeceksiniz, demişti? Onlar da: Senin İlâhın ve ataların İbrâhîm, İsmâîl ve İshak'ın İlâhı olan bir tek ilâh'a ibâdet edeceğiz. Biz ona teslim olmuşuzdur, demişlerdi.

"Em küntüm şüheda” em munkatıadır, ondaki hemzenin manası inkâridir, yani Ya'kûb öleceği ve çocuklarına dediği şeyi söylediği zaman orada değildiniz, öyleyse niçin Yahûdîliğin onunla ilgili olduğunu iddia ediyorsunuz?

Ya da em muttasıladır, mahzûfa mütealliktir, takdiri şöyledir: O zaman orada yok mu idiniz yoksa hazır mı idiniz?

Şöyle de denilmiştir: Hitap mü'minleredir,

Mana da şöyledir: Siz buna şâhit olmadınız, onu ancak vahiy ile bildiniz. Aynel fiilin kesresi ile hadıra da okunmuştur.

"Oğullarına dediği zaman” bu da hadara'dan bedeldir,

"benden sonra neye ibâdet edeceksiniz?” yani hangi şeye ibâdet edeceksiniz, demektir? Bundan onları tevhid ve İslâm üzerinde sabitleştirmek ve bu ikisi için onlardan sağlam söz almak istemiştir. Mâ edâtı ile bilinmediği sürece her şeyden sorulur. Eğer bilinirse akıllının şahsını tayin etmek için men ile sorulur. Eğer sıfatından sorulmak istenirse: Mâ zeydün efakihün em tabibün (Zeyd nedir; fakih midir yoksa tabib midir?) denir.

"Onlar da: Senin İlâhın ve ataların İbrâhîm, İsmâîl ve İshak'ın İlâhı olan bir tek İlâha ibâdet edeceğiz, dediler". Varlığmda, Hanlığında ve ibâdet etmenin zorluğunda ittifak edilen ilâh'a demektir. İsmâîl'i onun atalarından saymaları dedeyi babadan saymak için genelleme yapmalarındandır ya da onun da baba gibi olmasındandır; çünkü aleyhisselâm Efendimiz: Bir kimsenin amcası babasının parçasıdır, buyurmuştur. Peygamber aleyhissalatü vesselam, Abbâs radıyallahü anh için: Bu, atalarımın kalmtısıdır, demektir. Vâv ve nûn ile cemi olarak İlâhe ebiyke de okunmuştur, nitekim şâir şöyle demiştir:

Kadınlar seslerimi alınca ağladılar ve:

Babalarımız size feda olsun, dediler.

Ya da ebiyke tekildir, yalnız İbrâhîm de onun atıf beyanıdır.

"Bir tek ilâh” atalarının ilahı terkibinden bedeldir, tıpkı:

"Nasiyetin kazibeh” (Alak: 16) kavlinde olduğu gibi. Bunun faydası da tevhidi açıkça ifade etmek ve muzâfm tekrarından doğan vehmi def etmektir. Tekrar da mecnıra atfın mümkün olmadığından kaynaklanmıştır. Bir faydası da tekittir,

Yahut da ilahen vahida ihtisas üzere mensûbtur (na'ni, nüridü gibi gizli fiille). "Ve nahnü lehu müslimun” na'büdü'nün fâ'ilinden hâl’dir ya da mef ulüdür ya da ikisinden hâl’dir. Ara cümlesi olma ihtimali de vardır.

134

Onlar bir ümmetti, gelip geçti. Kazandıkları onlaradır, sizin kazandığınız da sizedir. Onların yaptıklarından sorulmazsınız.

"Onlar bir ümmetti, gelip geçti". Yani İbrâhîm, Ya'kûb ve oğulları demektir. Ümmet aslında kastedilen, yanına varılandır. Topluma da öyle denilmesi fırkaların ona varmasındandır.

"Kazandıkları onlaradır, sizin kazandığınız da sizedir” herkes için yaptığının karşılığı vardır.

Mana da şöyledir: Onlara intisap etmeniz amellerinden yararlanmanızı sağlamaz. Siz ancak onlara katılmak ve onlara tâbi olmakla yararlanırsınız. Nitekim aleyhis-salâtü ves-selâm Efendimiz şöyle buyurmuştur: İnsanlar bana amelleriyle gelirken siz de soylarınızla gelmeyin.

"Onların yaptıklarından sorulmazsınız” iyiliklerinden sevaplanmadığınız gibi kötülüklerinden de muahaze edilmezsiniz.

135

Yahûdî yahut Hıristiyan olun ki, doğru yolu bulaşınız, dediler. De ki: Hayır, biz bir hanif olarak İbrâhîm'in dînindeniz. O, müşriklerden değildi.

 (Yahûdî yahut Hıristiyan olun, dediler). Gâip zamiri ehl-i kitap içindir yahut çeşitlilik içindir. Mana şöyledir: Sözleri şu iki sözden biridir. Yahûdîler: Yahûdî olun, Hıristiyanlar da: Hıristiyan olun, dediler, (doğru yolu bulursunuz). Bu da emrin cevabıdır. (De ki: Hayır, biz İbrâhîm milletindeniz). Yani, bilâkis biz İbrâhîm milletinden olacağız, yani onun dininin mensuplarından demektir.

Ya da İbrâhîm'in dinine tâbi olacağız. Merfû' olarak mületu de okunmuştur ki, milletuhu milletüna (onun dini bizim dinimizdir) yahut aksidir (milletüna milletuhu)dur yahut nahnu milletuhu'dur ki, ehlü milletihi (dininin mensuplarıyız demektir). "Hanifen” bâtıldan hakka meyleden demektir. Muzâftan yahut muzâfun ileyhten hâl’dir, tıpkı:

"Ve neza'na mâ fî sudurihim min ğıllin ihvanen” (Hicr: 47) âyetinde olduğu gibi.

"O, müşriklerden değildi". Ehl-i kitaba ve diğerlerine dokundurmadır, çünkü onlar müşrik oldukları hâlde ona tâbi olduklarını iddia ederler.

136

Deyin: Biz Allah'a, bize indirilene; İbrâhîm'e, İsmâîl'e, İshak'a, Ya'kûb'a ve torunlarına indirilene; Mûsa'ya ve Îsa'ya verilene ve Peygamberlere Rablerinden verilenlere îman ettik. Onlardan hiçbiri arasında ayrım yapmayız. Bizler ona teslim olanlarız.

"Allah'a îman ettik, deyin” hitap mü'minleredir, çünkü Allahü teâlâ:

"Eğer sizin îman ettiğiniz gibi îman ederlerse” (Bakara: 137) buyurmuştur.

"Bize indirilene” Kur'ân'a, onu önce zikretmesi bize ilk izafe edilen şey lmasındandır ya da başkasına îmana sebep olmasındandır.

"İbrâhîm'e, İsmâîl'e, İshak'a, Ya'kûb'a ve torunlarına” suhuflara demektir. Bunlar her ne kadar İbrâhîm'e indi ise de ancak onlar da tafsüatıyla mükellef olduklarından hükmüne dahildirler. Onlara da inmiş gibidir. Nitekim Kur'ân da bize indirilmiştir. Esbat sıbt'ın çoğuludur, o da torundur. Ya'kûb'un torunlarını yahut oğullarını veyahut zürriyetlerini murat etmiştir. Çünkü onlar da İbrâhîm ile İshak'ın torunlarıdır.

"Mûsa'ya ve Îsa'ya verilene” Tevrat ile İncil'e demektir. Onları daha beliğ bir ifade ile ayrı zikretmesi, bu ikisinin Mûsa ve Îsa'ya nisbetle durumu geçen suhufların durumu gibi değildir. Bir de o ikisi hakkında tartışma olmuştur (öyle olsa da asıllarına îman lâzımdır). "Ve peygamberlere Rablerinden verilenlere” toptan onlardan zikredilene ve edilmeyene "Rablerinden” onlara Rablerinden indirilmiş olarak îman ettik.

"Onlardan hiçbiri arasında ayırım yapmayız” Yahûdîler gibi; bir kısmına îman eder, bir kısmını inkâr eder değiliz. Ahad lâfzı nefy siyakında olduğundan geneldir, beyne'nin ona muzâf olması câiz olmuştur.

"Biz ona” yani Allah'a "teslim olanlarız” ihlâsla itâat ederiz.

137

Eğer sizin ona îman ettiğiniz gibi îman ederlerse, doğru yolu bulmuşlardır. Eğer yüz çevirirlerse, ancak onlar muhalefettedirler. Onlara karşı Allah sana yetecektir. O, hakkıyla işiten, hakkıyla bilendir.

"Eğer sizin ona îman ettiğiniz gibi îman ederlerse, doğru yolu bulmuşlardır". Bu da taciz ve susturma türündendir:

"Onunki gibi bir sûre getirin” (Bakara: 23) kavline benzer. Çünkü ne Müslüman'ların îman ettiği bir şey ne de İslâm dini gibi bir din vardır. Bimislihi'deki be'nin tadiye için değil de alet için olduğu da söylenmiştir. Mana da şöyle olur: Îmanı sizin yolunuz gibi hakka götürecek bir yolla elde etmeye çalışırlarsa. Çünkü maksadın birliği yolların çeşitli olmasına mani değildir.

Ya da be te'kit için zâittir, Meselâ:

"Cezaü seyyietin bimisliha” (Yûnus: 27) kavli gibi. Mana da: Eğer Allah'a sizin ona îmanınız gibi îman ederlerse, şeklinde olur.

Ya da misi araya sokuşturulmuşum Meselâ "veşehide şahidün min beni İsrâîle alâ mislihi” (Ahkâf: 10) kavli gibi, yani aleyhi demektir.

"Bima amentüm bihi” yahut "billezi amentüm bihi” okuyanların kırâatı da buna şahitlik eder.

"Eğer yüz çevirirlerse, ancak onlar muhalefettedirler". Yani îmandan veya sizin onlara dediklerinizden yan çizerlerse, onlar başka değil hakka karşıttırlar. O da inatlaşma ve muhalefettir. Çünkü muhâliflerden her biri diğerinin karşı sıkkındadır.

"Onlara karşı Allah sana yetecektir” bu da mü'minler için tesellidir, düşmanlık edenlere karşı korunacak ve yardım edileceklerine dâir vaattir.

"O hakkıyla işiten, hakkıyla bilendir” bu da ya va'din devamıdır; sözlerini işitir ve ihlâsınızı bilir ve sizi mutlaka mükâfatlandırır demektir ya da yan çizenler için tehdittir, Allah onların açıkladıklarını işitir, gizlediklerini bilir ve ona göre cezalarını verir, demektir.

138

(Biz) Allah'ın boyası ile boyanmışızdır. Boyası Allah'tan daha güzel olan kimdir? Bizler ona ibâdet edenleriz.

"Biz Allah'ın boyası ile boyanmışızdır” yani Allah bizi kendi boyası ile boyadı, demektir. O da Allah'ın, insanları onun üzerinde yarattığı fıtrattır. Çünkü o, insanın süsüdür, tıpkı boyanın kumaşın süsü olması gibi.

Ya da Allah bizi kendi doğru yoluna hidâyet etti ve bize delilini gösterdi ya da kalplerimizi îmanla kendi temizliği ile temizledi demektir. Çünkü tesiri onların üzerinde boyanın kumaşta göründüğü gibi göründü ve boyanın kumaşın içine girdiği gibi girdi.

Ya da boyadı demesi, onların sözlerine benzemek içindir, çünkü onlar yeni doğan çocuklarını vaftiz dedikleri bir sarı suya batırırlar ve: Bu onlar için temizliktir, derlerdi. Böylece Hıristiyanlıkları pekişirdi. Sıbğatallah mastar olarak mensûbtur,

"amenna” kavlini tekittir. İğra tarzında mensûb olduğu da söylenmiştir (ittebiu sıbğatallah). Millete İbrâhîm'den bedel olarak mensûbtur diyenler de vardır.

"Boyası Allah'tan daha güzel olan kimdir?” onun boyasından daha güzel boya yoktur, demektir.

"Bizler ona ibâdet edenleriz” bu da onlara imadır, yani sizin şirkiniz gibi şirk koşmayız, demektir. O da "amenna"ya atıftır. Bu da sıbğatallah'ın, kulu'nûn mef'ûlü olmasını gerektirir. İğra yahut bedel olarak nasb edenlerin kulu'yu izmar edip ilzemu yahut ittebiu millete İbrâhîm'e atfetmeleri ve kulu amenna'mn da ittebiu'dan bedel olmasını söylemeleri gerekir ki, Kur'ân'ın nazmı ve tertibi bozulmasın.

139

Deki: Allah hakkında bizimle tartışıyor musunuz? O, bizim de sizin de Rabbinizdir. Bizim amellerimiz bize, sizin amelleriniz de sizedir. Biz ona İhlas gösterenleriz.

 (Bizimle mücadele mi ediyorsunuz? Allah hakkında) onun konusunda ve sizlerden değil de Araplardan bir peygamber seçmesi konusunda.

Rivâyete göre ehl-i kitaplar: Bütün peygamberler bizdendir, eğer sen peygamber olsaydın bizden olurdun, dediler. Âyet bunun üzerine indi.

"O bizim de sizin de Rabbinizdir” özel bir kavmin değildir. Rahmetini kullarından dilediğine verir.

"Bizim amellerimiz bize, sizin amelleriniz de sizedir” kendi amellerimizle bize ikram etmesi akla uzak değildir. Sanki her mezhebi kendilerine mal ettikleri için onları susturmak ve konuşturmamak için böyle buyurmuştur. Çünkü peygamberlik ikramı ya Allah'ın dilediğine bir lütfudur ya da taâta devam ederek ve ihlâsla süslenerek kendini buna hazırlayanlara hakkın teslimidir. Allahü teâlâ’nın size özel verdiği ameliniz olduğu gibi bize de böyle verdiği amelimiz olabilir.

"Biz ona ihlâs gösterenleriz” onu bir bilir ve ona ihlâsla îman ve itâat ederiz, sizin gibi yapmayız.

140

Yoksa:

"İbrâhîm, İsmâîl, İshak, Ya'kûb ve torunları Yahûdî yahut Hıristiyanlar idiler mi diyorsunuz? De ki:

"Siz mi daha iyi biliyorsunuz. Yoksa Allah mı? Kendindeki bir şahitliği Allah'tan saklayandan daha zâlim kimdir? Allah yaptıklarınızdan gâfil değildir.

 (İbrâhîm, İshak, Ya'kûb ve torunlar Yahûdî yahut Hıristiyanlar mı idiler diyorsunuz?) em edâtı munkatıdadır, hemze de inkâr içindir. İbn Âmir, Hamze, Kisâî ve Hafs kırâatına göre tekulune şeklinde te iledir. Etuhaccunena'daki hemzeye muadil olması da muhtemeldir. Şu mana ki, iki şeyden, yani tartışma veya peygamberlerin Yahûdî veyahut Hıristiyan olmalarından hangisini tartışıyorsunuz.

"De ki: Siz mi daha iyi biliyorsunuz, yoksa Allah mı?". "İbrâhîm ne Yahûdî idi ne de Hıristiyan idi” (Al-i İmran; 67) sözü ile ikisini de İbrâhîm'den bertaraf etmiş ve ona:

"Tevrat ile İncil ancak ondan sonra indirildi” (Al-i İmran: 65) kavli ile delil getirmiştir. Ona atfedilerek sayılan paygamberler de dinde ona tabidirler, bunda da ittifak vardır.

"Kendindeki bir şahitliği Allah'tan saklayandan daha zâlim kimdir?” yani Allah'ın İbrâhîm'in hanif ve Yahûdîlik ve Hıristiyanlıktan beri olması şahitliğini demektir.

Mana da şöyledir: Hiç kimse ehl-i kitaptan daha zâlim değildir; çünkü onlar bu şahitliği gizlediler.

Ya da bu şahitliği gizlersek bizden daha zâlimi yok, demektir. Bunda kitaplarında ve diğer yerlerde Allah'ın Muhammed aleyhisselâm’ın peygamberliğine şahitliğini gizleyenlere îma vardır. Min edâtı "beraetün minallahi ve Resûlihi” (Tevbe: 1) kavlinde olduğu gibi ibtida içindir.

"Allah yaptıklarınızdan gâfil değildir". Bu da onlar için tehdittir, ye ile de (yamelun) okunmuştur.

141

Onlar bir ümmetti, gelip geçmiştir. Onların kazandıkları onlaradır, sizin kazandığınız da sizedir. Siz onların yaptıklarından sorulmazsınız.

"Onlar bir ümmetti, gelip geçmiştir. Kazandıkları onlaradır, sizin kazandığınız da sizedir. Siz onların yaptıklarından sorulmazsınız". Karakterlerine işlemiş olan babalarıyla övünmekten ve onlara güvenmekten men etmek ve uyarmak için tekrar edilmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Yukarıda geçendekindeki hitap onlaradır, bu Âyette de bizedir, bizi onlara uymaktan uyarmak içindir.

Şöyle de denilmiştir: Birincisinde ümmetten maksat peygamberlerdir, ikincisinde Yahûdî ve Hıristiyanların selefleridir.

142

İnsanlardan beyinsizler:

"Onları üzerinde bulundukları kıbleden çeviren nedir?” diyecekler. De ki: Doğu dabatı da Allah'ındır. Dilediğini doğru yola iletir.

"İnsanlardan beyinsizler diyecek” bunlar akılları hafif olanlar ve onları taklit ve idraksizlik yüzünden hor kılanlardır. Bundan da kıblelerinin değiştirilmesini hoş görmeyen münâfıkları, Yahûdîleri ve müşrikleri murat ediyor. Bunu önceden haber vermenin faydası, cevap vermeye hazırlanmaktır.

"Onları ne çevirdi?” ne döndürdü,

"üzerinde bulundukları kıblelerinden” yani Beytülmukaddes'ten, demektir. Kıble aslında insanın yönelme hâlidir, istikbalden gelir, sonra örf olarak namaz için dönülen mekana denilmiştir.

"De ki: Doğu da batı da Allah'ındır". Başkasının, yerine geçmeyecek şekilde zatî bir özelliğinden dolayı belli bir mekanı seçmez. Mühim olan emrini yerine getirmektir, mekan seçmek değildir.

"Dilediğini doğru yola iletir” o da bazen Beytülmukaddes'e, bazen de Ka'be'ye yönelmek gibi hikmetin istediği ve maslahatın icap ettiği şeydir.

143

Böylece sizi orta bir ümmet yaptık ki, siz insanlara şâhit olasınız; Resûlüllah da size şâhit olsun. Üzerinde bulunduğun kıbleyi ancak Resûl ah'a tâbi olanı ökçesi üzerine dönenden bilmemiz içindir. Gerçi bu, elbette Allah'ın hidâyet ettiklerinden başkasına büyük bir şeydir. Allah îmanınızı zâyi edecek değildir. Şüphesiz Allah, insanları çok merhametli ve çok merhamet edendir.

"Böylece” geçen Âyetin mefhumuna işarettir, yani sizi doğru yola götürdüğümüz veyahut kıblenizi en üstün kıble kıldığımız gibi "sizi de orta bir ümmet yaptık” yani hayırlı yahut doğru, ilim ve amelle temizlenmiş kimseler yaptık. Vasat aslında yanlara eşit uzaklıkta olan mekandır. Sonra ifrat ve tefritin arasında bulunan övülen hasletlere denildi Meselâ israfla cimrilik arasında bulunan cömertlik ve gözü karalılıkla korkaklık arasında bulunan yiğitlik gibi. Sonra da bu sıfatı taşıyan her şeye denildi. Bunda tekil ve çoğul, müzekker ve müennes birdir, tıpkı sıfat düşen isimler gibi. Bundan icmaın delil olduğu sonucu çıkarılmıştır, çünkü eğer ittifak ettikleri şeyde bâtıl olsaydı, adaletleri yara alırdı.

"Siz insanlara şâhit olasınız, Resûlüllah da size şâhit olsun” orta ümmet kılmasının illetidir, yani size getirdiği delillerden ve üzerinize indirdiği kitaplardan bilesiniz ki, Allahü teâlâ kimseye cimrilik ve haksızlık etmemiştir. Bilâkis yollan açmış ve peygamberleri göndermiştir. Onlar da tebliğ ve nasihat ettiler. Ancak kâfirleri bedbahtlıkları şehvetlere ve âyetlerden yüz çevirmeye sürüklemiştir. Siz de bu konuda hem çağdaşlarınıza hem de sizden öncekilere ve sonrakilere şahitlik edersiniz.

Rivâyete göre ümmetler kıyâmet gününde peygamberlerin tebliğlerini inkâr edecekler; Allah çok iyi bildiği hâlde münkirleri susturmak için onlardan ispat isteyecektir. Bunun üzerine ümmet-i Muhammed getirilir; ümmetler: Bunu nereden bildiniz, derler? Onlar da: Bunu Allahü teâlâ’nın doğru peygamberinin dili ile konuşan kitabında haber vermesiyle bildik, derler. O zaman Muhammed sallallahü aleyhi ve sellem getirilir, ona ümmetinin hâlinden sorulur. O da doğru olduklarına şahitlik eder. Bu şahitlik, onların lehine olsa da ancak Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem ümmeti üzerinde gözcü gibi olduğu için "âla” ile geçişli kılınmış ve aleyhlerine gibi gösterilmiştir. Alâ'nın öne alınması da Resûlüllah’ın onlara özel şâhit olmasını göstermek içindir.

"Üzerinde bulunduğun kıbleyi kılmadık” yani yöneldiğin ciheti demektir ki, o da Ka'be'dir, çünkü aleyhisselâm Efendimiz Mekke'de iken ona dönerek namaz kılardı, Hicret edince Yahûdîlerin kalplerini kazanmak için Kudüs'teki kayaya dönerek namaz kılması emredildi.

Ya da üzerinde bulunduğu kıble Kudüs'teki kayadır. Çünkü İbn Abbâs: Mekke'de iken kıblesi Beytülmukaddes idi, ancak Ka'be'yi araya alırdı, buyurmuştur.

Birinciye göre haber verilen şey neshedendir,

ikinciye göre de neshedilendir.

Mana da şöyledir: Senin asıl işin Ka'be'ye dönmektir, senin kıbleni Beytülmukaddes yapmadık.

"Resûlüllah'a tâbi olanı iki ökçesi üzerine dönenden bilmemiz içindir". Yani insanları onunla imtihan etmek ve ona dönerek namazda sana tâbi olanı atalarının kıblesine alışık olmalarından dolayı senin dîninden dönenden ayırmak içindir.

Ya da şimdi Resûlüllah'a tâbi olanı ona tâbi olmayandan ve geçici bir arızayla geçecek olandan ayırmamız içindir.

Birinciye göre

manası şöyledir: Seni üzerinde bulunduğun şeye döndürmemiz İslâm'da sebat edenle endişesinden ve îmanının zayıflığından dolayı ökçesinin üzerine dönenden ayırmamız içindir.

Eğer: Eğer Allahü teâlâ’nın ilmi nasıl bu durumu bilmek olur ki, o her zaman bilen idi, denilirse? Ben de şöyle derim: Bu ve benzerleri şimdiki taalluk itibarı iledir, cezanın dayanağı da odur.

Mana da şöyledir: İlmimiz ona mevcut iken taalluk etmesi içindir.

Şöyle de denilmiştir: Resûlünün ve mü'minlerin bilmesi içindir, ancak kendine isnat etmesi, onların kendinin gözdeleri olmasındandır ya da sâbit duranla sarsılanı ayırmamız içindir. Meselâ:

"Allah'ın iyiyi kötüden ayırması için” (Enfâl: 37) âyeti gibi. Bu durumda ilim sebebini sonuç olan temyizin yerine koymuştur. Meçhul kalıbı ile liyu'leme kırâati da buna şahitlik eder. İlim ya marifet manasınadır ya da "men” edatındaki istifham manasından dolayı amel ettirilmeyen müteaddi ilim demektir.

Yahut da ikinci mef'ûlü mimmen yenkalibü'dür, yani linaleme men yettebiür Resûle mütemeyyizen mimmen yenkalibü, demektir.

"Ve inkânet lekebireten” bu da şeddeli inne'den tahfif edilmiştir, lâm da fasıladır. Kûfe uleması: İn nâfiyedir, lâm da illâ manasınadır, zamir de Allahü teâlâ’nın "vema cealnel kıbletelleti künte aleyha” (Bakara: 143) kavlinin delâlet ettiği ca'l'e yahut tevliye'ye yahut da kıbleye râcidir, demişlerdir. Merfû' olarak lekebiretün de okunmuştur ki, o zaman kâne zâit olur.

"Ancak Allah'ın hidâyet ettiği hariç” yani Allah'ın hükümlerdeki ahkâma hidâyet ettiği, îmanda ve Resûlüllah'a tâbi olmada sebat edenler müstesnadır demektir.

"Allah îmanınızı zâyi edecek değildir” yani îmanda sebatınızı demektir. Şöyle de denilmişti: Neshedilen kıbleye îmanınızı yahut ona dönerek kıldığınız namazı. Çünkü

rivâyete göre Efendimiz Ka'be'ye çevrilince: Ya Resûllallah, çevrilmeden önce ölen kardeşlerimiz ne olacak dediler? Âyet bunun üzerine indi.

"Şüphesiz Allah, insanları çok merhametli ve çok merhamet edendir". Onların mükâfatlarını zâyi etmez ve iyiliklerini bırakmaz. Belki de daha mubalâgalı olan rauf'un öne alınması âyet sonlarına riayet içindir. Hicaz’lılar, İbn Âmir ve Hafs med ile leraûf, diğerleri kasr ile (lerauf) okumuşlardır.

144

Yüzünü göğe çevirdiğini görüyoruz. Şimdi seni hoşnut olacağın bir kıbleye çevireceğiz. Artık sen de yüzünü Mescid-i harâm tarafına çevir. Nerede olursanız yüzlerinizi onun tarafına çevirin. Kendilerine kitap verilenler, bunun Rablerinden bir hak olduğunu iyi bilirler. Allah onların yaptıklarından gâfil değildir.

"Kad nera” çoğu kez görüyoruz,

"yüzünü göğe çevirdiğini” vahyi bekleyerek gök tarafına baktığını demektir. Resûlüllah sallallahü aleyhi ve sellem'in içine Rabbinin onu Ka'be'ye çevireceği beklentisi düşerdi. Çünkü o, atası İbrâhîm'in kıblesidir, iki kıblenin en eskisidir ve Arapları îmana ve Yahûdîlere muhalefete en çok davet edecek odur. Bu da onun kemal-i edebini gösterir, çünkü beklerdi, fakat istemezdi. (Seni bir kıbleye çevireceğiz) sana bu imkanı vereceğiz. Bu da velleytuhu keza deyiminden gelir ki, onu mütevelli yapmaktır ya da seni o cihete yaklaştıracağız, demektir.

"Hoşnut olacağın” seveceğin ve şevk duyacağın kıbleye demektir, çünkü onda Allah'ın dileme ve hikmetine uygun dinî maksatlar vardır.

"Artık yüzünü çevir” yönel (Mescid-i harâm tarafına) onun cihetine. Şöyle denilmiştir: Şatr aslında bir şeyden ayrılan şey için kullanılır, şatara'dan gelir ki, ayrılmak demektir. Darun şatur da evlerden ayrı ev demektir. Sonra ayrılmasa da bir şeyin yanı için kullanıldı, Meselâ kutr gibi. Haram da haram edilmiş demektir, yani onda savaşmak haram edilmiştir yahut zâlimlerin ona tecâvüz etmesi yasaklanmıştır. Ka'be'nin değil de mescidin zikredilmesi, şunun içindir, çünkü Efendimiz aleyhisselâm Medîne'de idi, uzaktakinin ise onun tarafına yönelmesi kafidir. Çünkü ona yönelmek onun için zordur, yakın için ise öyle değildir. Rivâyet edildiğine göre Efendimiz aleyhis-salâtü ves-selâm Medîne'ye geldi, on altı ay Beytülmukaddes'e doğru namaz kıldı. Sonra Receb ayında zevalden sonra Bedir savaşından iki ay önce Ka'be'ye çevrildi. Ashâbına Selime oğulları mescidinde öğlenin iki rekatını kıldırmıştı. Namazda döndü, altınoluk tarafına yöneldi. Erkeklerle kadınlar saf değiştirdiler; o sebeple ona Mescidül kıbleteyen (iki kıbleli mescit) denildi.