BAKARA SÛRESİ

Medine'de inmiştir ve iki yüz seksen altı âyettir.

1

"Elif-Lâm-Mîm."

Huruf-ı mukattaa (takti edilmiş, kesilmiş, birbirinden ayrılmış bağımsız harfler)

Kur’ân-ı Kerîm'in bazı sûrelerinin başında yer alan, birbirinden ayrı ve bağımsız ve bu sebeple herhangi bir kelime oluşturması mümkün olmayan harflere "Mukattaa" denir, Bunlar o harflerin isimleriyle okunur. Fakat bu harfler terkib ettikleri kelime içinde okunurken duruma göre bazı telâffuz değişikliklerine uğrarlar.

Abdullah b. Mesûd'dân (radıyallahü anh) rivâyet olunduğuna göre Peygamberimiz şöyle buyurmuştur:

"Her kim Allah'ın Kitabından bir harf okursa, bu harf mukabilinde kendisine bir hasene (sevab) vardır ve her hasene on misliyledir (mukabele görecek). Elif-Lâm-Mîm, bir harfdir demiyorum. Fakat Elif bir harftir, Mim de bir harftir, "

 Tirmizî ile Dârimî'nin rivâyetlerine göre ise hadîs şöyledir:

"Ben size "Elif. Lâm. Mîm." bir harftir ve "Zâlike'l-Kitab / İşte o Kitab" bir harftir, demiyorum; fakat Elif bir harftir; Lâm bir harftir; Mim bir harftir; Zâl bir harftir; Kâf bir harftir, "

Açıkça anlaşıldığı gibi Kur’ân okuyan için va'dedilen sevab, Kelimeler sayısınca değil fakat Mushaflarda yazılı harfler adedincedır.

Anılan hadîste, "Allah'ın kelâmından" veya "Kur’ân'dan" değil "Allah'ın Kitabından" denmesi de konuyu aydınlatmaktadır. Hadîsteki ifadenin, bazılarının dediği gibi bir şeyi anlamının ismi ile isimlendirmekle hiçbir alâkası ur. Nasıl alâkası olur ki, burada harf olduğuna hükmedilen ve sevabı gerektiren, Yüce Allah'ın Kitabında ayrı ayrı ve basit hâlde bulunan harflerdir. İster bunlar, isimleriyle, ister nefısleriyle ifade edilsin. Şu hâlde "Zâlike'l-Kitab" âyetini okumanın sevabı, basit ve ayrı ayrı olan harflere karşılık ve onların sayısınca olduğu gibi, "Elif-Lâm-Mîm" okumanın sevabı da. Arapçasında yazılı harflerine karşılık ve onların sayısınca olur. Yoksa telık olmaz.

Şu hâlde burada nazarı itibara alınan, harfleri ifade eden sözler olmayıp fakat harflerin tâ kendileridir. Her hâlde buradaki sır şudur ki, sevabın hasıl olması, Kur’ân kelimelerinden kastedilen mânânın ifade edilmesine bağlıdır. O hâlde Kur’ân-ı Kerîm'in diğer kelimeleri, ancak harflerinin kendi nefislerini telaffuz etmekle mânâlarını ifade ettikleri hâlde sûrelerin başlarında bulunan mukattaa harfler, onların aksine, kendilerinden kastedilen mânâyı bildirmek için ancak onları kendi isimleri ile okumakla mümkün olur. Böylece aralarında hiçbir fark olmaksızın, Kur’ân-ı Kerimin kelimelerinin harflerinde olduğu gibi mukattaa harflerde de isim değil, mânâ telaffuz edilmiş olur. Nitekim görüldüğü üzere anılan hadîsin ikinci rivâyetinde "zâl bir harftir, kâf bir harftir" buyrulmak suretiyle, bu iki harf kendi nefisleri ile telaffuz edildikleri halde, ifade edilirken kendi isimleriyle söylenmişlerdir.

Huruf-u mukattaa'nın mânâsı

Surelerin başlarında bulunan birbirinden ayrı ve bağımsız harflerin durumu ve mânâları hakkında değişik görüşler vardır:

a- Bu harfler gizli, örtülü ilimlerden (u'lûmi'l-mestûre) ve perdeli, hicablı sulardandır (esrâr-ı mahcûbe), Rivâyet edildiğine göre Ebû Bekir es-Sıddîk (radıyallahü anh) şöyle demiştir:

Her Kitabın bir sırrı vardir; Kur’ân'ın sırrı da sûrelerin evvelleri, ibtidaları, ilk baştaki harf veya kelimeleridir (evâili's-suver)."

Ali'ye (radıyallahü anh) göre de: Her kitabın, bir safveti (saf, duru, berrak, en iyi kısmı) vardır; bu Kitada safveti sûrelerin başlarında bulunan hece harfleridir (hurufü't-teheccî) "

Abdullah b. Abbas'a (radıyallahü anh) göre ise:

"İslâm âlimleri, sûrelerin başlarında bulunan hece harflerinin mânâlarını idrâk etmekten âciz kalmışlardır."

Tabiîn'den olup İmam Ebû Hanîfe'nin hadîs hocası Şâ'bî'den bu harflerin mânâsı sorulduğunda:

"Onlar, Yüce Allah'ın sırrıdır (Sırru'llah); peşine düşmeyin." demiştir.

b- Sûrelerinin başlarında bulunan bu harfler, Yüce Allah'ın isimlerinden (Esmâu'llah) veya O'nun fiilî sıfatlarından (sıfâtü'l-ef âl) birine işarettir. Tabiînden ünlü Tefsir âlimi Muhammed b. Kâ'b el-Kurezî'ye göre bu harfler, Cenâb-ı Allah'ın fiilî sıfatlarını ifade etmektedir. Yani Elif, "âlâ" ya delâlet eder ki bu "Allah'ın nimetleri" anlamına gelir. Lâm, "Allah'ın lûtfu"; Mîm de, "Allah'ın mecdi (şanı, şerefi, mülk ve saltanatı, hükümranlığı)" demektir.

c- Bu harfler, hesap kabilindendir (her birinin bir rakam değeri vardır),

ç- Elif, "Allah"a; Lâm, "Cebrâi'l'e; Mîm de, "Muhammed"e delâlet eder. Yani Yüce Allah, bu Kitabı Cebrâîl vâsıtası ile Muhammed'e (sallallahü aleyhi ve sellem) indirmiştir.

d- Bu harfler, Allah tarafından kasem (yemin) için kullanılmıştır. Çünkü harfler, bütün lugatlerin (hurufül-mu'ceme asılları, Allah katından indirilen kitapların ana malzemeleri ve Allah'ın ism-i şeriflerinin) temelleridir.

e- Bu harfler, bir kelâmın sonu (intihâ-ı kelâm) ve başka bir kelâmın baş langıcının (ibtidâ-ı kelâm) işaretidir.

f- Bu harfler, başında bulundukları sûrelerin isimleridir. İslâm ulemasının çoğu bu düşüncededir. Basralı nahivcilerin (dilbilim) üstadı kabul edikti Haki el-Ezdî ile onun öğrencisi ünlü Sîbeveyh da bu görüştedirler. Onlara göre surelerin bu mukattaa harfleri ile isimlendirilmeleri, sûrelerin de harflerin oluşturduğu Arapça kelimelerden meydana geldiklerini bildirmek içindir. Böylece bütün insanlara Kur’ân'ın bir mucize olduğu uyarısı yapılmış olur. Yani eğer Kur’ân, Yüce Allah tarafından vahyedilmış olmasaydı, insanlar onunla yarışmakta âciz kalmazlardı. Tabiînin ünlü Tefsir âlimlerinden el-Kelbi İsmail el-Süddî ile ve (Ehl-i Kitap kültürüne ilişkin bilgisinin genişliği ile ünlü) Muhammed el-Kelbî'nin görüşü de buna yakındır. Onlara göre surelerin başlarındaki harfler, Kur’ân'ın isimleridir (Esmâü'l-Kur’ân). Üç veya daha fazla kelimenin, "Hadramut" örneğinde olduğu gibi bir isim oluşturması Arap dilcileri tarafından garipsenmiş olmakla beraber, kelimeler birbirinden ayrı olduğu hâlde bunlardan bir isim yapılmasında garipsenecek bir şey yoktur. Bu harflerin, sûrelerin isimleri kabul edilmesi hâlinde müsemmâ, yalnız sûrelerin başı değil fakat sûrelerin tamamı olur. Netice olarak bu görüşe göre, isim de, müsemmâya dahil olmuş olur ki bunda bir sakınca yoktur; tıpkı bunun aksinin de bir sakıncası olmadığı gibi. Mushaflarda sûre başlarındaki bu harflerin yazılışında isimlerin sekli değil, müsemmâların şekli yazılmıştır. Çünkü bu sekil, telaffuzu kolaylaştırır. Bir de anılan harflerin böyle yazılmasında, özellikle beş harfli olanlardaki uzunluk sakıncası önlenmiş olur. Üstelik Mushaf hattında kurala aykırılık da söz konusu olmaz. Sûrelerin başındaki bu harflerin telaffuz ve okunuşu ise, heceleme tarzında olur, yahut da harfleri saymak suretiyle olur ki tahkikçi âlimlerin çoğu bu eğilimdedir, islâm ulemâsına göre surelerin başlarında bu mukattaa harflerinin zikredilmesi, Kur’ân'ın meydan okuduğu insanlara bir uyarıdır.

Şöyle ki: Görüldüğü gibi Kur’ân âyetleri de insanoğlunun sözlerini oluşturan harflerden meydana gelmiştir. Eğer Kur’ân bütün kuvvet ve kudretlerin yaratıcısı Allah katından indirilmemiş olsaydı insanlar Kur’ân'ın bir benzerini meydana getirmek hususunda bu kadar acze düşmezlerdi. Oysa onlar edebi yarışmalarda usta biniciler ve övünme meclislerinde söz beyleridir. Onlar Kur’ân'a karşı birbirleriyle yardımlaş tıkları ve onu halkın gözünden düşürmek için her yola başvurdukları hâlde ona yalcın bir şey ortaya koyamamışlardır.

g-Sürelerin başında birbirinden bağımsız harfler bulunması diğer âyetlere nisbetle bir başkalık ve benzemezliktir ki bu da bir nevi kazdır.

Çünkü söz arasında harflerin kendilerini telâffuz etmek avam ve havasın yaptığı alışılmış bir şey ise de harflerin isimlerini telâffuz etmek ancak okuyup yazma bilenlerin işidir. Hiç bu sahada dolaşmamış olanlar için bu, kartal yumurtasını ele geçirmekten daha zordur. Özellikle bu isimlerin sözle ifadesi, üstün akıl erbabını ve yüksek dirayet sahiplerini hayrette bırakan ve maksadı anlamakta acze düşüren garip bir üslûp ve harika bir nazımla yapıyor ve sırların sırlarından haber veriliyorsa bu beşer işi değildir.

g- Kur’ân-ı Kerîmin yirmi dokuz sûresinin başında huruf-ı mukattaa vardır. Bu da mucizevî bir tevafuktur.

Çünkü Arap alfabesindeki harf sayısı da yirmi dokuzdur. Alfabenin yaklaşık yarısı bu sürelerin başında zikredilmiştir. Ayrıca bu harflerin zikredil diği yirmi dokuz sûre, sayı olarak Kur’ân'ın yaklaşık dörtte biridir, incelemeler bu sonucu ortaya çıkarmıştır.

Ey zihinlerin, ince hikmetlerini düşünemediği, ey fikir ellerinin yetişemediğı yüksek kudret sahibi Allah'ım! Sen ne kadar Yücesin; Seni tenzili ederiz!

Huruf-ı mukattaa'nın âyet sayılıp sayılmadığl

Edebî sözlerdeki çeşitlilik âdetine binaen sûrelerin başlarındaki birbirinden bağımsız harflerin kimi tek, kimi iki veya daha ziyadedir. Hattâ savılan beşe kadar çıkmaktadır. Üstelik aynı gayeye matuf olarak, kelimelerin yapısıda gözetilmiş ve bu harflerin tamamı, bir kerede zikredilmeyip sûrelere dağıtılmıştır. Bir de bu harflerin tekrar tekrar zikrinde fazla ifade vardır. Bu harf gruplarından her biri bir sûreye tahsis edilmiş ve bunlar başka sûrelerd zikredilmemiştir. Bu harf gruplarından kimileri bir âyet sayılmış, kimileri de sayılmamıştır. Bu tamamen tevkifi, başka bir deyişle vahyin öylece teshindir Bunun gerekçesi yoktur. Şimdi huruf-u mukat-taa'dan hangileri âyettir, hangileri değildir; bunları görelim:

a- "Ehf-Lam-Mîm", hangi sûrenin başında bulunuyorsa bir âyettir.

Bir görüşe göre Al-i İmrân (3) sûresinin başında yer alan Elif-Lâm-Mîm bir âyet değildir.

b- A'raf (7) sûresinin başındaki "Elif-Lâm-Mîm-Sâd" bir âyettir.

c- Yûnus (10), Hûd (11), Yûsuf (12), Ra'd (13), İbrâhîm (14) ve Hicr (15) sûrelerinin başlarında bulunan "Elif. lâm. râ" ve "Elif. lâm. mîm. râ". harfleri bir âyet sayılmamıştır. Bu harfler başlarında bulunduğu bu beş sûrenin hiçbirinde âyet değildir.

ç- Şuara (26) ve Kasas (28) sûrelerinin başlarında yer alan "Tâ-Sîn-Mîm her iki sûrede de başlı başına birer âyettir.

d- "Tâ-Hâ" (20) ve "Yâ-Sîn." (36) sûrelerinin başlarında bulunan Tâ-Ha ve Yâ-Sîn harfleri de başlı başına birer âyettir.

e- Neml (27) sûresinin başındaki "Tâ. Sîn", âyet değildir.

f- Mü'min (40), Fussılet (41), Şûra (42), Zuhruf (43), Duhan (44), Câsiye (45) ve Ahkaf (46) sûrelerinin başlarında bulunan "Hâ-Mîm" harfleri bütün bu sûrelerde birer bağımsız âyettir.

g- Meryem (19) sûresinin başındaki "Kâf-Hâ-Yâ-Ayn-Sâd" harfleri de müstakil bir âyettir.

ğ- Sûra (42) sûresinin başında yer alan "Hâ-Mîm" ve "Ayn-Sîn-Kaaf' harfleri iki ayrı grup olarak iki ayrı âyettir.

h- Sâd (38), Kaaf (50) ve Kalem veya Nûn (68) sûrelerinin başlarında bulunan "Sâd" "Kaaf ve "Nûn" harflerinin hiçbiri kendi başına bir âyet sayılmamıştır. Bu, Kûfeli Tefsir âlimlerinin görüşüdür. Bir başka rivâyete göre de sûrelerin başlarındaki bu harf gruplarının tamamı -aralarında fark olmaksızın- hepsi birer âyettir.

Küfe mektebine mensub olmavan diğer İslâm ulemâsı ise, bu harflerin hiçbirini âyet saymamışlardır. Huruf-ı mukattaa ile ilgili diğer hükümler, Yüce Allah'ın izni ile yerleri geldikçe açıklanacaktır.

2

"İşte o Kitab. Onda hiçbir şüphe yoktur."

A- "İşte o Kitab"

"Zâlike'l-Kitab" (2/2) terkibindeki "zâlike" kelimesi, aslında mürekkebtir. Şöyle ki: "Zâ", işaret ismidir. "Lâm", işaret olunan şeyin uzaklığına delâlet eden bir kinayedir. "Kâf" da hitab içindir. "Zâlike" kelimesi böylece Arapçada gözle görülen uzaklıkta bulunan bir nesneye işaret etmek için kullanılır. Burada, "Zâlike" ile işaret edilen Kitab, yani Kur’ân-ı Kerîm henüz tamamen gözle görülecek bir menzil içinde değildir. Çünkü tamamıyla inmemiştir. Fakat uzak mesafede de değildir. İnen kısımlanyla yakındır. O hâlde bu kullanılış onun şânının yüceliğini, fazilet ve şerefinin yüksekliğini ve sanki gözle görülebilecek kadar açık bir vesika olduğunu ifade içindir.

Kimi âlimlerin "buradaki uzaklık manevî derinlik itibariyledir veya Allah tarafından, gönderildiği insanlara ulaşması itibariyledir" şeklindeki yorumları, bunun için bir ölçüde geçerli sebep olabilirse de işlevi yakma işaret olan kelimenin tercih edilmesini haklı kılmaktan uzaktır.

Kitap; lügatte, gözle görülen şeyleri toplayıp bir araya getirmektir. Nasıl ki kıraat kelimesi de, lûgatta, görülmeyen şeyleri toplayıp bir araya getirmektir, İşte bu münasebetle harflerin yan yana dizilmesine kitap, kitabet denilmiştir. Burada kitabtan maksat -her ne kadar bu sûre nazil olduğu zaman henuz nüzulü tamamlanmamış ise de- Kur’ân-ı Kerîm'in tamamıdır. Çünkü Kur’ân'ın tamamı Yüce Allah'ın ezelî ilminde, Levh-ı Mahfûz'da mevcut îdi Yahut Kur’ân, önce dünya semâsına (insanlık boyutuna) toptan indirilmişti Nitekim Fatiha sûresi tefsirinde de anlatılmıştır. 3 "el-Kitab"tan maksad, kimilerine göre Bakara (2) süresidir. Söz konusu sûre, bütün Kur’ân-ı Kerîm'in ana amaçlarını ve önemli bölümlerini ıçerdiği için Kur’ân'ın tamamı gibi sayılmıştır. Tıpkı "Hacc, a'refedir (el-Haccü a'refetü)" hadîsi gibi. (Haccın, olmazsa olmaz veya en önemli rüknü Arafat'ta vakfe olduğu için Hacc, a'refedir, buyrulmuştur.)

Bir görüşe göre de "el-Kitab"tan maksad, Kur’ân'ın tamamıdır. Buna göre de Kur’ân, diğer semavî kitaplardan çok çok üstün ve mükemmelliğin zirvesinde olduğu için, bu isme lâyık görülmüş ve sanki diğer semavî kitap lar, bu kavramın kapsamı dışında bırakılmıştır.

Bir görüşe göre de âyette işaret edikti bir mev'ûd (va'dedilen) kıtaptır Bu bakış açısına göre âyette uzaklık işaretinin kullanılmasının sebebi Bakara (2) sûresi ise, bu va'dden murad;

"Gerçekten Biz sana yükü ağır bir söz vahy (ilkaa) edeceğiz (İnna senülkî a'leyke kavlen sakîlâ)" (Müzemmil 73/5) meâlındekî âyette ifade edildiği gibi bir mânâ kastedilmektedir. Yok eğer burada müsemmâ Kur’ân'ıse o takdirde va'dden murad, Kur’ân'ın indirileceğine dâir Tevrat ve İncil'deki va'ddir.

B- "Onda hiçbir şüphe yoktur."

"Reyb". mastarlî olup lûgatta kalbin rahatsızlık duyması ve vehim beslemesidir. Sonra mutlak şüphe veya töhmet ile beraber şüphe mânâsında kullanılmıştır. Çünkü şüp he ve töhmet de, kalbi rahatsız eder, huzur ve sükûneti ortadan kaldırır. Yani bu ilâhî Kitabın şânı o kadar yüce ve hücceti o kadar açıktır ki onun hak ve gerçekliğinden ve Allah katından indirilmiş bir vahiy olduğunda şüpheyı mûcib hiçbir sebep yoktur. Yoksa hiç kimse, ondan şüpheye düşmeyecek demek değildir. Nitekim Kur’ân'da;

"Ve eğer kulumuza indirdiğimizden (Kur’ân) şüphedeyseniz..." (Bakara 2/23) buyrulmuştur. Bunun anlamı: Eğer Bizim indirdiğimiz kitapta sizin için bir şüphe var sa, yahut Bizim indirdiğimiz kitaptan siz şüphe ediyorsanız" demektir, Ancak bu âyette şüphenin Kur’ân'da olması yerine, kullarda olması farz edilmiştir Bu, Kur’ân'ı ziyadesi ile şüpheden münezzeh kılmak ve şüphenin, Kur’ân'da değil fakat insanda olduğunu anlatmak içindir.

C- "O, müttakîler için bir hidâyettir".

Yukarda geçtiği gibi hidâyet; istek ve amaca eriştiren vâsıtaları nazikçe göstermektir.

Bir görüşe göre ise hidâyet; istek ve amaca eriştiren rehberliktir Bu görüşün delili, hidâyetin karşıtının dalalet olmasıdır. Nitekim aşağıdaki ayet-i kerîmelerde:

"İşte onlar, hidâyete mukabil dalâleti satın alanların tâ kendileridir." Ve:

"O hâlde ya biz ya da siz ikimizden biri, mutlaka ya hidâyet üzeredir ya da apaçık bir dalâlet içindedir" (Sebe 34/24) buyrulur.

Ve hiç şüphesiz dalâlette murada ermeme mânâsı vardır. Onun mukabili de murada ermektir. Ve lâzım (geçişsiz) hidâyet fiili için bu mânâ gözetiliyorsa, müteaddî (geçişli) olan hidâyet fıili için de aynı mânâ gözetilmelidir. Çünkü lazım ile müteaddî arasındaki fark, yalnız etkileme ve etkilenme cihetindendır. Hulâsa,  müteaddî olan hidâyet, murada erdiren; lâzım (geçişsiz) an hidayet ise murada varan bir yönelmedir, hidâyetin karşıtı olan dalâlet, Kesin olarak murada varmayan yönelmedir. Açıkça görüldüğü gibi bu düşünce, iki temel kabule dayanmaktadır:

1- Murada ermek zorunlu olarak lâzım (geçişsiz) hidâyet fıili mefhû- unda vardır;

2- Lazım fiil de müteaddi (geçişli) fiil içinde zorunlu olarak bulunmaktadır.

Oysa her iki husus da sübût bulmaktan uzaktır. Çünkü hidâyet ve dalâletin birbirinin karşıtı olmasının dayanağı yalnız murada ermek veya ermemek değildir; fakat bu iki kelime arasında karşıtlığın gerçekleşmesi için onların içerdikleri mefhûmlara özel olarak bu mânânın yüklenmesi gerektiğidir. Bunun da açıklaması şöyledir:

Nasıl hidâyette, insanı murada erdiren şuurlu bir yönelme mânâsı olması gerekliyse dalâlette de insanı muraddan uzaklaştıracağı kesin şeylere yönelme mânâsı olmalıdır. Bunlar iki taraf için de müsellemdir ve mânâda karşıtlığın gerçekleşmesi için bu lâzımdır.

Bu açıklamalardan sonra deriz ki; eğer hidâyet mefhûmunun içerdiği murada ermekten maksat, yönelme ile murada ermenin eşzamanlı olması ise bunun geçersiz (bâtıl) olduğu açıktır. Çünkü murada ermek, söz konusu yö nelmenin gayesidir. Bu itibarla murada erme hâsıl olunca, yönelme de kesin olarak sona ermiş olur. Çünkü hâsılın tahsiline yönelmek imkânsızdır, bun dan sonra bakî kalan, ya hidayet üzerinde sebat etmek ya da artmasına yö nelmektir. Bir de, bir maksada yönelmek, tedricîdir; maksada erme defaten gerçekleşir. Bu itibarla gerçekleşmede ikisinin bir araya gelmesi zorunlu olarak imkânsızdır.

Dalâletteki ermeme mânâsı ise, sürekliliği olan bir husus olduğuna göre gerçekleşmede ikisinin beraberliği bütün zamanlarda zorunludur. Çünkü bir an için ondan ayrılırsa, onun mukabili olan erme (vusul), onun yerine geçer

Bunlar anlaşıldıktan sonra deriz ki emre ve davete itaat ve icabet, bir öl çüde emre ve davete terettüp ediyorsa da, haddi zatında bu iki fiil, mü olarak, emir ve davet olunan kişiden kendi ihtiyarı ile sâdır olmaktadır. Yok sa, itaat ve icabet, tabiî sonuçların, fiillere bağlılığı gibi, emir ve davete bağlı değildir. Bunun gibi, hidâyet olunan kimsenin hidâyeti, yani o yola yönelmesi de müstakil bir fiil olup kendi ihtiyarı ile ondan sadır olmaktadır tabiî sonuçlar gibi, hidâyetin, yani yönlendirmenin ayrılmaz bir sonucu değildir.

Bu açıklamalarla hidâyet yolunun ne olduğu vuzuha kavuştu ve an ki hidayet, arzu ve murat edilen şeylere ulaştırabilen vesile ve vâsile ve mutlak olarak göstermekten ibarettir ki bu da, yolu anlatmak ve yolu retlerini tarif etmek ile olur. Hidâyetin mânâsında, arzu ve murat edilen şeylere ulaşmak şartı olmadığı gibi yapılmak istenen rehberliği kabul etme şartı da yoktur. Bunlardan hiçbiri gerçekleşmez veya yalnız biri gerçekleşirse yine hidâyet edilmiş sayılır.

"Ey Resûlüm! Sen her sevdiğini doğru yola iletemezsin (hidâyet edemezsin)..." (Kasas 28/56) ve

"Allah dileseydi hepinize hidâyet ederdi" (Nahl 16/9) meâlindeki âyetlerde hidâyette arzu ve murada erme mânâsının gözetilmiş olması ise mecaz kabilindendir. Yine geçmiş açıklamalarımızdan anlaşıldı ki gerek kendi nefislerimizde olsun, gerekse dışımızda olsun, bütün kâinatta yaratılmış olan delâletler (yol göstermeler) ve semavî kitaplarda, yer alan dinî beyanat, âsi olsun, itaatkâr olsun bütün mahlûkata mutlak olarak gerçek mânâda Yüce Allah katından coşku ile akan hidâyetlerdir.

"Allah'a hamdolsun ki O, bizi hidâyeti ile buna kavuşturdu, Eğer Allah, bize hidâyet etmeseydi biz kendiliğimizden bunun yolunu bulamazdık" (A'raf 7/43).

Takvanın mânâsı ve mertebeleri (meratib)

Âyette geçen müttakiler, hâlen veya gelecekte takva vasfını kazanmış olanlardır. Âyette hidâyet, takva sahiplerine tahsis edilmiştir; çünkü hidâyet nurundan nasib alanlar ve onun sonuçlarından faydalananlar takva sahipleridir. Ancak hidâyet, mü'min olsun, kâfir olsun, düşünen herkese şamildir. Nitekim âyet-i kerîmede;

"İnsanlar için hidâyettir" (Bakara 2/185) buyrulmaktadır.

Takvâ, vikaye kökünden olup ziyadesiyle korunmak, sakınmak (Allah'tan gereği gibi korkmak, mehâfetu'llah) demektir, Takva, İslâm örfünde, ahiret için zararlı olan şeylerden menahî) şiddetle sakınmaktır. Nitekim:

"Şüphesiz Allah, adaleti, iyiliği (ihsanı) akrabaya yardım etmeyi emreder; kötülükleri (el-fahşa) fenalık ve azgınlığı da (el-münkeri ve'lbağy) yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor" (Nahl 16/90) âyeti, takvanın kısımlarını kapsar."13

Emevî halîfesi Ömer b, Abde'l-Azîz'e göre:

"Takva, Allah'ın haram kıldığı şeyleri terk ve farz kıldığı şeyleri ifâ etmektir"

Tâbiin'den bir hadîs âlimi olan Şehr b. Havşeb'e göre;

"Takva sahibi, mubaha (ne helâl ne haram) düşmek endişesi ile sakıncası olmayan birtakım şeyleri bile terk eden kimsedir."

Bayezid el-Bistamî'ye göre:

"Takva, şüpheli olan her şeyden sakınmaktır."

Muhammed b. el-Hanefîyye'ye göre:

"Takva, seni Yüce Allah'tan uzaklaştıran her şeyden sakınmaktır."

Sehl el-Tüsterî'ye göre:

"Takva sahibi, kendi kuvvet ve kudretini bırakan kişidir."

Bazı zâtlara göre takva, Allah'ın, seni yasakladığı yerde görmemesi emrettiği her yerde görmesidir.

Meyimin b. Mehran'a göre:

"Kişi, kendi nefsini cimri ortaktan ve zalim sultandan daha şiddetli ola rak hesaba çekmeden takva sahibi olamaz."

Ebû Turab Asker el-Nahşebî'ye göre:

"Takvanın önünde beş geçit vardır. Bu geçitleri geçmeyen kimse, takvaya eremez:

1) Sıkıntıyı nimete tercih etmek,

2) Zafiyeti kuvvete tercih etmek,

3) Zilleti izzete tercih etmek,

4) Cehdi (gayreti) rahata tercih etmek,

5) Ölümü hayata tercih etmek"

Bazı hikmet pirlerine göre de: "Kişinin, takvanın zirvesine ermesi, ancak kalbinden geçenlerin bir tabağa konulup da çarşıda pazarda dolaştırıldığında ona bakanlardan utanmadığı bir hâle gelmekle olur" Bazı zâtlar da diyor ki:

"Takva, dışını halk için süslediğin gibi içini de Hak için süslemektir." Takva konusunda gerçek şudur: Takvanın üç mertebesi vardır:

Birincisi- Küfürden uzak kalmak suretiyle ebedî azaptan korunmaktır, Fetih (48) suresinin:

"Allah Resulünün ve mü'minlerın üzerine sekînetinı indirdi ve onları takvâ kelimesine bağladı (ilzam etti). Zaten onlar buna ehak ve ehil idiler.

Allah her şeyi hakkıyla bilendir." (48/26) mealindeki 26. âyette geçen takva sözü bu surede yorumlanmaktadır.

İkincisi' Fiil olsun, fiilin terki olsun, bütün günahlardan sakınmaktır. Hattâ bazılarına göre küçük günahlar da buna dahildir. Şeriat örfündeki takva budur A'raf (7) sûresinin "Eğer o memleketler halkı inansalar ve takva üzere olsalardı..." mealindeki 96. âyetinde geçen takvadan da bu mânâ kasdedilmektedir.

Üçüncüsü: Gönlü Yüce Hak'tan başka her şeyden temizlemek ve bütün varlığı ile Cenâb-ı Allah'a yönelmektir. İşte Al-i İmran (3) sûresinin:

"Ey iman edenler, Allah'tan gerçek takvanın gerektirdiği gibi korkup sakının ve her hâlde Müslümanlar olarak can verin." mealindeki 102, âyetinde bu nevi takva emredilmektedir.

Bu mertebenin de pek geniş boyutları vardır. Gizli hikmetlere binâen, ilâhî iradenin gereği olarak, derecelerinin istidatları ölçüsünde değişik ölçülerde feyiz alan mensuplarının sınıfları da kendi durumlarına göre değişmektedir. Bunların en yükseği, peygamberlerin ve onların üstün himmetlerinin eriştiği zirvedir. Çünkü onlar, peygamberlikle velilik riyasetini kendilerinde toplamışlardır. Peygamberlerin, insanlık âlemine bağlılığı, onların ruhlar âlemine yükselmelerine engel değildir. Peygamberlerin, halkın işleri ile ilgilenmeleri, onları Halik'ın işlerine dalmaktan da alıkoymaz. Çünkü kutsal kuvvetle desteklenen temiz ruhlarının istidadı pek mükemmeldir.

Kur’ân-ı Kerîm'in hidâyeti, bütün bu mertebelerin erbabına şamildir. Eğer Kur’ân'ın takva sahiplerine hidâyetinden maksad, Kur’ân'ın onları takvanın birinci mertebesini tahsile ve o mertebeye erişmeye irşad ise o takdirde mecazî olarak, takva sahiplerinden murad takvaya yakın olanlardır. Çünkü takva sahiplerinin kendileri kastedilirse, hâsılın tahsili lâzım gelir ki bu da imkansızdır (zâten onlar takva sahibi olmuşlardır.) Âyette bunu açıkça ifade eden ibare değil de mevcut ibarenin kullanılması, ibarenin veciz olmasını sağlamak ve bu sûrenin başında Yüce Allah'ın velîlerini zikir ve onların şanını tazim içindir.

Yok eger yukarıda belirtildiği gibi, takvanın birinci mertebesine değil de ondan sonraki iki mertebeye irşad kastedilirse ve takva sahiplerinden murad da birinci mertebedeki takva sahibleri ise mecaz değil hakikat olur. Yok eğer takva sahiplerinden birinci mertebeden sonraki iki mertebede bulunanlar kasdedilirse, o takdirde mecaz olur. Çünkü birden sonraki mertebeye erişmek de ancak beklenen o Kur’ân hidâyeti ile gerçekleşir. İkinci mertebe ile üçüncü mertebe arasındaki durum da şöyledir:

Eğer hidâyetten, üçüncü mertebenin tahsiline irşad kasdedilirse ve takva sahiplerinden murad ikinci mertebedekiler ise, ifade hakikat olur. Yok eğer murad üçüncü mertebedekiler ise ifade mecaz olur. Hidâyet lafzı ise bütün takdir ve suretlerde (mecaz değil) hakikattir.

Eğer Kur’ân'ın, takva sahiplerine hidâyet olmasından, takvada sebat etmelerini sağlamak veya takvanın ziyadesi de, onun kullanılmakta olan mânâsına dahil olduğu kabul edilerek takvanın ziyadesine irşad kasdedilirse, bu ifade mutlaka mecaz kabul edilir, Müttakiler (takva sahipleri) lafzı ise, bütün hâl ve takdirlerde (mecaz değil) hakikat olarak kullanılmış olur. Kur’ân-ı Kerîm'in veciz olmasının gereği olarak, âyetlerin tertibinde, cümleler arasında uyum ve ahenk gözetilmiş, sonraki cümleler, önceki cümleleri açıklar şekilde bir sıra izlenmiştir. Bundan dolayıdır ki, cümleler arasına atıf harfi girmemiştir.

"Elif-Lâm-Mîm", kendi başına bir cümle olup cümlenin baş unsuru (mübtedâ) gizlidir yahut alfabe harflerinden bu üç harf, benzerini getırmek için insanlara karşı meydan okunurken kelâmı oluşturan harflerin cinsinden olduklarını bildirmektedir.

"İşte o Kitab" diye meâli verilen "Zâlike'l-Kıtab" ikinci bir cümle olup meydan okur niteliktedir. Çünkü (daha önce de işaret edildiği gibi) "el-Kitab", onun üstün mükemmeliyet vasfını taşıdığına delâlet etmektedir. Bundan sonra da o Kitab ta şüphe olmadığını bildirmek suretiyle o Kitabın zirvedeki üstünlüğü tescil edilmektedir. Çünkü hak ve yakıînden (şüpheden uzak bilgiden) daha yüksek bir fazilet yoktur.

"Hüden li'l-müttekîn / M'üttekîler için bir hidâyettir" cümlesi de, bir tekid cümlesi olup, onun en ufak bir şüphenin dahi çevresinde dolaş madığı bır hak (gerçek) olduğunu ve taşıdığı mükemmellik vasfını beyan eder. Yahut da deli ile medlul gibi önceki cümle mefhûmu sonraki cümle mefhumunun gereği olan ifade kabilindendir. Çünkü başta, ilâhî kelâmın da kendi kelâmları cinsinden olduğu hâlde onun karşısında âciz kaldıklarına buyrulunca, o Kitabın, kemal mertebelerinin doruğunda olduğu ortaya çı kar. Bu da onun, şüpheden son derece münezzeh olmasını gerektir. Çün kü şüphe götüren bir şeyden daha noksan bir şey olamaz. Şüpheden vareste olan bir kelâm da müttekîler (sorumluluğunun bilincinde olan, Allah'tan gereği gibi korkup çekinen ve O'nu haşyetle seven) için mutlaka hidayet olur Bu gördüğün gerçeklerdeki derin nükteler ve üstün meziyetler, Allah'ın şânının Celalini ve azametini pek açık olarak gösterir.

3

"Onlar (takva sahibleri), gayba inanırlar. Namazı ikame ve kendlilerini rızıklandırdığımız şeylerden başkalarını da infak ederler."

A- "Onlar gayba inanırlar."

Eğer takvâ, yalnız, günahların terki olarak tefsir edilirse, bu cümle, müttakiler için takyit edici (kayda ve şarta bağlayıcı) bir sıfat olur ve tezyin ve donatmanın (tehliyenin) boşaltmaya (tahliyeye) terettübü gibi bu sıfat ona lerettüp eder. (Yani insanin manevî ortamı önce günahların terki ile boşaltılır, sonra da âyette belirtilen güzellikler ile süslenir). Yok eğer takva, şeriat örfündeki ve akla ilk gelen mânâsı olan hem dinî emirlerin ifası, hem de günahların terki olarak tefsir edilirse, o takdirde bu cümle, müttakiler için açıklayıcı bir sıfat olur. Çünkü bu takdirde "O müttakiler ki gayba inanırlar" cümlesi, mevsûfun (müttakiler kelimesinin) icmalî olarak içerdiği mânâya tafsil olur. Bu âyetlerde takva sahiplerinin özellikle imân, namaz ve sadaka ile vasıflandırmaları, bunların İslâm dininin direği ve temeli durumunda olduklarından dolayıdır. Çünkü bu ameller, genellikle' günahlardan sakınmayı sağlayan diğer ibâdetleri de arlıalarından getiren ruhî, bedenî ve malî ibâdetlerin ana esasları durumundadır. Nitekim âyet-i kerîmede:

Kitab'tan sana vahyolunanı oku, namazı da kıl. Çünkü namaz çirkinlik ve kötülüklerden alıkoyar." (Ankebût 29/45) buyrulur.

Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) de buyuruyor ki "Namaz, elinin direğidir ve zekât da, Islâmın köprüsüdür."

Yahut anılan sıfat cümlesi, dinî emirlerin ifası ve günahların terki olarak tefsir edilen o takva vasfını taşıyanları methetme mahiyetindedir.

İmanın mahiyeti

İmân, emn (emniyet) kökünden gelmektedir. Sonra tasdik mânâsında Kullanılmıştır. Çünkü tasdik eden kimse, tasdik edileni, tekzib ve muhalefetten emin kılmaktadır. Bu kelime "b" harfi ile beraber kullanıldığı zaman itiraf mânâsını da içerir. Bazen imân, itimat mânâsında da kullanılır. Çünkü itimat ederi kimse, emniyet ve istikrar içinde olur.

Burada her iki mânâ da güzeldir. İslâm şeriatindeki imân ise ancak tevhid, nübüvvet, ölümden sonra dirilme (ba'sü ba'de'l-mevt), mükâfat ile mücazât ve benzerleri, gibi Peygamberin (sallallahü aleyhi ve sellem) dininden olduğu zorunlu olarak bilinen şeyleri tasdik ile gerçekleşir.

İmânda kalben tasdik ve dille ikrar

İmânda kalben tasdik yeterli midir, yoksa dil ile ikrar da gerekir mi? Bu konuda değişik görüşler vardır. Şöyle ki:

Ehl-i Sünnetin itikada ait görüşlerini sistemleştiren ve Eş'arî mektebini kuran üstat Ebû'l-Hasen el-Eş'arî ve ona tâbi olanlara göre;

Kalben tasdik yeterlidir. Çünkü dil ile ikrar, ancak hükümleri uygulamanın kaynağıdır.

Hanefî mezhebinin müessisi İmam-ı A'zam Ebû Hanîfe ve ona tâbi olanlara göre:

İmân için sadece kalben tasdik yeterli olmayıp dil ile ikrar da gereklidir, Hak olan da Ebû Hanîfe'nin yorumudur. Çünkü Ebû Hanîfe, kalben tasdik ve dil ile ikrarı imânın iki parçası olarak kabul etmiştir. Ancak Ebû Hanîfe'ye göre ikrar, mücbir sebep karşısında zorunluluğu kalkabilen bir şarttır.

Hadîsçilerin çoğuna, Mu'tezile ile Haricîlere göre: İmân; üç şeyin toplamıdır:

1) Halika inanmak,

2) Halikı dil ile ikrar etmek,

3) Gereğince amel etmek.

Şu anılan görüşlerin ittifakı ile itikada halel getiren kimse münafık; ikrara halel getiren kimse kâfir; amele halel getiren kimse fâsık olur. (Büyük günah işlemek suretiyle) amele halel getiren kimse, Haricîlere göre kâfir olur. Mu'tezileye göre ise imândan çıkmış, fakat küfre girmemiş (ikisinin arasında bir mertebede kalmış) olur.

Gayba inanmak

Âyetteki "gayb" kelimesi, mastar olup mübalağa için gaibin vasfı olarak kullanılmıştır. Onun karşıtı da şahadettir. Nitekim Zümer (39) sûresinin 46. âyetinde şöyle buyrulur:

"De ki:

Ey gökleri ve yeri yaratan, gaybı ve şahadeti bilen Allah'ım!"

Yahut "gayb" kelimesi, mastar olmayıp sıfat isimdir. Gayb kelimesi mânâ olarak, his ve akıl ile idrâk edilmeyen gerçekleri ifade eder. Bu gerçekler de iki kısma ayrılır:

1) Hiç delil ve belgesi olmayan gayb.

"Gaybin anahtarları Allah batındadır." mealindeki âyette bu mânâ kastedilir.

2) Delili ve belgesi olan gayb.

Yaratan ile sıfatları, nübüvvet ve ona bağlı hükümler ve şeriatlar, kıyamet günü öldükten sonra dirilme, Allah'a dönüş, toplanma, hesap, ceza ve mükâfat gibi kıyamet hâlleri ve bu nevi gayb haberleridir.

"Onlar gayba inanırlar." (Bakara 2/3) cümlesinde kastedilen mânâ da budur.

"Ellezîne yü'minûne bi'l-gaybi..." âyetinde "âmene / imân etmek veya inanmak" fiili (yü'minûne kipi şeklinde) "b" harfi ile kullanıldığından itiraf yahut mecazen itimat mânâsını da kapsar ya da bu âyette "gayb" kelimesi, mastar olup kendi asıl mânâsı ile kullanılmış olabilir. Tıpkı,

"Onlar (o takva sahipleri) görmedikleri hâlde (gıyaben) Rabblerinden korkarlar". Ve

Yûsuf dedi ki:

- Bu, azizin yolduğunda (gıyabında) ona ihanet etmediğimi bilmesi içindir" (Yûsuf 12/52) mealindeki âyetlerde olduğu gibi gıyaben, görmedikleri, huzurda olmadıkları hâlde imân ederler, demektir. Buna göre "Onlar gayba inanırlar" cümlesi iki mânâya gelir:

1) Peygamberin gıyabında, ondaki peygamberlik kanıtlarını görmeden ona imân ederler.

Nitekim rivâyet olunur ki, Sahabı Abdullah b. Mesûd'un yaranı, Resülullah’ın (sallallahü aleyhi ve sellem) Ashab'ını ve onların imânını gıpta ile anlattılar. Bunun üzerine İbn-i Mesut (radıyallahü anh) dedi ki:

"- Muhammed'in (sallallahü aleyhi ve sellem) peygamberliği onu görenler için apaçık bir hakikat idi. Kendisinden başka gerçek ilâh olmayan Rabbime yemin ederim ki hiç bir imân ehlinin imânı, gıyabî imândan daha üstün değildir."

"Sonra İbn-i Mesut, (Onlar gayba inanırlar) âyetini okudu."

2) Onlar, gerçekten, içten, gönülden ve kalbden inanırlar.

Onların içleri başka dışları başka değildir. Onlar, hem mü'minlerin yüzlerine karşı, hem de gıyablarında imân ederler ve:

"Onlar, mü'minlerle karşılaştıkları zaman (ve izâ leku'llezîne âmenu "- Biz de imân ettik (kaalû âmenna)"! derler.

Şeytanları ile baş başa kaldıklarında,

"- Biz sizinle beraberiz, biz onlarla sadece alay ediyoruz!" derler mealindeki âyette anlatılan münafıklar gibi değildir.

3) Burada gayb'tan maksat kalbtir.

Çünkü kalbler gizlidir. Yani o takva sahibleri, kalbleri ile imân ederler. Onlar, "Ağızları ile, kalblerinde olmayanı söylüyorlardı" (Al-i İmrân 3/167) mealindeki âyette anlatılan münafıklar gibi değildir. Onların kalblerıyle dilleri aynıdır. Onlar kalblerinde olanı dilleriyle de söylerler.

B- "Namazı dosdoğru kılarlar."

Salâtı ikame etmek veya namazı dosdoğru kılmak; namazın tâdil-ı erkanına, farzlarına, sünnetlerine, usul ve âdabına riayet etmek; alaca değil devamlı olmak, tembellik ve gevşeklik göstermeden edâ etmek demektir. Namazın edasına "ikame" denilmesi namazda ayakta (kıyamda) durmaktan dolayıdır. Çünkü ikame ile kıyam kelimeleri "kaame, yekuumü" kökünden gelir. Nitekim namaza, kunut, rükû, sücût ve tesbih de denir. Açıklanan bu mânâlar içinde birincisi, eh meşhur ve hakikate en yakın olanıdır,

Salât, aslında duâ demektir. Bu özel hareketlere salât denmesi, duâ içerdiği içindir.

Bir görüşe göre de salât, salat kökündendir ki bu, uyluğun bitimindeki kemiğin adıdır. Aradaki münasebet, musallinin (namaz kılan) rüku ve sücûdda bu kemikleri hareket ettirmesidir. Bu mânâya göre duâ eden kimseye "musalli" denmesi, kendini alçak tutup haya ve edeb üzere olmak hususunda rükû ve secdedeki kimseye benzetmek içindir.

C- "Kendilerini rızıklandırdığimız şeylerden infak ederler."

Rızk lugatte, verme (a'tâ) demektir. Verilen nasibe de (hazzı'l-mu'tâ) rızk denir rızkın örfteki mânâsı ise, canlıların yararlandığı şeylerdir.

Mu'tezile, yüce Allah'ın, harama yol vermesini imkânsız görür. Çünkü Allah haramdan yararlanmayı yasaklamış ve ondan sakınmayı emretmiştir. Bundan dolayı Mu'tezile'ye göre rızk, haramı kapsamaz. Nitekim âyette görüldüğü üzere, Yüce Allah onların sırf helâlden harcadıklarını bildirmek için rızkı zâtına izafe etmiştir (Bizim verdiğimiz rızk, demiştir, ) Çünkü haramı harcamak övünmeyi gerektirmez kî Cenâb-ı Allah, onu kendi zâtına isnat etsin, Bir de Cenâb-ı Allah, Yunus (10) suresinin 59. âyetinde şöyle buyurur:

(Resûlüm o müşriklere) de ki:

"Söyler misiniz, Allah size rızık olarak ne indirdi de siz ondan bir kısınını helâk bir kısınını da haram saydınız?" De ki:

"Allah mı size izin verdi, yoksa Allah'a iftira mı ediyorsunuz?" (Yûnus 10/59)

Görüldüğü gibi bu âyette Allah, onlara verdiği rızktan bir kısınını haram saymalarından dolayı müşrikleri zemmetmektedir.

Bizım yaranımız Ehl-i Sünnet ulemâsına göre, âyetteki isnad, tazim ve infaka teşvik için; anılan âyette müşrikleri zemm, aslında haram olmayan bir rı içindir, Bakara 2/3'te geçen "Onları rızıklandırdığımız şeylerdir. (ve mimma razaknahüm)" sözü de helâle münhasırdır. Bununla beraber Ehl-i Sünnet âlimleri rızkın, helâle de, harama da şamil olduğuna şu hadîsi delil göstermişlerdir

Rıvayete göre Amr b. Kurre, Peygamberimize gelmiş ve:

"Ya Resûlallah, Allah beni bedbaht olarak yazmış; ben rızkımı ancak defimi elimle çalmakla çıkarıyorum; edebe aykırı bir şey söylememek şartı ile şarkı türkü söylememe izin ver!" demiş.

Peygamberimiz de (sallallahü aleyhi ve sellem) ona şöyle cevap vermiş;

- Senin gözünün hatırı için sana bunu iliram etmem. Ey Allah'ın düşmanı, yalan söyledin. Vallahi, Allah sana temiz ve helâlden rızk verdi ama sen Allah'ın sana helâl kıldığı rızık yerine O'nun haram kıldığı rızkı seçtin."

Bir de, eğer haram rızk sayılmazsa, hayati boyunca haramdan gıdalanan kimse, rızıklandırılmamış olur. Oysa Cenâb-ı Allah buyuruyor ki:

"Yeryüzünde yürüyen hiçbir canlı yoktur ki onun rızkı Allah'a ait olmasın " (Hûd 11/6).

Âyette geçen infaktan maksat, farz veya nafile olsun, hayır yolunda yapılan harcamalardır. Burada infaktan maksât olarak tefsir edenler, infakın yüksek ve temel kısınını zikretmiş oluyorlar; yahut infakı zekâta tahsis et meleri, burada intakın zekâtın öz kardeşi kabul edilen namaz ile beraber zik redilmesinden dolayıdır.

Âyette geçen infaktan, Allah'ın bahşettiği zahirî ve batınî nimetlerden bütün ilâhî inayetler kastedilebilir. Nitekim Peygamber Efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem)

"İstifade edilmeyen bir ilim, infak edilmeyen servet gibidir." hadisi de bunu teyid etmektedir. Bu âyeti "özel olarak onlara bahşettiğimiz mârifet nurlarından saçarlar" şeklinde tefsir edenler de, bu yorumu tercih etmişlerdi

4

"Onlar (takva sahibi olanlar) sana indirilene ve senden öne indirilenlere de inanırlar. Âhirete de iman ederler."

Takva sahibi olanların vasıfları

Bu âyette açıklanan vasıfları taşıyanlar hem suret, hem de mânâ olarak, yahut yalnız mânâ olarak takva sahibleri zümresine dahildirler. Bu, bundan önceki âyetle beraber iki hâssın (özelin), bir âmma (genele) dahil olması kabilindendir. Çünkü bundan evvelki âyette bildirilen mü'minlerden murat, şirkten veya İslâm'dan önceki semavî dinlerin hükümlerine gafletten sonra imân edenlerdir. Nitekim imân konusunun gayb olarak ifade edilmesi de bunu açıklar. Bu âyette bildirilen mü'minlerden murat ise, (önceleri Yahudi âlimlerinden iken sonra Müslüman olan ünlü Sahabi) Abdullah b. Selâm gibi, daha önce indirilmiş kitaplara inandıktan sonra Kur’ân'a imân edenlerdir.

Yahut bu âyet, müttakıîler üzerine matuftur ve müttakîlerden murat ondan önceki âyette zikredilen o gayba imân edenlerdir. Bu takdirde takva vasfının, yalnız gayba imân edenlere tahsis edilmesi, onların ilk hâllerinden tamamen arındıklarını bildirmek içindir. Çünkü o müşriklerin ilk hallerindeki çirkinlikler ve şer'î hükümlere aykırılıklar, onlardan müttakî olmayı (sakınmayı) gerektirmektedir. Fakat Kitab Ehli'nden Müslüman olanlar, böyle olmayıp onlar, müktesebatlarını bir anda terk edemezler; zamanla değışmeyen ana hükümlere bağlı kalırlar.

Bu âyet ile bundan önceki âyeti, müttakıîler bakımından bir küll olarak düşünnek de mümkündür. Bu takdirde işaret edilmek istenen gerçek şu olur:

Gaybî varlıklara inanmakla o gaybî varlıkların gerçek olduklarına şahadet eden semâvî kitaplara imân etmek, her biri başlı başına yüksek birer vasıftır. Birçok hüküm bunlara bağlıdır. İşte bundan dolayı bu iki vakıa biri diğerinin mütemmimi değilmiş gibi birer müstakil cümle ile zikredilmiştir.

Birincisine namaz ve sadakanın edası da ilâve edilmiştir ki bunlar imân konusuna dahil hükümler cümlesindendir. Zira ilmin kemali, amel ile olur.

İkincisine de (Kur’ân'a ve ondan önceki kitaplara imân) - birincisine dahil olduğu hâlde- âhiret gününe iykan (şeksiz, şüphesiz, kesin imân ve itaat) ilâve edilmiştir ki, bu da, Kur’ân'da bildirilen imânın son derece sıhhatli olduğuna ve ileride anlatılacağı gibi, Kitab Ehli'nin inançlarında sakatlıklar bulunduğuna işarettir.

Bu âyetler için şu tevcihler de yapılmıştır:

Takva sahibleri o kimselerdir ki, hem akıl ile idrâk edilen şeylere imânı ve bu imânın gereği bedenî ve malî ibâdetleri ifayı, hem de kalbî duyumdan başka yolu olmayan imânı kendilerinde toplamışlardır.

Bütün ehl-i imân, gayba imân edenler de dahil olduğu hâlde bu âyette Kitab ehli mü'minler ayrıca zikre değer görülmüştür. Tıpkı bazı âyetlerde meleklerden sonra Cebrâîl ve Mikâil'in (aleyhisselâm) zikredilmeleri gibi. Buna göre bu tahsis, melekler örneğinde ta'zim için, mü'minler örneğinde de, bu özel fırkaya mensub kimselerdeki kemali elde etmeye teşvik için yapılmış olur.

Kitabî inzalin mânâsı

İnzal, yukarıdan aşağıya nakletmektir. Kur’ân dışındaki ilâhî kitapların, peygamberlere inmesi -Yüce Allah cümleden iyi bilir- vahiy meleğinin, onu Cenâb-ı Allah'tan ruhanî bir üslûbla telâkki etmesiyle gerçekleşir; yahut melek, onu Levh-ı Mahfûz'dan hıfzettikten sonra peygamberlere (aleyhisselâm) indirir ve onlara öğretir.

Bima ünzile ileyke / sana indirilen"den maksat, Kur’ân'ın tamamı ve özellikle İslâmî hükümlerdir.

Bu ayetler indiği sırada Kur’ân'ın nüzulü henüz tamamlanmamıştı. Daha inmesi beklenen birçok âyet varken, inzal fiilinin mazi sığası ile kullanılması, mukadder nüzulün gerçekleşmiş gibi sayılması kabilindendir. Nitekim bir âyet-i kerîmede de meal olarak şöyle denir: "(O cinler):

"- Ey kavmimiz; dediler. Gerçekten biz, Mûsa'dan sonra indirilen, kendinden öncekini doğrulayan, halika ve doğru yola hidâyet eden bir Kitab dinledik!" (Ahkaaf 46/30).

Oysa o cinler, ilâhî Kitabın tamamını dinlememişlerdi ve zaten tamamı henüz inmemişti.

"Vemâ ünzile min kablik / Senden önce indirilen "den maksat, Tevrat, İncil ve diğer geçmiş semavî kitaplardır. Âyette, kitap indirilen peygamberlerin (aleyhisselâm) zikredilimemesi, ifadenin vecîz olması içindir. Kaldı ki, burada maksat tafsilat değildir. Ama;

"Biz, Allah'a ve bize indirilene (Kur’ân); İbrâhîm'e, İsmail'e, İshaak'a, Ya'kub'a ve onun torunlarına indirilenlere, (sahife) Mûsâ ve İsa'ya ve Rabbleri tarafından diğer peygamberlere verilmiş olanlara (Kitap) imân ederiz. Onlar arasından hiçbirini ayırmayız. Biz O'na teslim olanlarız; deyin" (Bakara 2/136) mealindeki âyette ise maksat, tafsilattır.

Bütün semavî kitaplara muamelen imân etmek farzdır; Kur’ân'a -tafsilatı ile ibadet ettiğimiz cihetle- mufassalan imân etmek ise farz-ı kifayedir (farz sorumluluğunun kalkması için bir kısım insanların yapması kifayet eder). Zira bunun bütün insanlara "farz-ı ayn" olmasında açık bir sıkıntı ve yaşama düzenini ihlâl vardır. (Zira Kur’ân'a tafsilatı ile imân etmek, Kur’ân'ın içerdiği tafsilatlı bilgilere vâkıf olmak ile mümkün olur.)

Ahirete iykan etmenin mânâsı

"Yükünün" şeklinde geniş zaman kipi ile zikredilen "iykan", şüphe ve tereddüdü kaldırmak suretiyle bilgiyi sağlamlaştırmaktır. Bundan dolayıdır ki Yüce Allah'ın bilgisine "yakîn bilgi" denmez (Zira Allah'ın bilgisinde şüphe ve kuşkuya mahal yoktur). Yani takva sahipleri, âhiret gününün geleceğini kesin olarak bilirler; onların âhirete ilişkin bilgilerinde, şüphe ve tereddüde yer yoktur. Oysa Kitab Ehli böyle değildir. Zira Kitab Ehli'nin iddiasına göre, Yahudî yahut Hristiyan olmadıkça kimse cennete giremez (Bakara 2/111); cehennem ateşi, ancak sayılı günler (eyyâmen ma'dûdât) onlara kunur (Âl-i İmran 3/24). Cennet nimetlerinin dünya nimetleri cinsinden olup olmadığı ve bu nimetlerin sürekli olup olmadıkları konusunda da Kitab Ehli'nin farklı görüşleri vardır.

5

"İşte Onlar Rabblerinin hidâyetine mazhar olanlardır." Ve kurtuluşa erenler de işte onlardır".

A "İşte Onlar Rabblerinin hidâyetine mazhar olanlardır" "Ülâike / İşte...",

"Ülâike / İşte...", övülesi hasletleri anlatılanlara işarettir. Bu, onların hasletleriyle temayüz ettiklerini ve bundan dolayı da görülebilen şeyler mertebesinde düşünüldüklerini anlatır. "İşte onlar..." işâretindeki uzaklık mânâsı, onların derecelerinin ve faziletteki mertebelerinin yükseldiğini gösterir.

Bu hidâyetin ne kadar muazzam bir hidâyet olduğuna işaret etmek için "Rabblerinin hidâyeti veya Rabblerinden, gelen hidâyet" şeklinde hidâyet Rabb'e izafe edilmiştir. Bu hidâyet, Yüce Allah'ın hidâyetinin ve tevfıkinin bütün çeşitlerini kapsamaktadır.

B- "...Ve kurtuluşa erenler de işte onlardır".

"Ülâike / İşte..." işaret isınınin tekrar edilmesi, o mutlu ve kutlu insanların, ilâhî inayete fazlası ile mazhar olduklarını, taşıdıkları o sıfatların bu iki önemli sonucu doğurduğunu, bu iki sıfattan her biriinin onları diğerlerinden ayırmak için yeterli bulunduğunu belirtmek içindir. Nitekim bu âyetin başında "ve / vav" atıf harfinin bulunması da söylediklerimizi teyid eder. Ama;

"İşte onlar hayvanlar gibidir; hattâ daha da şaşkındırlar. İşte asıl gaafiller onlardır' (A'raf 7/179) meâlindeki âyette anlam farklı olduğundan, ikinci işaret isminin başında "ve / vav" atıf harfi zikredilmemiştır. Çünkü bu âyette, burada küfürde inat ve ısrar edenler hayvanlara benzetilmek suretiyle içinde bulundukları derin gaflet tescil edilmektedir. Bu itibarla ikinci işaret cümlesi birinciyi açıklamaktadır. Konumuz olan âyette ise, matlûbu elde etmeken ibaret olan felâh, hidâyetten farklı ve onun sonucu ve her ikisi de insanların varmak için yarıştığı en değerli gayeler olduğundan, âyetlerin nazmı bu suretle gerçekleşmiştir.

O yüksek mertebelere erişmek ancak takva sahiblerine mahsustur, hidâyet ve tevfik Allah'tandır.

Bundan önceki âyetlerde kemal sıfatlarını taşıyan, dünya ve âhırette mutluluğa eren kutlu insanların halleri anlatılmıştı. Şimdi bu âyetlerde de azgın ve inatçı kâfirlerin halleri açıklanmaktadır.

6

"Şüphesiz o küfredenleri itizar etsen de etmesen de onlar birdir. Onlar imân etmezler."

Kâfirlerin Ahvâli

Âyet iki kısımdan oluşmaktadır: İnkâr ve küfürde inad edenler ve bunların inzar karşısındaki davranışları.

A- "Şüphesiz (saplantı içinde olan) o küfredenleri".

Bu âyetle diğer âyetler arasına atıf harfi konmamıştır. Oysa İnfıtar (82) sûresinin,

"Şüphesiz ki, iyiler (ebrar) Naîm cennetindedir";

"Ve kötüler de (füccar) cehennemdedir mealindeki 13 ve 14. âyetleri arasında "vav-ı atıf vardır.

Bu âyetler üslûb ve amaç bakımından farklıdır.

Zira birinci grup ayetler: hidâyet ve irşad konusunda Kitab'ın (Kur’ân) şânının yüceliğini anlatmakta için zikredilmiştir. O âyetlerde, hidâyete erenlerin hâllerine istitrat (arasöz) yolu ile temas edilmiştir.

İkinci grup âyetler ise, doğrudan doğruya kâfirlerin, acıklı hâllerini açıklamayı istihdaf eder. Bu kâfirler azgınlık ve dalâlette öyle bir noktaya varmışlardır ki, artık uyarma ve müjdelemenin; öğüt ve hatırlatmanın onlar için hiçbir yararı yoktur. Sonuç olarak onlar akıl yolundan uzaklaşmışlar, bindikleri kibir ve inat bineğiyle azgınlık ve fesadın uçsuz bucaksız çöllerine dalmışlardır.

Bu âyette söz konusu olanlar küfürde İsrar ve inatta önde giden Ebû Leheb, Ebû Cehil, Velid b. Muğire gibi halkın eşrafı (nâsın â'Yani) ve Yahudî bilginleridir (ahbâri'l-yahud veya ahbarı benî israil).

Küfür lügatte, nimeti örtmek demektir. Istılahta Resûlüllahın (sallallahü aleyhi ve sellem) İslâm dininin temel ilkelerinden zorunlu olduğu bilinenleri inkâr etmektir.

Mecûsîlerin zünnarını ve Hristıyanların gıyarını (bağladıkları küfür ğını) -bir mecburiyet olmaksızın- kuşanmak veya kâfirlere özgü bir işareti takmak küfür sayılmıştır. Çünkü bunlar, zahiren İslâm'ı tekzip anlamını taşımaktadır. Zira Peygamberi (sallallahü aleyhi ve sellem) tasdik eden bir kimse, bu gibi şeylere cüret edemez. Çünkü bunlar, zina ve içki gibi nefis istekleri de değildir ki tabii bir duyguya kapılmış olsun.

Mu'tezile, âyette geçen fiilin (haber verme) şeklinde mazi (geçmiş) ki kullanılmasını Kur’ânın, hâdis (sonradan yaratılmış) olduğuna delil getirmiştir. Çünkü bu ifade, zorunlu olarak, haber verilen olayın, henüz gerçekleşmediği bir önceki zamanı da gerektirmektedir. Onlara cevap olarak deriz, ki bu ileri sürdükleri husus, taallukun (insanlığın ilâhî kelâm ile ilişkisinin) gereklerindendir ve bu taallukun, hadis olması, Kelâmın hadis olmasını gerektirmez. Nasıl ki, ilmin (bilginin) malûma (bilinene) taalluku, ilmin hadis olmasını gerektirmez.

İnzar, sakınmak için korkulan şeyi bildirmektir. Maksud olan mânâ, Allah'ın, günahlardan dolayı vereceği azab ile korkutmaktır. Burada yalnız korkutmakla yetinilmiştir; çünkü o kâfirler, asla müjde ehlinden değildir. Bir de inzâr, kalblerı daha fazla etkilemekte ve gönüllerde daha ağır tesirler bırakmakladır. Zira mazarratın defi (zararların önlenmesi), menâfiin (menfaatlerin) celbinden daha önemlidir. Bu itibarla onlar, korkutmaktan etkilenmediklerine göre, müjde için başlarını bile kaldırmazlar.

B- "...İnzar etsen de etmesen de onlar için birdir. Onlar imân etmezler."

Bu âyet, insanın, gücünün üstünde olan bir şey ile yükümlü kılınmasının caiz olduğuna delil gösterilir. Çünkü Cenâb-ı Allah, bu âyet-i kerîmede, küfürde inat ve ısrar eden kâfirlerin imân etmeyeceklerini bildirir. Böylece onların imânlarının imkânsız olduğu ortaya çıkar. Zira onların imânı, Yüce Allah'ın verdiği haberin -hâşa- doğru çıkmaması gibi bir imkânsıza bağlıdır. Hâl böyleyken, onlar yine imân ile memur ve teklife muhatabtır. Bir de onların mükellef kılındıkları şeyler içinde, hiçbir zaman inanmayacaklarına imân etmeleri de vardır. (Çünkü imânı ile mükellef bulundukları Kur’ân böyle haber vermektedir).

Kur’ân’ın verdiği tafsilata bütün ayrıntılarıyla imân değildir ki, hiçbir zaman inanmayacaklarına imân etmeleri lâzım gelsin. O kâfirlere teklif edilen Peygamberimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) bütün getirdiklerine icmalen imân etmektir.

O kâfirleri korkutmanın bir yararı olmayacağı bilindiği hâlde onları inzar etmekten amaç hüccet ve delillerin onları bağlaması ve Resûlüllahın (sallallahü aleyhi ve sellem) tebliğ faziletini kazanmasıdır. Buna işaret içindir ki, âyette "inzar etsen de etmesen de onlar için birdir" buyrulmuş; "senin için birdir" denmemiştir. Nitekim putperestler için de:

"Sız onları hidâyete çağırsanız da onlar size tâbi olmazlar. Siz onları ister çağırın ister sükût edin; birdir" buyrulmuştur. Eğer daha önce belirtildiği gibi o kâfirlerden belli şahislar kasdedlîyorsa, bu âyet-i kerîme, gaybı haber vermekle apaçık bir mucize sayılır.

7

"Allah, onların kalblerini mühürlemiştir; kulaklarını da onların gözleri üzerine de perde çekilmıştir. Onlar için büyük bir azab vardır."

Bu âyet, bir önceki âyette geçen hükmün (inzar etsen de etmeden de imân etmezler hükmünün) sebebi, o hükmü gerektiren şeyin beyânı yahut beyân ve tekididir. Kalbten murad, yürekte akıl kuvvetinin bulunduğu savvur edilen mahaldir. Mühürlemek (hateme kökünden tahtim), bir şeyi korumak için ona veya o şeyin bulunduğu mekâna mühür vurmak suretiyle güvenliğini sağlamaktır. Boş evi veya keseyi mühürlemek gibi- Buraya boş ev örneği daha uygun düşer. Gerçekten mühürlemekten maksat, onlar kalblerindekini korumak değil, fakat azgınlıkları, atalarının inançlarını taklitte inatları ve sağlıklı akıl yürütmek yolundan sapmaları sebebiyle kalblerinin inzardan etkilenmez; hak söz nüfuz etmez hâle gelmiş olmasıdır.

A- "Allah, onların kalblerini mühürlemiştir."

"Tam aksine Allah küfürleri sebebi ile onların (kalbleri) üzerine mühür vurmuştur." mealindeki âyetler ile benzerleri de bu gerçeği açıklar.

Mu'tezile, bu âyetin yorumunda te'vile başvurmuş ve bu konuda değişiik görüşler ileri sürülmüştür.

1- O kâfirler, haktan yüz çevirince küfürleri kalblerine iyice yerleşmiş, ta biatları gibi olmuş ve bu sebeble inançsızlıkları tabiî bir vasfa teşbih edilmiştir.

2- O kâfirlerin kalbleri Yüce Allah tarafından idraksiz olarak yaratılan hayvanların kalblerine benzetilmiştir.

3- Mühürleme, aslında şeytanın veya kâfirin fiilidir. Allah'a isnat edilmesi ise, O'nun o kudret ve imkânı yaratması itibariyledir.

4- O kâfirlerin küfürlerinin kökleri öylesine derinlere inmiştir ki son derece sağlam ve muhkem bir hâl almıştır. İmâna gelmeleri için icbar ve zorlamadan başka çare de kalmamıştır. Ancak teklif hikmetinin korunması için bunun yapılması da doğru değildir. İşte bu hal, kalbi mühürleme olarak ifa-de edilmiştir. Çünkü bu, onların imân yolunu tamamıyla kapatmaktadır. İki da onların, azgınlık ve inatta işi çok ileri götürdüklerini ve şer ile fesada tamamen boğulduklarını gösterir.

5- Bu âyet, Fussılet (41) sûresinin;

"Bizi çağırdığın şeye karşı kalblerimiz örtüler (ekinne) içindedir. Kulaklarımızda da bir ağırlık vardır. Bizim ile senin aranda bir perde bulunmaktadır." mealindeki 5. âyeti gibi kâfirleri tahkir amacına dönüktür.

6-Bu âyetin anlattığı hal, âhirette gerçekleşecektir. Ancak olmuş gibi mazi sığası ile anlatılması, vuku'u kesin olayların vaakıî olmuş gibi kabul edilmesindendir. Nitekim:

"Kıyamet gününde onları kör, dilsiz ve sağır bir hâlde yüzükoyun haşr ederiz." mealindeki âyet de bu görüşü destekler.

7- Burada mühürlemekten maksat, meleklerin onları tanıyıp kendilerine buğz ve nefret ile bakmaları için kalblerinin özel bir işaret ile işaretlenmisidir.

B- ".. .Kulaklarını da..."

O inkâr ve küfürde direnenlerin kalblerinden başka kulakları da mühürlenmiştir. Bu âyetin bir benzeri de Câsiye (45) sûresinin 23. âyetidir:

'Hevasını (nefsi) kendine ilâh edinmiş olanı gördün mü? Allah onu bir ilim üzerine şaşırtmış kulağını ve kalbini mühürlemiş, gözleri üzerine de perde çekmiştir. Artık ona Allah'tan başka kim hidâyet edebilir? Hiç tezekkür etmez, düşünmez misiniz?"

Kalb ve kulak, idrâkte ortak vasıf taşıdıklarından mühürleme hükmü herikisi için de kullanılmıştır. Önce kalbin zikredilmesi, imân etmemek konusunda kalbin asıl olduğunu bildirmek içindir. "Kulak, kalbe giden yoldur; şu hâlde kulağın mühürlenmesi, kalbin de mühürlenmesi demektir" düşüncesi de geçerli değildir. Kalb, kulaktan ayrı ve bağımsız olarak mühürlenmiştir. Nitekim:

"Eğer Allah onlarda bir hayır olduğunu bilseydi elbette onlara işittirirdi, işittirmiş olsaydı bile yine onlar muhalikak döner giderlerdi" mealindeki âyet-i kerîme de, kulak ve kalbin, imân konusunda ayrı ayrı fonksiyonları olduğunu bildirir.

Âyette geçen ve kulak olarak tercüme edilen "sem' ", işitme kuvvetidir, bazen bu mânâda, bazen de bu kuvveti taşıyan uzuv yani kulak için kullanılmaktadır. Âyette kastedilen de uzuvdur. Çünkü asıl mühürlenen odur. Kulağın gözden önce (ve kalb ten sonra) zikredilmesi, katılık ve etkilenmeme vasfında kalb ile kulağın ortak olmasındandır yahut kulağın gözden önce zikredilmesi, şer'î hükümlerin algılanmasının ve (âyette ifade edilen) korkutmanın kulak ile gerçekleşmesindendir. Bu tibarla önce kulağın zikredilmesi daha doğru ve bu makamda daha münasiptir.

İslâm âlimleri diyorlar ki kulak, gözden üstündür. Çünkü Yüce Allah, ikisini zikrederken önce kulağı zikretmektedir. Bir de işitmek, peygamberliğin şartıdır. Bundan dolayıdır ki Cenâb-ı Allah, sağır bir Peygamber gönderme mistir. Bir de kulak, ashabından alınan marifetlerle aklı kemale erdirmenin vasıtasıdır.

"Sem' "in tekil olarak zikredilmesi, başka anlamlara gelen kelimelerle ka rıştırılmasından emin olmak, bir de asl olan mânâyı gözetmek içindir.

C- "Onların gözleri üzerine de bir perde çekilmiştir."

Yukarıda "sem' " işitme kuvveti veya kulak için yapılan açıklamalar "hisar" görme kuvveti veya göz için de geçerlidir.

Göz için öncekinden farklı olarak, isim cümlesinin tercih edilmesi, ifade edilen mânânın devamlılığım sağlamak içindir.' Çünkü göz kuvveti ile idrâk edilen o enfüs (dahilî) ve âfak (haricî) belgeleri (Allah'ın varlığına delâlet eden belgeler) sürekli olduğundan, onları görmeme körlüğü de sürekli olur. İşitme kuvveti ile algılanan belgelerde ise ulaşım (isal)- sürekli olmayıp zaman zaman gerçekleştiğinden, onun mühürlenmesi ile marifetin (bilginin) iki yolundan biri olan kalbin mühürlenmesinde fiil cümlesi tercih edilmiştir.

Ç- "Onlar için büyük bir azab vardır."

Bu cümle, kâfirleri büyük bir azab ile tehdid eder mahiyettedir. Azab, bela ve musibet türünden her acı için kullanılmaktadır; velev ki bu, suçluyu caydırmak için verilen ceza türünden olmasın.

"Azıîm", "kebîr"in üstünde bir mânâ ifade eder. Her ikisi de madde ye olaylar için kullanılır. "Azıîm veya kebîr" denildiğinde ya cüssece ya da şerefçe büyüklük kasdedilir.

Hülâsa, o kâfirlerin gözünde, insanların bildiği perde dışında bir çeşit perde vardır ki oda, apaçık delilleri görememe perdesidir ve onlara öyle yük bir azab vardır ki onun haddi hesabı bilinmez.

Ey Allah'ım! Ey Erhame'r-Râhimîn (merhametliler merhametlisi)! Bunlardan sana sığınırız!

8

Bilindiği gibi Bakara sûresi Medenîdir. Bu sûrenin âyetlerinin be bir kısmı Medine'de inmiştir. Hicretti seniyyeden sonra İslâmiyet, dîne'de Yahudiler ve münafıklarla karşı karşıya gelmiş ve büyük bir müca dele vermek zorunda kalmıştır, İşte bu âyetlerde Yahudilerle münâfıkların ortak vasıfları ortaya konulmaktadır. Elbette bunlar tadadî ve tahdidi değildir. Ama bu sayılanlar nifak alâmetleridir.

"İnsanlardan kimileri" vardır ki: "- Allah'a ve âhiret gününe inandık derler!" oysa onlar gerçekte imân etmiş değillerdir."

Bu âyetle daha önceki âyetlerde sözü gecen kâfirlerden bir kısınının, sadece küfürde direnmekle kalmayıp başka şer Ve fesatları da küfürlerine ekledikleri ve onların yaptıklarının dünyada ve âhiretteki korkunç sonuçları . de ediliyor.

A- İnsanlardan kimileri vardır ki

İnsan kelimesinin aslı "ünas"tır ki görünen ve ünsiyet edilebilen canlı demektir. Nasıl ki cin kelimesi de gizli ve karanlık varlık demektir.

Bir görüşe göre de insan kelimesinin aslı "nevs"tir ki hareket demektir

Bir başka görüşe göre insan kelimesinden "nesiye / unuttu" alınmıştır Buna göre insanlar, unutma vasfından dolayı bu ismi almışlardır. Sahabi Abdullah b. Abbas'tan (radıyallahü anh) naklen anlatıldığına göre:

"İnsana insan denmiştir; çünkü yaratılıp cennete konulduğunda kendi sinden kesin söz alındığı hâlde o, bu sözünü unutmuştur."

Buradaki "insanlardan" maksat, söz konusu kâfirlerdir. Kâfirler insanlar denmesi, onların çokluğuna işaret içindir. Nitekim buradaki (mıne / ..den) edatı ba'ziyedir; "Bazıları, kimileri" mânâsına gelir, Aynı zamanda onların çokluğunu bildirir. Kimi âlimlere göre burada insan kelimesinin kullanılması, şuna dikkat çekmek içindir:

Münafıkların bu on üç âyette anlatılan çirkin sıfatları insanlık ile bağdaştırılamaz. O hâlde bu çirkin sıfatları taşıyan insanlar, insan sayılma hakkını kaybetmişlerdir. Bu insanların halleri anlatılmalı ve onlara hayret edilmelidir.

B-’Allah'a ve âhıret gününe inandık; derler."

Âhiret günü, kıyamette insanların dirilişinden sonra hesap için Allah'ın huzurunda toplandıkları andan itibaren sonsuza kadar devam eden süreçtir yahut cennet ehlinin cennete, Cehennem ehlinin de cehenneme girinceye kadar gecen süredir. Çünkü bunun ötesinin siniri yoktur.

Münafıklar hakkında özellikle Allah'a ve âhiret gününe olan imân zikredilmiştir. Çünkü onlar her iki cihanda da imân ehli olduklarım iddia ediyorlardı. Oysa münafıklar, bu sahte imânın altında bozuk inançlarını gizliyorlardı. Zira onların Allah'a ve âhiret gününe olan imânları gerçek değildi. Nitekim onlar (Yahudiler) "Uzeyr, Allah'ın oğludur!" (Tevbe 9/30) diyerek Allah'a ortak koşuyorlardı. Yine onlar:

"Sayılı bir kaç günden başka bize asla ateş dokunmayacaktır". diyor ve âhiret gününü inkâr ediyorlardı.

Âyet-ı kerîmede, münafıkların söyledikleri sözlerin anlatılması onların habaset derecesini belirtmek içindir. Onlar bu sözleri başkalarını aldatmak ve nifak için söylemeseler bile inançları, eski inançları olduğu sürece bu sözleri söylemekle imân etmiş olmazlar. Mü'minlerle alay etmek için söyledikleri zaman da imân etmiş olmayacakları gibi...

C- "Oysa onlar (gerçekte) imân etmiş değillerdir."

Âyet-i kerîmenin bu cümlesi, münafıkların iddialarını reddetmekte ve onların hakikati hâlde imân etmemiş olduklarını bildirmektedir. Burada ismi cumlesi fiil cümlesine tercih edilmiştir. Daha önce de belirtildiği gibi İsım cumlesı mânâya süreklilik kazandırdığından bu cümle münafıkların hiçbir zaman iman ehli olamayacaklarını ifade eder.

Münafıkların imân iddiası reddedilirken, onların iddiasına uygun olarak Oysa onlar, Allah'a ve âhiret gününe imân etmiş değillerdi onlar, imârı etmiş değillerdir" denmesi münafıkların inançlarının imân cinsinden bile olmadığını bildirmek içindir. Kimilerine göre, buradaki mutlak imân Allah'a ve âhiret gününe olan imândır, Maksad açık olduğundan mutlak olarak zikredilmiştir.

Bu âyeti kerîmeden çıkan hüküm şudur:

Bir kimse, imânını açıklamakla beraber gerçek inancı bunun aksi yöndeyse bu kimse mü'min sayılmaz.

Şu hâlde bu âyetti kerîme Kerramiyye mezhebine karşı hüccet gösterilemez. Çünkü adı geçen mezhebe göre imân ikrardan ibarettir. Kalb ile tasdik imândan değildir. Dil ile ikrarın dışında hiçbir şey imândan değildir. Küfür de Allah'ı dil ile tanımama ve inkârdan ibarettir.

Münafıkların Ahvali

9

"Onlar Allah'ı ve mü'minleri aldatmağa çalışırlar. Oysa onlar yalnız kendilerini aldatırlar da bunun şuurunda olmazlar." Bu âyetti kerîmede münafıkların amaçlarının ne olduğu açıklarımaktadır

A- "Onlar Allah'ı ve mü'minleri aldatmaya çalışırlar."

Sanki "O münafıklar, imân etmedikleri hâlde niçin böyle söylüyorlar" diye sorulmuş da

"Onlar, Allah'ı ve mü'minleri aldatmağa çalışıyorlar" cevabı verilmiştir. "Yahdeûn" kelimesinin mübalağa kipi olan "yuhadiû'n" kelimesi kullanılmıştır. Çünkü o münafıkların aldatma gayreti, hem keyfıyet hem de kemiyetçe çoktur. Onlar sürekli olarak aldatma ile meşguldür. Aldatma bir kimseyi hakkında beslenilen kötü niyetin aksini düşündürtmek suretiyle beklemediği bir yanılgıya düşürmek veya hata yapmasını sağlamaktır. Her iki mânâ da bu makama münasiptir. Çünkü münafıklar yaptıkları ile mü'minlerin sırlarını öğrenip onları andlaşmaları bozanlara haber vermek suretiyle kendilerini kâfirlere karşı yapılan misillemelerden korumak istiyorlardı. Aldatmanın Allah'a nisbet edilmesi (hâşâ, Allah'ın aldatılması) üç şekilde yorumlanabilir:

1- Bu nisbet temsilidir. Münafıkların işlediği suçların son derece şeni ve çirkin olduğunu belirtir.

2- Bu nisbet aklî ve mecazîdir. Resûlüllaha (sallallahü aleyhi ve sellem) nisbet edilmesi gereken şey, Allah'a nisbet edilmiştir. Bu da, Resûlüllahın (sallallahü aleyhi ve sellem) Allah katındaki şeref ve itibarını göstermek içindir. Nitekim:

"Gerçekten (Resûlüm), sana bey'at edenler ancak Allah'a bey'at etmekteler. Allah'ın eli onlarının ellerinin üzerindedir." ve

"Kim Resûl'e itaat ederse Allah'a itaat etmiş olur." mealindeki âyetler bu gerçeği ortaya koyar. Ayrıca yaptıklarının şenaati belirtilmiş olur.

3- Aldatmanın önce Allah'a, sonra mü'minlere nisbet edilmesi mü'minlerle Allah arasındaki özel bağların kuvvetine işaret etmek içindir. Nitekim:

"Allah ve Resulüne eziyet edenlere..." ve

"Eğer mü'min iseler Allah ve Resulünü razı etmeleri daha doğrudur." mealindeki âyetler de bu gerçeği dile getirir.

B- "Oysa onlar yalnız kendilerini aldatırlar."

Âyette geçen ve hud'a kökünden gelen "muhadea" (müfaale babından karşılıklı olarak birbirini aldatma) hakiki mânâsı ile, o münafıkların fasit iddialarının ve bâtıl inançlarının tercümesi olur. Yani "onlar Allah'ı aldattıklarını sanıyorlar; oysa Allah onları aldatıyor" denmiş gibi... Çünkü o münafıklar, Allah'ı ve mü'minleri aldatmağa kalkışmakla, Allah katında kâfirlerin en habisi ve cehennemin en aşağı tabakasının ehli olduklarını göstermişlerdir. Allah (celle celâlühü) da kendilerine dünya hayatında mehil; fakat aynı zamanda haklarında islamî hükümlerin icrası için Resulüne ve mü'minlere emir vermiştir. İşte onların Allah'ın bu emrini uygulamaları, münafıklara yaptıklarının benzeri ile karşılık vermeleri şeklen, birbirini aldatan iki tarafın yaptıklarına benzer. Ancak zevk-ı selim (sağ duyu), bu görüşü ve izahını iki yönden kabul etmez:

Birincisi, eğer münafıklar, kendi hud'alarına karşı Allah'ın da kendilerine hud’a yaptığına inanmış olsalardı, böyle bir fiile kalkışmaları tasavvur olunamazdı,

İkincisi, bu makamın gereği, münafıkların içyüzlerini ortaya koymak ve yaptıklarının sonuçlarını açıklamaktır. Nitekim "Oysa onlar yalnız kendilerini aldatırlar" cümlesi de, bu gerçeği vurgulamaktadır.

Hülasa, münafıklar düşündüklerini yapıyorlar fakat yaptıkları ile ancak kendi kendilerini aldatmış ve nefislerini felâket uçurumuna atmış oluyorlar.

Nefsin mânâsı:

"Nefs (çoğulu; enfüs), bir şeyin kendisi, zâti ve hakikatidir." Nefs, ruh anlamında da kullanılır. Çünkü canlının nefsi ve varlığı ruha bağlıdır. Nefs, kalb anlamında da kullanılır. Çünkü kalb, ruhun yeri yahut bağlantısı olan yerdir. Yine nefs, kan anlamında da kullanılır. Çünkü canlının varlığı kana bağlıdır. Nefs, su anlamında da kullanılır. Çünkü canlının suya şiddetle ihtiyacı vardır. Burada kasd edilen mânâ birincisidir (bir şeyin zâti ve hakikati). Maksûd olan mânâ, onların aldatmalarının zararının yalnız kendilerine dokunacacağı başkalarının bundan müteessir olmayacağıdır.

C- "... da bunun şuurunda değillerdir."

Gerçekte o münafıklar, yalnız kendi kendilerini aldatmış oluyorlar. Tuğyan ve azgınlık içinde bulunduklarından yaptıklarının vebalinin bir gün kendilerini bulacağı gerçeğini hiç düşünemiyorlar. Onların duyuları körelmis ve şuurları bulanmıştır. Onlarin dışında herkes bunu bilmektedir.

Münafıkların Alâmetleri

10

"Onların kalblerinde hastalık (maraz) vardır. Allah da onların hastalığını artırmıştır. Yalan söylemeleri sebebiyle onlara acı (elim) bir azap vardır."

Maraz, bedene arız olan, bedenin kendine uygun itidalini bozan, hareketlerine halel getiren ve ölüme de götürebilen halden ibarettir.

A- "Onların kalblerinde hastalık (maraz) vardır."

Burada bir teşbih aracı olarak kullanılan maraz münafıkların kalblerındeki şüphe, tereddüt, cehalet, bâtıl inanç, Allah ve Peygamber düşmanlığı gibi insanı helake sürükleyen küfür çeşitleridir. Âyette maraz kelimesi "nekire / özellikle neye delâlet ettiği bilinmeyen isim" olarak zikredilmektedir Bu da münafıkların kalblerindekı marazın insanlarca bilinmeyen bir tür hastalık olduğuna delâlet eder. Bu cümle, daha önceki âyette geçen "Onlar imân etmiş değillerdir" (Bakara 2/8) cümlesinin mânâsını, yani imansızlıklarının sürekli olmasını izah eder veyahut anılan cümlenin gerekçesidir. Sanki "onlar hiçbir zaman mü'min olmayacaklar mı?" sorusunun cevabıdır. Onlar kalblerinde imânlarına engel bu hastalık geçmedikçe inanmayacaklardır.

B- "Allah da onların hastalığını artırmıştır."

Yüce Allah, öğüt ve uyarmanın onlara tesir etmeyeceğini bildiği için onların kalblerini mühürlemiştir. Demek oluyor ki münafıklar, kalbleri mühürlenmiş kâfirlerdendir.

Bir görüşe göre de, Cenâb-ı Allah, onların şer'î mükellefiyetlerini artırmakla küfürlerini de artırmıştır. Çünkü vahiy akışı içinde onların mükellefiyetleri arttıkça küfürleri de artmıştır.

Münafıkların hastalığı, islâm'ın izzetini ve gücünü gördükçe kalblerinde duydukları zafiyet, korkaklık ve horluk olarak da yorumlanabilir.

Allah'ın onların kalblerindeki hastalığı artırmasına gelince; bu Peygambere her suretle yardim etmesi, İslâm dinini çeşitli zaferler ve imkânlarla güçlendirmesi ve münafıkların kalbine korku s almasıdır. Bu mânâya göre "kalblerinde bir hastalık var" cümlesi, "Allah'ı aldatmaya çalışıyorlar" cümlesinin sebep ve gerekçesi olur. Sanki:

"- Niçin aldatmaya çalışıyorlar, güzel sözlerle insanı yanıltıyor, ikiyüzlü davranı (müdahane edi) yorlar20 da kalblerindeki küfrü açığa vurmuyorlar?" şeklindeki bir soruya:

"- Kalplerinde kat kat zafiyet var da ondan!" cevabı veriliyor.

İşte münafıkların dünyadaki halleri böyle tasvir ediliyor.

C- "Onlara (münafıklar) yalan söylemeleri sebebiyle acıklı bir azab vardır."

E-li-me kökünden gelen "elem" acı, ağrı; "elim" ise acı çektiren, elem veren demektir. Eğer burada "elîm" acı duyan anlamına alınırsa, bu azabın değil, fakat azap edilenin sıfatı olur. O takdirde ifadede mübalağa (manayı te'kid) vardır.

Yani münafıklar, gerçekten inanmadıkları hâlde "Allah'a ve âhiret gününe imân ettik!" şeklinde yalan beyanda bulundukları için azaba uğrayacaklardır.

Münafıklar için azabı gerektiren diğer kuvvetli sebepler arasında bunun ön plana çıkarılmasının açıklaması da şudur:

1- Bundan maksat, münafıklara mahsus azabın belirtilmesidir. Çünkü onlar küfürde direnenlere iştirak etmişlerdir. O kâfirler için öngörülen azap onlar için de geçerlidir. Nitekim "insanlardan kimileri vardır ki..." (Bakara 2/8) mealindeki âyet münafıkların, söz konusu kâfirlerden özel bir grup oluşturduklarını bildirir.

2- Bu âyet, münafıkların sadece nifakları sebebiyle değil işledikleri diğer" suçlar sebebiyle, de ceza göreceklerini ifade eder.

3- Münafıkların azabı mûcıb birçok halleri olduğu hâlde yalnız yalanlarının zikredilmesi yalanın son derece çirkin olduğunu belirtmek ve insanları ondan nefret ettirmek içindir.

Abdullah b. Ebû Bekr el-Sıddîk'ten (radıyallahü anh) rivâyet olunduğuna gore Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:

"Yalandan şiddetle sakının. Çünkü yalan, imânı uzaklaştırır."21

Hazret-i İbrâhîm'in (aleyhisselâm) üç kere yalan söylediği rivâyet olunuyorsa da, onun söyledikleri yalan olmayıp tariz (üstü kapalı konuşma) idi. Ancak sureta yalana benzedikleri için bu ad verilmiştir.

Bir görüşe göre de münafıklar, Peygamberi ve Kur’ân'ı tekzib ettikleri için acı bir azaba maruz kalacaklardır.

Kizb, yalandan başka tereddüt mânâsına da alınabilir. Çünkü münafık, işlerinde ve düşüncesinde tereddüt içindedir. Bundan dolayıdır ki münâfıka da "müzebzeb" denir. Müzebzeb; küfürle imân arasında gidip gelmeyi ifade eder. (Nisa 4/143)

11

"Onlara, yeryüzünde fesad çıkartmayın!" dendiğinde:

"- Biz ancak ıslah edicileriz! derler."

Bu âyet-i kerîmede münafıkların küfür ve nifakdan kaynaklanan çirkin bazı hareketlen açıklanır.

Fesad, bir şeyin, uygun hâlinden çıkması, çürüyüp bozulmasıdır. Salâh ise bunun karşıtıdır. Fesad, savaş ve fitne çıkarmaktır ki bunlar, insanların huzur ve sükûnlarının bozulması, din ve dünya işlerinin karışması sonucunu doğurur. Münafıkların men edildikleri fesaddan maksat, mü'minlerin sırlarını katillere ifşa etmek, kâfirleri Müslümanlara karşı kışkırtmak gibi kötülüklerdir.

İşte bu tip insanlar yeryüzünde fesad çıkarmaktan men edildiklerinde kendilerinden böyle bir şey sadır olmadığını söylerler; yaptıklarının ifsad değil ıslah olduğunu iddia ederler.

12

"Dikkat edin! Onlar, gerçekten bozguncuların (müfsid) ta kendileridir. Lâkin farkında değillerdir."

Bu âyet-i kerîmede, münafıkların iddiaları, öfke ifadesi taşıyan anlamlı bir üslûbla kesin olarak reddedilir. Nitekim âyetin metninde tekid ifade eden iki harf bulunmaktadır.

Bu ilâhî ifade bize bildirmektedir ki münafıklar müfsid kimselerdir. Ama onlar bunu idrakten âcizdir. Çünkü onların duyuları körelmiştir. Onlar yaptıklarının farkında değillerdir. Şuurları bulanıktır. Bütün bunlardan murad münafıkların işlediği cinayetleri tafsilatı ile açıklamak, habaset ve kötülüklerini saymak ve nihayet davranışlarının fâsid ve bâtıl olduğunu ortaya koymaktır. Allah doğruyu cümleden iyi bilendir.

13

"Onlara:

"- insanların imân ettiği gibi siz de imân edin!" dendiği zaman: "- Biz hiç o sefihlerin (beyinsiz, akılsız, cahil) imân ettiği gibi imân eder miyiz? derler."

Dikkat edin! Onlar gerçekten sefihlerin ta kendileridir, fakat onlar bunu bilmezler."

Mü'minler önce münafıkları münkerden (kötülük) nehy (men) etmişler sonra nasihat ve irşadı ikmal için emri bilmâruf (iyiliği emretmek) kabilin, den "diğer insanlar gibi siz de gerçekten inanın" demişlerdir,

A- "Onlara, insanların imân ettiği gibi siz de imân edin!" dendiği zaman..."

Burada insanlardan maksat, insanlıkta kemal mertebesine ermiş, aklın hükmünü uygulayan insanlardır. Çünkü bir cins isim, müsemması için kullanıldığı gibi, özel kapsamlı bir anlam için de kullanılır. Nitekim "o insan, insan değil" denir. Şâir de diyor ki:

"Bilâdün bihâ künnâ ve nahnü nühibbühâ İze'n-nâsü nâsün ve'z-zemânü zemânün."

"Bizim eller, ne güzel ellerdi; severdik bu elleri; Ama o günler insanlar insan zaman da zamandı. "

Yahut burada insanlardan maksat, Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) ile ona imân eden Ashab'ıdır. Yahut o münafıkların aşiretlerinden (Yahudi kökenli) Abdullah b. Selâm   ve benzerleridir.

Hulâsa,  siz de, o insanların imânı gibi nifak şaibesinden uzak, halis ve muhlis imân edin denir! Ama onlar:

B- "Biz hiç o sefihlerin (beyinsiz, akılsız, cahil) imân ettiği gibi imân eder miyiz? derler."

Münafıklar, mârufun (iyiliğin) emrine, münker (çirkin) bir inkâr ile karsilık veriyor, o makbul ve vakur mü'minleri taşıdıkları vasıfların zıddı ile vasıflandiriyorlar. Münafıklar, "sefihler" kelimesiyle yukarıda anılan o kâmil nisanları kast ediyorlar.

Sefihlik, akıl eksikliğinden ileri gelen bir hafiflik ve düşünce zafiyetidir. Bunun mukabili de, halindik ve ağırbaşlılıktır. O kâmil mü'minler, rüşdün, ağırbaşlılığın ve vakarın en yüksek seviyesinde iken, münafıkların onlara sefahat izafe etmeleri, kendilerinin sefahet ve azgınlıkta ısrar etmelerinden ve kendi kötü işlerini güzel bulmalarından dolayıdır. Çünkü dalâleti hidâyet sananlar, mutlaka hidâyete dalâlet diyeceklerdir. Yahut da münâfıklar, mü'minleri tahkir için böyle demişlerdir. Zira mü'minlerin çoğu yoksul idi. Suheyb ve Bilâl-i Habeşî Hazretleri gibi bazıları da köle idi. Yahut eğer insanlardan maksat Abdullah b. Selâm ve benzerleri ise, bu ağır sözleri inat ve serkeşlik maksadı ile ve kendi soydaşlarından imân edenlere aldırmadıklarını belirtmek için söylemiş olabilirler. Kur’ân'ın veciz ifadesinin ve yüce şânının gereği, münafıklar, bu ağır sözleri mü'minlerin huzurunda ve onların nasihatlerine cevap olarak sarfetmiş olmalıdırlar.

Hulâsa,  münafıkların o samimî Müslümanlara sefihlik izafe etmeleri ve onların imânlarını eleştirmeleri, aslında kendilerinin küfürlerini açığa vurmuş olmaları şeklinde telâkki edilebilir. Ancak kelâmın sibak ve siyakı (başı ile sonu) onların açık kâfir oldukları mânâsını teyid eder nitelikte değildir, İşte bundan dolayıdır ki bazı müfessirler; münafıkların bu sözleri, mü'minlerin yüzlerine karşı değil, fakat kendi aralarında söylemiş oldukları kanısındadırlar.

İmam Vakıdî diyor ki:

"Münafıklar bu sözleri mü'minlerin huzurunda değil, kendi aralarında söylemişlerdi. Yüce Allah da onların bu sözlerini Peygamberine (sallallahü aleyhi ve sellem) ve mü'minlere haber verdi." Ancak tartışan iki taraftan birinin gıyaben söylediklerıni yüze karşı söylenmiş gibi açıklamak, icâz (az sözle çok mânâ ifade etmek) makamına uygun olmadığı gibi diğer kelâmlarda da alışılmış bir şey değildir.

Su hâlde kaçınılmaz gerçek şudur:

Münafıkların bu sözleri, her ne kadar onlara nasihat eden mü'minlerin huzurunda söylenmişse de bu, onların küfürlerini açığa vuran kâfirler olmalarını gerektirmez. Çünkü bu, kendilerince küfrün hoşa giden bir çeşidi ve nifakın aslî bir sanatıdır: Onların bu söyledikleri de:

" Dinle dinlemez olası!" sözleri onların karakterini yansıtmaktadır. Münafıkların bu sözleri de kendileri gibi iki yüzlü olup şerre de, hayra da yorumlanabilir. Çünkü:

"- Dinle, dinlemez olası!" sözü,

"- Dinle, bizden razı olmayacağı bir kelâm dinleyesi!" gibi şer anlama gelebileceği gibi,

Dinle, bizden kötü bir söz dinlemeyesi!" gibi hayır anlama da gelebilir.

Münafıklar, Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) ile alay etmek için ona bu sözlerle hitab ediyorlardı. Onlar görünürde bu sözleriyle, güya hayrı kasdediyorlardı oysa içlerindeki şerri gizliyorlar ve onunla tatmin oluyorlardı. Bundan dolayıdır ki Resûlüllah'a (sallallahü aleyhi ve sellem) böyle hitap etmekten men' olundular. İşte onların bu sözleri şerre yorumlanabileceği gibi itham edildikleri nifakın reddi ile diğer insanların imânına benzer imân mânâsına da yorumlanabilir. Yani bu o takdirde şöyle demek olur:

"- Biz, imân etseler bile imânlarının bir değeri olmayan sersemler ve deliler gibi mi imân edelim!? Biz, onlar gibi imân etmeyiz. Siz bize o imanı mı emrediyorsunuz?"

C- "Dikkat edin! Onlar gerçekten sefihlerin ta kendileridir. Fakat onlar bunu bilmezler."

Münafıklar, kendilerine nasihat eden mü'minleri yukarda belirtilen sözlerle hem alaya almaya çalışıyor hem de güya içlerindeki şerri gizleyip hayrı açığa vurma rolü yapıyorlardı. Bunun üzerine Cenâb-ı Allah, kelâm-ı beliğ ile onların iddialarını kesin olarak reddetti ve cehaletlerini ortaya koydu. Nitekim daha önce de,

"Dikkat edin! Onlar, gerçekten bozguncuların ta kendileridir." cümlesinin izahında belirtildiği gibi ibarenin başında iki te'kıt harfi bulunmaktadır ve kendilerinin farkında olmadıkları aşırı bir sefahati, yani akıl zaafını onlara münhasır kılmaktadır.

Bu açıklamalarla "Biz ancak ıslah edicileriz" âyetinin mânası da vuzuha kavuşmuş oluyor. Çünkü cumhûrun görüşü münafıkların, bu sözü mü'minlerin yüzüne karşı söylemiş olmalarının, onların hâl ve tavrına ters düştüğü şeklindedir. Şayet münafıklar kendilerine nasihat eden mü'mınlere karşı kendilerine yasaklanan şeyin ifsat değil de ıslah olduğunu iddia etmiş olsalardı bizzarur düşmanlıklarını açığa vurmuş ve nifak tünelinden müba reze (karşılıklı cenk) meydanına çıkmış olurlardı.

Münafıkların men' edildikleri şeyden maksad, müşriklere müdara etmeleri, onlara hoş görünmeye çalışmalarıdır. Nitekim bazı tefsirlerde böyle zikredilmiştir. Ve münafıkların ıslahtan maksatları da, kendileriyle mü'minlerin arasını bulmaktır ve "Dikkat edin! Onlar, gerçekten bozguncuların ta kendileridir" cümlesinin yorumu da "münafıkların bazı hareket ve davranışları ile mü'minlerin menfaatlerini ifsad ve ihlâl ettikleridir. Onlar ıslah amacı ile hareket ettiklerini sanabilirler, belki bu iddialarında doğru da olabilirler fakat yaptıklarının fesad çıkarmaktan başka bir şeye yaramadığı gerçeğini değiştiremezler. Kaldı ki münafıkların, iddialarında yalancı ve mü'minlerle münasebet kurarken amaçlarının yalnız İslâm dinine zarar vermek ve mü'minlere ihanet etmek olduğunda hiç şüphe yoktur." Şu hâlde burada müşkilatı çözmenin tek yolu, daha önce yaptığımız açıklamadır. Filhakika münafıkların:

"- Biz yalnız ıslahçılariz" sözü, yalan; mü'minlerin onlara izafe ettikleri ifsadı inkâr anlamında da yorumlanabilir. Yani münafıklar, biz ancak ıslahçılarız bizi men' ettiğiniz ifsad, bizden sadır olmaz; demek istiyorlardı. Ama aslın da içlerinde yaşattıkları yalandı. İşte bundan dolayıdır ki

"- Dikkat edin! Onlar, gerçekten bozguncuların (müfsid) ta kendileridir" İlâhî kelâmı vârid olmuştur. Yüce Allah, mukaddes Kitabının satırları arasına yerleştirdiği esrar hazinesini cümleden daha iyi bilir. Yüce Rabbimizden, bizleri günâhlardan korumasını ve bizleri doğru yola hidâyet buyurmasını niyaz ederiz!

Bu âyet-i kerîme, "Fakat onlar bunu bilmezler" cümlesi ile sona erer. Bu da cehaletin çeşitlerinden olan sefahatin zilirine çok uygun düşer. Bir de hak ile betik birbirinden ayırdetmesini bilenler; mü'minlerin hak, münafıkların da bâtıl üzerinde sabit olduklarını bilirler. Bilmek de ancak tefekkür ve delillendırme ile olur. Nifak, nifaktan kaynaklanan fitne ve fesad asgarî akıl ve şuur sahibi olan herkes tarafından tanınır.

14

Onlar, mü'minlerle karşılaştıkları zaman:

"- Biz imân ettik; derler!"

Kendi şeytanları ile baş başa kaldıklarında:

"- Biz sizinle beraberiz; biz onlarla sadece alay edicileriz!" derler.

Bu âyet-i kerîme kalblerindeki nifakın bir tercümesi olarak münafıkların muhatabları mü'minlerle giriştikleri münasebetlerde sergiledikleri birbirine zıt halleri ve sarfettikleri birbirini nakzeden sözleri belirtir. Açıkça görüldüğü gibi bu âyette ehl-i imân söz konusu değildir. Bu itibarla âyette tekrar şaibesi yoktur.

A- Onlar mü'minlerle karşılaştıkları zaman: "- Biz imân ettik; derler!".

Rivâyet olunuyor ki münafıkların başı Abdullah b. Übey ve arlıadaşlar: bir gün kentin (Medine) dışına çıktılar. Yolda sahabeden bir grupla karşılaştılar. Abdullah b. Übey, arlıadaşlarına:

"- Şimdi göreceksiniz; bu beyinsizleri (e's-süfehâ') nasıl kandıracağım?" dedi ve yaklaşıp önce Ebû Bekir es-Sıddîk’in (radıyallahü anh) elini tuttu ve:

"- Ey Sıddîk, ey Temim'in seyyidi, İslâm'ın piri ve Resûlüllahın ikinin ikincisi ("saniye isneyn" Tevbe 9/40) seçkin mağara arkadaşı, Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) uğrunda malını ve canını bezleden zât merhaba!" dedi.

Sonra Ömer b. Hattab'ın (radıyallahü anh) elinden tuttu ve:

"- Ey Benî Adiyy'in seyyidi, dininde Faruk ve kavi, Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) uğrunda malını ve canını bezleden zât merhaba!" dedi.

Sonra Ali'nin (Kerrema'llahü Vecheh) elini tuttu ve:

"- Ey Resûlüllahın amcası oğlu ve onun dâmâdı, Resûlüllah'tarı sonra Benî Hâşım'in seyyidi merhaba!" dedi.

Bir rivâyete göre, Ali de (radıyallahü anh) ona:

"- Ey Abdullah! Allah'tan kork münafıklık yapma; şüphesiz münafıklar, Allahü teâlâ'nın yaratıklarının en kötüsüdür." Sözleriyle cevap verdi.

Bunun üzerine Abdullah b. Übey:

"- Ya Eba'l-Hasen, yavaş ol! Bunu benim için mi söylüyorsun? Vallahi, bizim imânımız da sizin imânınız gibi, bizim tasdikimiz de sizin tasdikin gibidir" dedi.

Taraflar birbirinden ayrıldıktan sonra Abdullah b. Übey, arkadaşlarına şunları söyledi:

"- Yaptığımı nasıl buldunuz? Siz de onları gördüğünüz zaman, benim yaptığım gibi yapın; onları yüzlerine karşı medh ü sena edin!"

Arlıadaşları da ona dediler ki:

"- Sen içimizde yaşadıkça bize zeval yok!"

Sonra Müslümanlar da, Resûlüllahın (sallallahü aleyhi ve sellem) yanına döndüler ve olup bitenleri ona haber verdiler. İşte o zaman bu âyet nazil oldu.

B- "Kendi şeytanları ile başbaşa kaldıklarında:"

Burada şeytandan maksat, temerrüt ve inatta şeytan gibi olan ve küfrünü açıca vuran kâfir arlıadaşlardır. "Kendi şeytanları (ilâ şeyâtıînıhim)" ifâdesi ise, küfürde ortak (müşârik, birbirlerine müzahir ve yardımcı) olanları veya münafıkların ekâbirini (kibaru'l-münafıkîn) belirtir. Mü'minler ile karşılaştıklarında bunu söyleyenler ise münafıkların küçükleridir.

Şeytan kelimesi lügatte uzaklaşmak demektir. Şeytan, hayır ve rahmetten uzak olduğu için bu ismi almıştır yahut şeytan, helâk ve bâtıl olmak demektir. Nitekim şeytanın isimlerinden biri de "Bâtıl"dır.

Bir görüşe göre de şeytan, heyecan, hiddet ve yanmak demektir.

C- "Biz sizinle beraberiz; "

Onlar, yani münafıkların küçükleri, büyüklerine:

"- Dinde ve itikatta biz elbette sizinle beraberiz; hiçbir hâlde sizden ayrılmayız" derler.

Münafıklar şeytanlarına, tekidlı isim cümlesi ile hitab ediyorlar. Çünkü amaçları onlara eski dinlerinde sebat ettiklerini göstermektir. Tekid de, bu isteklerinin gerçekliğini ve büyük gayretlerini bildirmek içindir; yoksa şeytanların inkârı için değildir. Ama mü'minlerle olan ilişkileri böyle değildir. Çünkü mü'minlerin yanındaki iddiaları, yalnız imân etmiş olmaktan ibaret idi. "Zira kâmil imân sahibi olduklarını veya o imân üzerinde sebat ettiklerim iddia etmelerinin geçerli olmayacağını kesin olarak biliyorlardı.

Ç- "Biz onlarla sadece alay edicileriz; derler."

Münafıkların mü'minlerin yanında imân sahibi olduklarını söylemeleri onlarla alay etmek içindir; yoksa gerçekten İslâm'a inandıkları için değildir. Bu cümle, onlarla beraber olmak iddiasından doğan gizli bir sorunun cevabıdır, Sanki münafıklar, kendi şeytanlarına:

"- Biz sizinle beraberiz" deyince, onlar da:

"- O hâlde niçin inandığınızı ikrar konusunda mü'minlere muvafakat ediyorsunuz?" diye soruyorlar. Münafıklar da:

"- Biz yalnız onlarla alay ediyoruz; onun için bu sözlerimiz, sizinle olan beraberliğimize halel getirmez; aksine onu teyid eder." diye cevap veriyorlar.

Bu cevapları zımnında, mü'minlere ihanet ettikleri ve bunu kendi dinleri için nusret saydıkları mânâsı vardır yahut anılan âyet cümlesi, önceki için tekiddir. Çünkü bir şey ile alay eden, zaten onun hilafında ısrarlıdır. Yahut bu cümle, bir önceki cümlenin bedeli ve izahıdır. Çünkü İslâm'ı tahkir eden zaten küfrü ta'zîm etmiş olur.

15

"Oysa Allah onlarla istihza (alay) eder ve kendi tuğyanları (azgınlık) içinde onların (şaşkınlık ve gafletlerini) artırır, güçlendirir."

A- "Oysa Allah onlarla istihza (alay) eder."

Allah, onları istihzaları sebebiyle cezalandırmaktadır. Âyette, istihzanın cezası yine istihza olarak isimlendirilmiştir (tesmiye edilmiştir). Nitekim başka âyetlerde de, kötülüğün (seyyienin) karşılığı kötülük (seyyie) olarak : belirtilmiştir. Bunun muhtelif sebebleri olabilir. Şöyle ki:

1- Lâfızda benzerlik (müşakele / şekilde birlik) olması için;

2- Gerçekleşmedeki karşılıklılığı (mukarenet / yakınlık) belirtmek için;

3- İstihzanın vebali kendilerine döndüğü (râci olduğu) için;

4- İstihza edilenler kendilerıymiş gibi istihzanın mûcib olduğu hakaret ve; aşağılanma onlar üzerine indiği (nazil olduğu) için;

5- Allah, onlara, kendi kendileriyle istihza eden kimseler muamelesi yaptığı için.

Bununla beraber Allah dünyada iken münafıklara karşı aynen Müslümanlar hakkındaki hükümleri (ahkâmü'kmüslimîn) uygular. Hattâ onlara mühlet verir, nimetlerini artırır; azgınlıklarına devam etmelerine müsaade eder ve bu şekilde onları yavaş yavaş gazab ve azabına yaklaştırır. Ahireret-de onlar kendileri için, cennete doğru bir kapı açıldığını görürler; ona doğru koşmaya başlarlar ama oraya vardıklarında kapı yüzlerine kapanır. Gerçekten Mutaffıfîn (83) sûresinin 34. âyetinde:

"İşte bugün imân edenler de kâfirlere gülerler" buyrulmak suretiyle buna işaret edilir.

Bakara (2) sûresinin mezkûr 15. âyeti gızli bir soruya cevap veriyormuşcasına münafıkların âhiretteki durumunun ne olacağını bu suretle ifade eder. Münafıklar, mü'minlerle alay etmede o kadar aşırı gitmişlerdir ki sonunda bu seni hareket ve davranışları apaçık anlaşılmış ve duyanların zoruna gitmiştir. Nihayet "bu işin sonu nereye varacak, bu hâlin sonu ne olacak?" diye sorulmaya başlanmıştır.

Yine bu âyetten açıkça anlaşıldığı gibi Yüce Allah'ın, yaptıklarından dolayı münafıklara misli ile karşılık vermeye ihtiyacı yoktur fakat onlara öyle mukabele eder ki, onların alayı o karşılık yanında hiç kalır. Nitekim münafıklara, dünya ve âhirette son derece ağır ceza, zillet ve hakaret indirilmesi söz konusudur.

Fiilin istikbal (gelecek) siğasıyla vârid olması, (Arapçadaki özelliğinin gereği olarak) cezalarının yenilendiğine ve sürekli olduğuna delâlet eder. Tevbe (9) sûresinin 126. âyeti bu gerçeği açıklar. Şöyle ki:

"Onlar, her yıl bir veya iki kez belalara çarpıldıklarını görmüyorlar mı?"

Gerçekten münafıklar çoğu zaman, şeref ve haysiyetlerinin haleldar olması, sırlarının açığa vurulması, haklarında bir âyet inmesi ve benzeri durumlardan hâli kalmamışlardır. Yine aynı (9) sûrenin 64. âyetinde buna işaret edilir:

"- Münafıklar, kalblerinde olanı yüzlerine vuracak bir sürenin indirilmesinden çekinirler." De ki:

"- Sız istihza (alay) edin bakalım; Allah, sizin o çekindiğiniz şeyleri ortaya çıkarıcıdır."

B- "... Ve onların kendi tuğyanları (azgınlık) içinde (şaşkınlık ve gafletlerini) arınır, güçlendirir."

Bu âyet-i kerimede, münafıkların hâllerinin, kendi kötü seçimlerine bağlı olarak gerçekleştiğine işaret vardır. Çünkü bu sonuçlar, ancak onların yardım istemeleri veya anılan örneklerde olduğu gibi, onu gerektiren vesilelere baş vurmaları hâlinde gerçekleşir.

"Tuğyan", her işte haddi aşmaktır. Burada tuğyandan murad, münafıkların serkeşlikteki aşırılığı ve küfürdeki taşkınlığıdır. Tuğyanın onlara izafe edilmesi, bunun onlara has bir hâl ve bu hallerinin, kendi kötü seçimlerinin sonucu olduğunu belirtmek içindir.

Kâfirlerin azgınlığını artırmak, genişletmek, uzatmak (medde, yemüddü) fiili, "Kardeşleri (şeytanlar), onların azgınlığını artırırlar." (A'raf 7/202) mealindeki âyette, şeytanlara izafe edilmişken, bu fiilin burada Allah'a izafe edilmesi, hak ehlinin inancını isbat eder. Çünkü kulların bütün fiilleri iktisab bakımından kendilerine, yaratma halamından Yüce Allah'a isnad edilir.

Mu'tezile, âyetin nazmını tabiî mecrasında yorumlamak, kendi inançları açısından mümkün olmayınca, şu şekilde te'vil etmiştir:

1) Münafıklar küfürlerinde ısrar edince Allah, onları yardımından mahrum bıraktı ve lûtfunu onlardan uzaklaştırdı. Böylece onların kalbindeki pas ve perde arttı. Bu da, tuğyanda artış olarak adlandırıldı. Bu sebeple tasarruf Yüce Allah'a isnad edildi. Şu hâlde bu isnadda mecaz vardır. Çünkü fiil sebbibine isnad edilmektedir. Bu fiilin gerçek faili ise kâfirlerdir.

2) Burada tuğyan içinde artan şaşkınlıktan maksat, onları imâna zorlamamak, icbar etmemektir. Nitekim, "Ve onları tuğyanları (azgınlık) içinde bırakırız." (En'âm 6/110) mealindeki âyet de bu gerçeği belirtir.

3) Burada hakikati hâlde kasdolunan şeytanın fiilidir. Ancak bu fiil. Allah lâfzına mecaz olarak isnad edilmiştir; çünkü bu imkân ve kudreti veren Yüce Allah'tır.

16

"İşte onlar hidâyete karşılık dalâleti satın almışlardır. Onların ticareti kazanç sağlamamış ve kendileri hidâyeti de (doğru yolu) bulamamışlardır."

A- "İşte onlar hidâyete karşılık dalâleti satın almışlardır".

Âyetin başındaki (Ülâike), kendilerini mü'minlerden ayıran o seni (kötü sıfatları) taşıyan münafıklara aittir. Bu işaret iki türlü yorumlanabilir:

1- O şeni sıfatlar, öylesine mükemmel bir ayırt edici (mümeyyiz / temyiz edici, ayırıcı) olmuştur ki, o sıfatları taşıyanlar nerede olurlarsa olsunlar sanki gözle görülen hâzırlar gibi kabul edilmiş ve onlara bu sebeble "ülâike" denmiştir.

2- Münafıkların, şer ve kötülükleri (sû-i hal) o kadar uzak bir konaktadır (menzil) ki, onların mü'minlere zarar vermeleri mümkün değildir. İşte "ülâike" kelimesi bu anlamı ifade için kullanılmıştır.

Bu cümlede "ülâike / İşte ... "mübtedadır"; hidâyete karşılık dalâleti satın almışlardır" ilâhî kelâmı da onun haberidir.

Münafıkların, hidâyete karşılık dalâleti satın almış olmaları, onların cehaletlerinin ne kadar derin olduğunu gösterir. Nitekim onların dilinden anlatılan söz ve fiillerin çirkinliği öyle güzel hikâye ve tasvir edilmiştir ki akıl sahipleri söyle dursun, en azından temyiz kudretini hâiz olanlar bile o söz ve hareketlerle ilgilenmezler.

Lûgatta dalâlet, kasden (a'ni'l-kasd) doğru yoldan sapmaktır, hidâyet ise doğru yola yönelmektir (teveccüh etmek). Istılahta ise dalâlet, dinde doğru olandan sapmaktır; hidâyet de, dinde doğruyu, istikameti bulmaktır.

Hidâyete karşılık dalâleti satın almak ise dalâlete rağbet ederek hidâyetten yüz çevirmek demektir. Satın almak (iştira), bir metaı bedeli (semen) karşılığında kendi mülkiyetine geçirmektir. Ancak âyetin bu ifadesi, akidden önce münafıkların hidayet üzere olduklarını, satım (bey') akdinden önce dalâlette olmadıklarını akla getirmektedir. Oysa münafıklar, her zaman hidayeten uzak bulunmuşlar ve dalâlette kalmışlardır. Bundan dolayı bedelin ne olduğunu izah etmeye ihtiyaç vardır. İşte bunun için, Allah'tan başarı (tevfık) dileyerek deriz ki:

Satım akdine konu olan şeyden (mebi) murad, küfrün bütün sınıflarına şamil olan dalâlet cinsinden değildir; fakat münafıklara mahsus dalâletin en yüksek derecesidir.

Bir de dalâlet (ed-dalâle) kelimesinin başındaki "lâm" ahd söz, va'd, yemin) içindir. Bu, tuğyan içindeki münafıkların şaşkınlılarının artışına makrundur. Dalâletin bu derecesi ise, ancak onların hidâyetinden umit kesildiği ve kalbleri mühürlendiği zaman hasıl olur. Yine bu âyetteki Hidâyetten maksat hidâyetin kendisi değil fakat sebeblerin desteklemesi ile hasıl olan tam hidâyet imkânıdır. Ve hiç şüphesiz münafıklar, Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) tarafından gösterilen açık delil ve belgeler (âyât-ı bahire), ilina edici, her türlü şüphe ve itirazı ortadan kaldıran mucizeler (mû'cizât-ı kaahire) ve yer yüzünde fesat çıkarmamak, içtenlikle imân etmek (imâni'l-sahîh sahibi olmak) gibi mü'minlerden duydukları öğütler (nesâihi'l-mü'minîn) sayesinde hidâyete yönelmenin tam imkânlarına sahip bulunuyorlardı. Ancak onlar, bu imkân ve fırsatları arlıalarına attılar ve onun yerine azgınlık çölündeki şaşkınlıktan ibaret olan o korkunç dalâleti aldılar.

Buradaki hidâyeti, herkesin doğuştan sahip olduğu aslî fıtrat olarak.-.., rumlamak isabetli olmaz. Çünkü bu fıtratı zayi etmek, münafıklara malı değildir. Eğer bu kayıptan, münafıklara mahsus olan ve kalblerin mühürlen meşine kadar varan bir kayıp kast edilirse, bu aklî ve naklî dek" (müeyyıdât-ı akliye ve nakliye) ile desteklenen fıtratı zayi etmek kadar büyük değildir. Kaldı ki, bu hidâyet, tabi-î ve fıtrî olarak yorumlandığı takdirde renin başından buraya kadar zikredilen tafsilatın bir anlamı da kalmamış olur. Bundan daha uzak bir yorum da, seçme imkânı ellerinde olduğunu düşünmeksizin dalâleti hidâyete tercih etmiş olmaları yorumudur. Çünkü böyle bir hidâyet, bir kere anılan meziyetleri taşımamakla beraber, gelecek temsillerin ışığına da gölge düşürmektedir.

Buraya kadar yapılan açıklamalar, münafıkların hidâyete karşı dalâleti yatın almaları, yukarıda anlatılanlara göredir ki, zikredilen cevabî âyetlerin nazmına uygun olan da budur. Ama eğer münafıkların hidâyete karşılık dalâleti satın almaları, onların sayısız cinayetlerinden başka bir cinÂyetin izahı, ise, o zaman hidâyetten maksad, münafıkların sahip bulundukları, Peygamberin (sallallahü aleyhi ve sellem), nübüvvetinin doğruluğunu (sıhhat-i nübüvveti'n-nebî) ve İslâm dininin gerçekliğini anlamak imkânıdır. Çünkü bu Yahudi münafıklar. Peygamberin (sallallahü aleyhi ve sellem) vasıflarım (na't-ı nebî) Tevrat'ta okuyor ve bu konuda kesin bilgi (yaktîın) sahibi bulunuyorlardı. Hattâ müşriklere karşı onunla şöyle, istiftah ediyorlardı (fetih istiyor, yardım ve zafer diliyor):

"- Ey Allah'ım! Vasıflarını Tevrat'ta bulduğumuz, âhir zamanda gönderilecek (ba'sedilecek) o Peygamberle bize yardım eyle!"

Ve yine müşriklere:

O, Bizim söylediklerimizi tasdik eden bir Peygamberin zuhuru yaklaştı, o çık ıkınca, vaktiyle Ad ve irem kavimleri öldürüldüğü gibi, onunla beraber bız de sizi öldüreceğiz!" diyorlardı. Ama sonunda o bildikleri peygamber gelince, onu inkâr ettiler. Nitekim ileride bunları anlatan âyetler gelecektir.

Yine, bu hidâyet, münafıklar mü'minler ile karşılaştıklarında yaptıkları riyakârlıklar olarak da yorumlanamaz; çünkü onların bu yaptıkları katmerli bir dalâlet idi.

B- "Onların ticareti kazanç sağlamamış..."

Münafıkların bu alış-verişlerinden doğan sonuç büyük bir zarardır. Âyette "ticaretleri zarar etmiş" yerine "kazanç sağlamamış" denmiş olmasının faydası, bu zararın büyük olduğunu ifade etmek ve bu zararın umumî olduğunu, diğer işlerine de sirayet ettiğini bildirmek içindir.

C- "...Ve kendileri hidâyeti de (doğru yolu) bulamamışlardır"

Zira ticaretin gayesi sermayeyi korumanın yanısıra bir de kâr sağlamaktır. Ama bir akidde kâr edilmezse, başka bir akidde telâfi edilebilir. Çünkü sermaye yerinde duruyor. Fakat hem kâr, hem sermaye kaybedilme, bu hiç ticaret sayılmaz. İşte sermayeleri hidâyet olanlar, onu dalâlete değişmek île, hem kârı, hem de sermayeyi kaybetmiş olurlar. Böylece onlar büyük bir hüsrana uğrayarak ticaret yolundan bin konak uzaklaşmışlardır,

17

"Onların hâli (meseli), ateş yakan bir kimsenin hâli gibidir ki ateş etrafını aydınlatınca Allah, onların nurunu giderir ve kendilerini karanlıklar içinde bırakır. Artık onlar hiçbir şeyi göremezler."

A- "Onların hâli ateş yakan bir kimsenin hâli gibidir ki; ateş etrafını aydınlatınca..."

Bu âyet, münafıkların yukardan beri anlatılan hâllerine ilişkin ilâve bir açıklamadır. Onlar hem malî hem de şahsî zarara uğrayacak insanlar olarak tasvir edilmiştir. Bu temsil, nefsi korkutmak ve onun büyük ayıbını ortaya koymak içindir. Zira temsil, vehmi aldın emrine vermek, onu isyan makamından indirmek, için en güzel vâsıta ve anlayışsız cahile bir şeyler anlatmak, serkeş ve isyankârın gücünü kırmak için en kuvvetli vesiledir. Elbette öyledir. Çünkü temsil, akıl ile idrâk edilen gizli gerçekler üzerindeki perdeyi kaldırmak, onları duyularla idrâk edilen açık tabiat varlıkları hâlinde teşhir etmek, münkeri (elinde makbul olmayanı) maruf (dinde makbul olan) suretinde göstermek, vahşiyi ehli şeklinde takdim etmektir.

Âyette geçen "mesel" lügatte "misil ve benzer" anlamındadır. Sonra mesel kelimesi, ata sözleri anlamında kullanılmıştır. Ata sözleri de, garip ve pek hoş sözlerle ifade edildikleri için ülkeden ülkeye yayılması kolay olmuş ve hazır olan ve olmayan herkesin kabulüne mazhar olmuştur. İşte mesel kelimesi, bu mânâsından dolayı arada benzerlik düşünülmeksizin, acayib ve garip her hâl, sıfat ve hikâye için mecaz olarak kullanılmaktadır. Nitekim Nahl (16) sûresinin 60. âyetinde:

"Ahirete imân etmeyenler için kötü meseller (meselü's-sûi) var. Yüce meseller de (meselü'l-a'lâ) Allah'a aittir. O, A'zizü'l-hakîm'dir" buyrulur. İşte bu âyette "mesel" bu mânâda kullanılmaktadır. Yani en büyük şân ve de ğerce en yüksek sıfatlar Allah'a aittir; demek isteniyor.

Yine Ra'd (13) sûresinin 35 âyetinden "Takva sahiplerine va'dolunan cennetin meseli"nden bahsedilir ki bu "o cennetin acayib hikâyesi" demektir.

"Nâr", lâtif (şeffaf), aydınlatıcı, sıcak ve yakıcı bir maddedir. Nâr kelimesi lügatte, yeryüzünde seyretmek anlamına gelir. Ateşe de "nâr" denmesi, onda hareket ve ıstırap olmasındandır. Ateş, kendisinin veya yakanın çevresini aydınlatınca...

B- "Allah, onların nurunu giderir ve onları karanlıklar (zulümat) içinde biralar. Artık onlar hiçbir şeyi göremezler."

Nûr, parlayan her şeyin ışığıdır. Nûr kelimesinin aslı da (ateş anlamındaki) nârdır. Yani Allah, onlara nûr ve ışık veren ateşlerini söndürür. Âyette "Allah, onların ateşini giderdi" değil fakat "Zeheba'llahü binûrihim - Allah, onların nurunu giderdi" denmiştir. Çünkü ateş yakmalarından maksat, ısınmak ve benzeri değil, fakat nûr veya ışık sağlamaktır. Nitekim " ateş etrafını aydınlatınca" cümlesi de bu maksatlarını açıklamaktadır.

"Zeheba'llahü binûrihim / Allah, onların nurunu giderdi" buyrulmak suretiyle münafıkların dalâlette bırakılması fiili, Yüce Allah'a isnad edilmiştir. Çünkü olup biten her şey, Yüce Allah'ın yaratması ile gerçekleşmektedir.

Bu ateş gizli bir sebeble yahut da rüzgâr veya yağmur gibi semavî bir sebeble sönmüş de olabilir. Bunun Allah'a isnad edilmesi onların ışıksız, yoğun karanlıklar içinde kaldıklarını bildirmek içindir. Çünkü Allah, bir şeyi aldıktan sonra hiçbir kuvvet onu istirdat edemez. Burada kastedilen mânâ, onların ışıklarının tamamen giderilmiş, söndürülmüş olmasıdır. Nitekim "...fî zulümatin lâ yübsiirûn / karanlıklar içinde onlar hiçbir şey göremezler" cümlesi de bunu açıkça bildirmektedir. Çünkü zulmet veya nurun yolduğu, ışığın defaten sönmesi hâlidir. Özellikle burada "zulümat / zulmetler" kelimesinin çoğul ve nekire (harf-ı tarifsiz / elif lâmsız) olarak kullanılması da, karanlıkların kat kat ve pek yoğun olduğunu ifade etmek içindir. Böylesine karanlık bir ortam, ancak nûr ve ışıktan hiçbir eser kalmayınca gerçekleşebilir.

Yahut bu âyetteki nurdan maksat, Yüce Allah'ın razı olmadığı mecazî ateştir ki o da fitne ve fesat ateşidir. Nitekim Mâide (5) sûresinin,

"Ne zaman savaş için bir ateş yakmişlarsa Allah onu söndürmüştür" mealindeki 64. âyetinde nâr mecazî anlamda kullanılmıştır.

Buna göre âyetteki ateşin, çevresini aydınlatmak ile vasiflandırılması, terşih (kendisine teşbih edilen nesnenin, yani müşebbehün bıh'in vasfını teşbih edilene, yani müşebbeh'e mal etmek) kabilindendir.

Yahut da âyetteki ateş, gerçek mânâsında kullanılmış olup bundan maksat, azgın insanların, bazı günahlara ulaşmak için yaktıkları ve onunla abes ve fesat yolunu buldukları ateştir, İşte Yüce Allah da onların bu ateşini söndürmüş ve emellerini boşa çıkarmıştır.

Hulâsa,  münafıkların satın aldıkları dalâletin iki karanlığı vardır:

a) Küfür karanlığı,

b) Nifak karanlığı.

Bu iki karanlık da üç karanlığa sebep olmaktadır:

a) Allah'ın gazabının karanlığı,

b) Kıyamet gününün karanlığı.

Nitekim Hadîd (57) sûresinin "O günde mü'min erkeklerle mü'min kadınları nurları önlerinde ve sağlarında olduğu hâlde koşar görürsün" mealindeki 12. âyetinden kıyamet gününde kâfir ve münafıkların nurlarının olmayacağı ve karanlıklar içinde kalacakları anlaşılır.

c) Ebedî azab karanlığı.

Münafıkların, dalâleti satın almak için karşılık olarak verdikleri, hidâyet kendilerinde doğuştan (fıtraten) mevcut olup hak delillerle desteklenmiş olan nurdur.

Dalâlet uğruna feda ettikleri hidâyet, daha önce anlatıldığı gibi o münafıkların Tevrat'tan aldıkları hidâyet, yani Peygamberimizin müjdelenmesidir. İşte bu hidâyete karşılık o dalâleti satın alan münafıkların hâli, büyük bir ateş yakan ve o ateş istifade edilecek hâle gelince, Allah tarafından, söndürülüveren kimsenin hâli gibidir.

18

"Onlar sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler. Artık onlar (geri) dönemezler."

A- "Onlar sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler."

"Summ / sağır" kelimesi, "sameme veya samme / sağırlık" mastarından türemiştir. Sağırlık bilindiği gibi işitmeye engel bir arızadır. Sameme kelimesi lügatte, bir maddenin parçalarının toplanması, parçalar arasındaki boşluğun dolması ve maddenin bu şekilde katılık kazanması anlamına da gelir, işitme duyusunun kaybedilmesine samem (sağırlık) denmiştir. Çünkü bunun sebebi, kulak deliğinin tıkanması veya başka bir nedenle havadaki ses dalgalarının (temevvücat-ı savt) kulak içine ulaşamamasıdır. Körlük de (adem-i basar) görülebilen bir şeyin görülmemesi hâlidir.

Münafıklar, duyuları aslında sağlıklı olduğu hâlde sağır, dilsiz ve kör olarak vasıflandırılmışlardır. Çünkü onlar kendilerine okunan âyetlere ve hikmetli öğütlere kulaklarını tıkamış, bunları kabul ve dilleriyle söylemekten (ıntak-ı lisan) kaçınmış, Resûlüllahın (sallallahü aleyhi ve sellem) - eliyle gerçekleştirilen apaçık mucizelerden göz göre göre ibret almamış, âfakta (dışta) ve enfüste (içte) yaratılmış olan tevhıd belgeleri üzerinde hiç düşünmemiş ve bu tutumlarını değiştireceklerine dâir hiçbir ümit kalmamış olduğundan bu duyularını tamamen yitirmiş gibi kabul edilmişlerdir.

Bu âyet-i kerîmede beliğ (kusursuz, üstün.) bir temsil ve ustaca bir teşbih sanatı vardır.

B- "Artık onlar (geri) dönemezler."

Bu akıbet münafıkların yukarda anlatılan hâllerinden doğan bir vakıadır. Yani onlar, anılan vasıflarından dolayı artık terk ve zayi ettikleri hidâyete bir daha geri dönemezler, yahut hidâyete karşılık aldıkları dalâletten artık bir daha geri dönemezler.

Bu âyet, daha önceki temsilin neticesi olup münafıkları daha fazla korkutmayı ve rezil-rüsva etmeyi amaçlamaktadır. Çünkü bu temsil ile anlatılan sonuç, münafıkların korkunç karanlıklar içinde kalmış olmalarıdır.

Şu hâlde bu âyet söz konusu temsil için bir tamamlama mahiyetindedir. Yani o münafıklar korkunç bir karanlık içinde yerlerinde donaka İmişlardır. Ne geri dönebiliyor ne de ileri gidebiliyorlar. Zaten onlar, başladıkları noktaya nasıl geri dönebilirler ki?

Bu âyet-i kerîmenin bu son cümlesinin isim cümlesi olarak gelmesi, münafıkların bu hâllerinin sürekli olduğunu bildirmek içindir (isim cümlesinin özelliği, ifade edilen mânânın sürekli olmasıdır).

19

"Yahut onların hâli gökten boşalan yağmur (a tutulmuş kimselerin hâli) gibidir ki onda (içinde) yoğun karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşekler vardır. Yıldırımdan ölüm korkusu ile kulaklarını parmaklarıyla tıkarlar. Allah kâfirleri çepe çevre kuşatmıştır (muhit)."

A- "Yahut onların hâli gökten boşalan yağmura (tutulmuş kimselerin hâli) gibidir ki onda (içinde) yoğun karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşekler vardır."

Bu âyet, münafıkların hâline ilişkin ikinci bir temsildir ve bu temsil onların büyük küçük bütün özelliklerini şâmil olup onları korkutmak ve rezil-rüsva etmek için tam bir açıklamadır. Her nevi küfür ve dalâlette at yarıştıran münafıkların içinde bulundukları hâl bu suretle tafsil edilmiştir. İki âyet arasında "ev / yahut" kelimesinin bulunması, her iki temsilin, benzerlik ciheti ve sıhhati bakımından birbirinden bağımsız ve eşit olduklarını bildirmek içindir.

Burada "sema"dan maksat, çadır misali başımızın üstünde yükselen gök kubbedir. Semâ, lügatte çatı ve benzeri şeylere denir. Ünlü Tabiî âlimlerinden Hasen Basrî (el-Hasen b. ebi'l-Hasen-ı Basrî 642-728) diyor ki:

"Sema, Allah'ın kudretiyle (bıkudreti'llâh) akmaktan (seyelân) men edilmiş bir dalgadır (mevc-i melifûf)."

Sema kelimesinin harf-i tarifle (el) (e's -semai) biçiminde vârid olması bu yağmurun yalnız bir ufuktan (ufk-ı vâhid) değil, fakat birçok ufuktan birden sağnak seklinde boşandığını belirtir. Çünkü her ufak kendi başına bir semâdır; nasıl ki göklerin her katı ayrı bir semâ sayılmaktadır. Nitekim bir âyet-ı kerîmede meâlen:

"Allah yedi semâyı iki günde yarattı ve her semâya (göğe) görevini vahyetti." buyrulur.

O hâlde bu sağanak umumî olup bütün ufukları kaplayan bir buluttan inmektedir. Zaten bir görüşe göre burada semâdan maksat buluttur.

Âyetteki kat kat karanlıklardan (zulmet-i mütekâsif veya zulümat) maksat, yağmurun yoğunluğu ve sürekliliği sonucu meydana gelen karanlık, ay karanlığı (zulmeti'l-hilâl), ufukları kaplayan bulutların karanlığı (zulmetü l-ğamam) ve gece karanlığıdır (zulmetü'l-leyl). Bulut ve gece karanlığı gibi bazı karanlıkların, yağmur karanlıkları olmadığı hâlde "fîhi zulümâtün / onun içinde karanlıklar" denmek suretiyle yağmurun bütün karanlıkların kaynağı olarak gösterilmesi, yağmurun şiddet ve korkunçluğundan dolayı diğer karanlıkların bu karanlığa bağlı kılındığını ve bu karanlığın, gece ve bulut karanlıklarını bastirdığını bildirmek içindir. Zulmetler; gök gürültüsü, şimşekler ve yıldırım gibi olayların aslı değil zarfıdır. Bütün bu olaylar kat kat karanlıklar ortamında gerçekleşmektedir. Ama eğer âyetteki mevcut ifade yerine "içinde sağanak yağmur, gök gürültüsü, şimşek bulunan karanlıklar..." şeklinde bir beyan olsaydı, o sağanak yağmurun, diğer karanlıkları bastıran özel bir karanlığı olduğu ifade edilmiş olmazdı.

Ra'd / gök gürültüsü, buluttan işitilen sestir. Yaygın olan görüşe göre bu ses, rüzgârların pek şiddetli bir şekilde bulutları sevk etmesi sırasında bulutların birbiri ile sürtüşmesinden veya hareket hâlindeki bulutların birbirinden kopmasından meydana gelmektedir.

Berk / şimşek, buluttan parlayan ışıktır. Gök gürültüsü ve şimşeğin, sağanak yağmurun içinde gösterilmesi, bunların etkilerinin yağmura ulaşması ve yağmurun karanlıkları içinde gelişmekte olmasındandır.

Zulümat / karanlıklar; ra'd / gök gürültüsü ve berk - şimşek kelimelerinin sonunda tenvin (Arapça telâffuzda nûn olarak okunan hareke) bulunması, o karanlıkların, gök gürültüsünün ve şimşeğin pek büyük ve korkunç olduklarını ifade etmek amacına yöneliktir.

B- "Yıldırımdan ölüm korkusu ile kulaklarını parmaklarıyla tıkarlar."

Saa'ka kökünden gelen saika, şiddetli ses veya yıldırım demektir. Çoğulu "savai'k"tir. Yıldırım, şiddetli bir gök gürültüsü ile gerçekleşmekte ve o sesle beraber gölde yer arasında beliren ateş temas ettiği her şeyi yakmaktadır. Saika kelimesi, işitilen ve görülen her korkunç felâket için kullanılabilir,

Mevt (ölüm), hayatin sona ermesidir.

Bir görüşe göre ölüm, hayatin zıddı olan bir haldir. Nitekim âyet-ı kerîmede meâlen:

"O Allah'tır ki hanginizin ameli daha güzel olacak diye sizi sınamak için ölümü ve hayatı yarattı." buyrulur.

Burada halketmek, takdir etmek anlamını da kapsamaktadır.

Âyette "Sağnağa tutulmuş kimselerin" karşılığı bulunmamakta, fakat bu karşılık için muzaf (tamlamanın birinci parçası) takdir edilmekte, var kabul edilmektedir. İşte anılan cümledeki zamirler de o muzafa racidir. Nitekim A'raf (7) sûresinin 4. âyeti de bu kabildendir:

"Ve Biz karyelerden (kasaba) nicelerini helâk ettik ki onlara azabımız gece yatarken (beyâten) veya gündüz istirahat (kaylûle) ederken gelmişti."

Cea'le / yapmak, yaratmak, yerine koymak, yerleştirmek, sebep olmak, hâsıl etmek, vs... kökünden gelen "yec'alûne" fiilinde devamlılık, süreklilik mânâsı olduğundan münafıkların bu kulak tıkama işini her zaman yaptıkları anlaşılır. Yine âyette "parmak uçları yerine" parmakların zikredilmesi zaman itibariyle olduğu kadar zât itibariyle de kulak tıkama işini mübalağa ile yaptıkları ifade edilmiş olmaktadır. Yani onlar, mutatları olduğu üzere parmak uçlarını değil, fakat parmaklarının tamamını kulaklarına tıkıyorlardı. Parmak uçları yerine parmakların zikredilmesi, onların uğradıkları şaşkınlık ve dehşetteden vücutlarındaki organları mutat veçhile kullanamayacak duruma geldiklerini gösterir. Yine o işlevi gören parmağın tayin edilmemesi, yani "şehâdet parmağı" denmemesi de bunu belirtir.

Bir görüşe göre ise, edebi gözetmek için böyle denmiştir. Bu âyet de, gizli bir soruya cevap mahiyetindedir. Sanki onların korkunç hâlleri açıklandiktan sonra "Peki onlar, bunca sıkıntılı durumda ne yapıyorlar?" diye sorulmuş ve bu yolda cevap verilmiştir.

C- "Allah kâfirleri çepeçevre kuşatmıştır."

Kuşatılmış olan şey nasıl kuşatandan kurtulamazsa kâfirler de Yüce Allah'ın kudretinden kurtulamazlar. Böylece Yüce Allah'ın kudretinin şümulü ve sonsuz hakimiyeti, O'ndan kurtuluşun imkânsızlığı, bir şeyi kuşatanın kuşatmasına teşbih edilmiş, kapalı bir istiare yapılmıştır. Onların kulaklarını parmakları ile tıkamalarının da kendilerine hiçbir faydası yoktur. Çünkü sakınmak, kaderin önüne geçemez; hileler yüce Allah'ın azabını geri çeviremez.

Yağmura tutulmuş kimselere raci olacak zamir yerine "kâfirin / kâfirler" buyrulması, onların başlarına gelen korkunç felâketlerin kendi küfürleri sebebiyle olduğunu bildirir. Nitekim;

"Onların bu dünya hayatında yapmakta oldukları infakın (harcamalar) durumu, kendilerine zulmetmiş olan bir kavmin ekinlerini vurup da mahveden kavurucu bir rüzgârın misâlidir." mealindeki âyet-i kerîmede de aynı sebepten dolayı zamir yerine zahir isim kullanılmıştır. Çünkü buğz ve öfkeden ileri gelen ihlâk (helâk etme), daha şiddetli olur.

Bir görüşe göre de söz konusu cümlede müşebbeh (teşbih edilen — benzetilen) münafıklardır ve kâfirlerden maksat, onlardır. Delâleten anlaşıldığına göre münafıklar ne yaparlarsa yapsınlar, onları dünyada ve âhirette Yüce Allah'ın azabından kurtaracak hiçbir kuvvet yoktur. Bu mânâya göre bu cümlenin daha (temsillerden) önce zikredilmesi gerekirken, temsillerden sonra zikredilmesi münafıkların durumunun pek önemli olduğuna işaret eder.

20

"O şimşek neredeyse gözlerini kapıp alıverecek (hatfedecek). Onları aydınlatınca hepsi onun ışığında yürürler. Karanlık çöküncede ayakta dikilip kalırlar. Eğer Allah dileseydi onların hem işitme hem de görme duyularını giderirdi. Şüphesiz ki Allah her şeye kaadirdır."

A- "O şimşek neredeyse gözlerini kapıp alıverecek."

Bu cümle gizli bir soruya cevap mahiyetindedir. Sanki,

"- O hâlde onların bu şimşek karşısındaki durumları nedir?" diye sorulmuş da ona cevap verilmiştir.

B- "Onları aydınlatınca hepsi onun ışığında yürürler."

Bu cümle de yine gizli bir soruya cevap mahiyetindedir. Sanki,

"- O korkunç durumda ne yaparlar; kulaklarını tıkadıkları gibi gözlerini mi kaparlar?" diye sorulmuş. Şimşek onları aydınlattıkça o yolda yürür veya ışığın düştüğü yerde birkaç adım atarlar fakat şimşeğin gözlerini kapaması endişesini de taşırlar. Âyette "hızlı hızlı yürürler" veya "koşarlar" değil de "yürürler" denmesi, onların yavaş yavaş yürümenin ötesinde bir harekete muktedir olamadıklarına işarettir.

C- "Karanlık çökünce de ayakta dikilip kalırlar."

Karanlığın, şimşeğin kaybolmasına bağlı tutulması mecazî bir isnattır. Bununla beraber "İza ezlâme..." ibaresine "karanlık çökünce" mânâsı da verilebilmektedir. Nitekim "azleme"nin diğer bir kıraate göre (bina-ı mefûi şeklinde) "üzlime" olarak okunması da bunu destekler mahiyettedir.

Onların ayakta, yine eski hâllerinde ve şaşkınlık içinde dikili kalıvermeleri, maksatlarına ulaşmak veya kendilerini koruyacak bir yere iltica etmek umudu ile beklemeye başlamaları demektir. Âyetin edebî ifadesi, onların şaşkınlığının akılları başlarından gidecek kadar büyük olduğuna delâlet etmektedir.

Ç- "Eğer Allah dileseydi onların işitme ve görme duyularını da elbette giderirdi."

Bu cümlenin başında bulunan "lev / eğer" edatı mazideki bir işin oluşunu, mefruz bir başka işin oluşuna bağlamak (ta'lik) için kullanılır. Başka bir deyişle şart ifade eden "lev" edatı, bir mânâyı, bir başka mânânın husulü şartına bağlar. Bu şart iki mânâ arasındaki, bağlılığın sebebidir. Şart cümlelerinin mefhûmları arasındaki bağlılık ya küllî ya da cüz'î olur. Külliye örnek olarak Nahl (16) sûresinin 9. âyeti verilebilir. Şöyle ki:

"Allah dileseydi sizin hepinizi hidâyete erdirirdi."

Açıkça anlaşıldığı gibi Allah'ın dilemesi, gerçekte hidâyetin sebebidir. Aralarında cüz'î bağlılık bulunan şart cümleleri için de şu örnekler verilebilir:

Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) Ebû Seleme'nin kızı, yani kendi zevcesi Ümmü Seleme Hind binti Ebi Ümeyye'nın ilk kocasından olan kızı hakkında şöyle buyurmuştur:

"Velevki o, benim üvey kızım olmasaydı, bana yine helâl olmazdı; çünkü o, benim süt kardeşimin kızıdır."

Bir âyette de meâlen şöyle buyurulmaktadır:

"De ki:

- Eğer siz, Rabbimin rahmet hazinelerine sahip olsaydınız, o zaman yine de infak ile tükenir korkusuyla imsak ederdiniz (sakınır)."

Peygamberimiz (sav) bir hadîslerinde şöyle buyurmuştur:

"- Eğer (lev) imân, Süreyya yıldızında olsaydı, Fars'tan bazı adamlar ona ulaşırdı."

Ali (radıyallahü anh) diyor ki:

"- Eğer (lev) gayb perdesi (el-ğıtâ') açılmış olsaydı, benim yine de yakıînim (kesin imânım) ziyadeleşmezdi."

Ömer (radıyallahü anh) diyor ki:

"- Suheyb ne güzel kuldur; eğer (lev) Allah'tan korkmasaydı yine de Allah'a isyan etmezdi."

Tefsirini yapmakta olduğumuz âyetteki "lev" yaygın olan mânâsı ile kullanılmış olup bize münafıkların hâllerinin son derece rezilâne olduğunu bildirir. Onların karşılaştıkları sıkıntı ve belâlar da korkunçtur ve bunlar öyle ağır bir dereceye varmıştır ki eğer Allah dilemiş olsaydı işitme ve görme duyuları tamamen yok olurdu. Çünkü o duyuların giderilmesi için gereken şartlar oluşmuştu.

Bir görüşe göre de "lev" (eğer) edatı, sadece şart cümlelerini birbirine bağlamak içindir. Nitekim şâir der ki:

"Velev şi'tü en ebki demen le bekeytühü aleyhi velakin sâhetu's-sabri evseu."

"Eğer ben onun için kan ağlamak isteseydim ağlardım; Ama sabır sahası daha geniştir. " Bu görüşe göre anılan âyetin mânâsı da şöyledir:

Allah, onların kulaklarını sağır, gözlerini kör etmek isteseydi, bunu yapardı; fakat birtakım hikmetlerin ve maslahatların gereği olarak bunu dilemedi.

D- "Şüphesiz Allah her şeye kaadirdir."

Bu cümle, bir önceki şart cümlesinin sebebi ve yüce Allah'ın onların duyularını gidermeye muktedir olduğunun, delilidir.

"Şey' ", lûgatta herhangi bir şekilde bilinebilen ve anlatilabilen nesneye denir. Bu âyette şey, mevcut olsun olmasın, mümkün ve özel bir kudret konusu nesne mânâsındadır. Çünkü özel kudrete konu olmak, özel icad ve idam imkânına sahip olmaktan ibarettir.

Bir görüşe göre de bu özel kudret, icad (var etme) ve idam (yok etme) imkânını gerektiren bir sıfattır.

Cenâb-ı Allah'ın isimlerinden olan "Kaadir", dilediği takdirde yapan, dilemediği takdirde de yapmayan kudret sahibi demektir. "Kadîr" ise, dilediğini dilediği şekilde yapan yegâne kudret sahibi anlamındadır. Kaadîr'in bu özel mânâsından dolandır ki isimleri mukaddes, Zât-ı Bârî'den başka hiç kimse onunla vasiflandırılamaz.

Yüce Allah'ın mümkün ve mevcut bir şey üzerindeki kudreti şudur:

Dilerse, onu olduğu gibi, mevcut hâli üzere bırakır. Çünkü vücûdun (var olma) illet ve sebebi, aynen bekaanın da illet ve sebebidir. Bu noktanın izahı, "Rabbül alemin" (Fatiha 1/2) tefsirinde geçti. Eğer Allah o mevcut şeyin yok edilmesini dilerse, onu yok eder.

Allah'ın, mümkün fakat mâdûm (mevcut olmayan) üzerindeki kudreti ise onu dilerse icad (var) etmek dilemezse icad etmemektir.

Bir görüşe göre de insanın kudreti yapmak veya terk etmekten ibarettir. Yüce Allah'ın kudreti ise acz kabul etmez.

Kudret kelimesi, kadar (miktar) kökünden gelir. Çünkü kaadir (muktedir) iradesi veya kuvveti gerektirdiği kadar fiili gerçekleştirir. Bu da kulun kudreti dahilinde olan her şeyin, hakikatte Yüce Allah'ın kudreti dahilinde olduğuna delildir. Çünkü kulun kudreti de bir şeydir ve her şey daha önce ifade edildiği gibi Yüce Allah'ın kudreti dahilindedir.

Anılan âyetlerde zikredilen iki temsil vardır. Birinci temsilde münafıklar, ateş yakanlara benzetilmektedir. Onların fıtrî veya doğuştan var olan hidâyetleri çevresini aydınlatan bir ateşe benzetilmektedir. Ateşin ışığının alınması hidâyetin izâle edilmesidir, hidâyet karşılığında dalâleti satın almaları da onların yoğun karanlıklar içinde kalmalarıdır.

İkinci temsilde de münafıklar yolcuya benzetilmektedir. Kur’ân-ı Kerîm ve onun içindeki ilim ve marifetler de yeryüzü hayatının sebebi olan bol yağmurdur. Vahiy inişiyle münafıklarda meydana gelen keder, hüzün ve yürek burukluğu karanlıklardır. Ondaki va'd ve vaîd (azab ile tehdit) gök gürültüsü ve şimşeklerdir. Münafıkların vaîdlere karşı sağırlığı ise göklerin gürültüsü ve şimşeklerden dehşete düşüp de büyük bir korkuyla yıldırımlara karşı kulaklarını tıkayan insanların hâli gibidir; ama onlardan kurtuluş yoktur. Onların bir doğruluk ışığı görmek veya bir nasip elde etmek için fırsat kollamaları da her çakışta etrafı aydınlatan şimşeğin ışığında yürümeleridir. Başlarına bir musibet geldiğinde şaşkınlık geçirmeleriyse karanlık çökünce durmaları...

Burada her iki temsilde, münafıklardan ve onların anlatılan hâllerinden bir şekil çıkarılmış ve her iki temsilde çıkarılan ilk şekiller ikinci şekillere benzetilmiştir.

Kur’ân-ı Kerîmin icazının ve yüce şânının azameti, gereği temsillerde genel teşbih yapılır. Topluca bir şekli, bir başka şekle benzetilir.

21

"Ey insanlar! Rabbinize kulluk (ibadet) edin. Sizi ve sizden öncekileri O yarattı ki ittika edesiniz."

Dilediğini yapan; gücü, kuvveti tam olan; kudretine acz bulaşmayan demektir. Her varlığın gücü kuvveti sınırlı olduğu halde Allah'ın sınırsızdır. Mutlak kaadir ancak Allah'tır. Kâinatta her şey Allah'ın gücü, kuvvetiyle gerçekleşir. Kudret sıfatı, irade sıfatı gibi mümkün varlıklara taalluk eder. Ehl-i Sünnet kelâmcılarına göre kudret sıfatı Allah'ın zâtı ile ezeli sıfatlarındandır.

Allah'a ibâdete zorlama

A- "Ey insanlar Rabbinize kulluk edin!"

Daha önceki âyetlerde Yüce Allah, Kur’ân-ı Kerîm'in yüksek mertebesini zikrettikten sonra insanları üç fırkaya ayırdı:

a) Kur’ân-ı Kerîrn'e imân edip içindeki şeriat ve hükümleri muhafaza edenler,

b) Açıktan Kur’ân'a muhalefet ederek onu arlıalarına atan kâfirler,

c) Aldatma ve nifak ile iki fırkanın arasında bocalayıp duranlar.

Bundan sonra da bu fırkalardan her birinin vasıflarını, hâl ve akıbetleri ile varacakları yerleri beyan etti. Bütün bunlardan sonra da halika kulak vermeleri için onları sarsmak, kalblerini telâkki cihetine çevirmek, bir de ibâdet külfetini hitab lezzeti ile telâfi etmek için, doğrudan doğruya hıtab üslûbu ile insanlara yöneldi. Bu âyet-i kerîmeyle hepsine ibâdeti emir ve onları kendisine ortak koşmaktan meneti.

'°Ya / ey" aslında uzakta bulunanlara seslenmek için kullanılır. Bazen yakında bulunan birine de uzak kabul edilerek "ya" denir. Bu ta'zîm maksadı ile de olabilir. Duâ eden kimsenin "Ya Allah!" ve "Ya Rabbi!" demesi gibi. Cenâb-ı Allah, kuluna şahdamarmdan daha yakındır.25 Kul da kendini kusurlu bulduğu, kurtuluş mahfillerinden ve Allah'a yakın olanların mertebelerinden uzak gördüğü için "Ya" ile Cenâb-ı Allah'a yakarışta bulunur. Bir de kul, kendi gafletine ve kötü anlayışına dikkat çekmek için "Ya" ile seslenir. Bazen de, kendisinden sonra gelecek şeyin, önemine dikkat çekmek için "Ya" denir.

Bu âyetin başında olduğu gibi "Ya eyyüha" şeklindeki nidada tekıd ve mübalağa bulunduğundan Kur’ân-ı Kerim'de çok kullanılır. Elbette bu nidalar çok önemlidir. Çünkü bu nidalarla kullara çeşitli hükümler ve yükümlülükler getirilir. Bunların ağırlığı ve önemi karşısında tüyler ürperir; huzursuz kalbler mutmain olur. Ama insanların çoğu bu hakikatlerden gaafıldir. İşte bundan dolayıdır ki uyarı ve dikkat çekmede tekid ve mübalağa gerekir.

Kendilerine hitab edilenler o asırda yaşamakta olan mükellef insanların tamamıdır. Nitekim sahabiler (Radiyallahü Anhüm), âyetteki hitabın genel olduğunu, bütün insanları kapsadığını kabul etmişlerdir. Sonra dünyaya gelecek olan nesiller bu doğrudan hitaba dahil değildir. Sonradan dünyaya gelenlerin bu hitabın hükmüne dahil olmaları, Peygamberimizden (sallallahü aleyhi ve sellem) tevatüren gelen gerçeğe göredir. Bu itibarla bu hitab ve ona terettüb eden hükümler zorunlu olarak, hem o asırdaki mükellefleri hem de ondan sonra kıyamete kadar dünyaya gelecekleri kapsar.

Tabiî âlimlerinden Alkame ve Masan el-Basrî'nin görüşleri de bu hitabların genel olduğu filirine aykırı değildir. Nitekim anılan zâtlardan rivâyet: olunduğuna göre kendileri söyle demişlerdir:

[Kur’ân-ı Kerîm'de "Ya eyyühânnâs / Ev insanlar!" (Bakara 2/21, 167) şeklindeki hitapların başında bulunduğu âyetler, Mekke'de nazil olmuştur] Ancak o âyetlerin Mekke'de inmiş olmaları, o âyetlerin hükümlerinin Mekke halkına mahsus ve münhasır olmasını gerektirmez. Onların Mekke halkına mahsus olmaları da, o hükümlerin kâfirlere mahsus olmasını gerektirmez. Çünkü o zamanlar Mekke halkının hepsi kâfir değildi. Ve bu emirler gelmeden önce de bazı mükellefler ibâdet etmekte idiler. Çünkü bu hıtab hem yeni başlanan ibâdeti, hem ibâdette sebatı, hem de ibâdeti artırmayı kapsar. Kaldı ki sebepleri tekerrür edince ibâdet de tekerrür eder. Kâfir ve münafıklarda, ibâdetin şartı olan imânın bulunmaması da anılan hitabın genel olmasına halel getirmez. Çünkü ibâdet emri ibâdetin geçerlilik, şartlarını da içinde taşır, ibadet için imânın şart olduğu da dinî bir zorunluluk olarak bilinmektedir. Nitekim abdestsiz bir kimseye namaz kılmayı emretmek abdest almayı da gerektirir.

Bir görüşe göre bu âyetteki ibâdet geniş mânâda kullanılmış olup bütün ibâdet nevilerini kapsar. Buna kalben yapılan zikir nevinden ibâdet de dahildir. Çünkü kalbî ibâdet, Yüce Rabbine karşıs zelil bir varlık olduğunu, kemal-i edeble düşünmekten ibarettir.

Ünlü sahabi Abdullah b. Abbas'tan (radıyallahü anh) rivâyet olunduğuna göre "Kur’ân-ı Kerîm'de zikredilen bütün ibâdet kelimeleri, tevhid anlamındadır."

Bir görüşe göre de "ibadet ediniz "in mânâsı,

"- Tevhid inancına sahip olun ve itaat edin!" demektir.

Hiç şüphesiz, kâfir ve münafıklardan öyleleri vardır ki onlara uyarı ve öğüt fayda vermez. Nitekim daha önce onlar hakkında zikredilen bir âyette,

"Şüphesiz o küfredenleri inzar etsen (uyarsan) de inzar etmesen de birdir. Onlar imân etmezler" (Bakara 2/6) buyrulur.

Ancak imân etmeyecekleri kesin olan bu insanlara vâki olan ilâhı emirler, onların mazeretlerini geçersiz kılmak amacına yöneliktir. Bu insanların imân etmeyecekleri kesin olsa bile onları ellerinde olmayan bir şeyle yükümlü kılmak söz konusu değildir. Çünkü anılan âyet, uyarının bazılarına fayda vermeyeceğini bildirmektedir. Fakat müşahhas olarak hiçbir kâfirin bu imân etmeyecekler grubuna dahil olduğu kesin değildir, imân etmeyecekleri kesin olan kâfirler de bu seçimlerini hür iradeleri ile yaptıklarından dolayı âyet onları bu şekilde tanıtmaktadır. Yoksa haklarında böyle bir âyet bulunduğu için onlar imân etmeyecekler demek değildir. Bu itibarla onların imân etmemesi, asla bir icbar sonucu değildir.

Bu âyet-i kerîmedeki hitabı müşriklere tahsis etmenin pek hoş bir gerekçesi vardır. Nitekim Bakara 2/22. âyetin tefsirinde gelecektir.

"Rabbinize..." buyrulması, emrin pek önemli olduğuna ve ibâdetin gerekçesine işaret etmek içindir.

B- "...Sizi ve sizden öncekileri O yarattı."

Bu cümle, Cenâb-ı Allah'ı ta'zim ve O'na ibâdet etmenin gerekçesini açıklar. Eğer bü âyetteki hitab müşriklere tahsis edilirse ve Rabb kelimesine hem gerçek Rabb hem de müşriklerin rabb olarak isimlendirdikleri ilâhları da kapsayan genel bir anlam yüklenirse âyetin sıfat cümlesi, takyid ve tavzih ifade eder. Yani müşriklerin, rabb dedikleri batıl ilâhlara değil, fakat gerçek Rabbinize tapın, demek olur.

"Halk", bir şeyi, belli ölçüler dahilinde ve pek düzgün olarak meydana getirmektir.

Allah, onların hem kendilerini hem de atalarını yaratmıştır. Allah'ın kendilerini yaratması O'na ibâdet etmelerini gerektirdiği gibi atalarını yaratması da, O'na ibâdeti gerektirir. Âyetin başındaki hitabın genel olması, Yüce Allah'ın yaratmasının da hepsini kapsayan bir genellikte olmasını zorunlu kılar

Bu âyetin işaret ettiği diğer bir hakikat de şudur:

Müşrikler de yaratmanın Cenâb-ı Allah'a mahsus olduğunu kabul ediyorlardı. Nitekim bir âyette meal olarak şöyle buyrulur:

"Eğer müşriklere kendilerini kimin yarattığını sorarsan elbette,

"- Allah" derler. Öyleyse nasıl çevriliyorlar?"

Ancak müşrikler, Cenâb-ı Allah'ın kendilerini gerçek mânâda kulluk etmeleri için yarattığını itiraf etmiyorlardı.

C- "ki ittika edesiniz."

Takvadan muradın beyanı

"Lea'lle / ….tâ ki, umulur ki" kelimesi olmakla olmamak arasında mütereddit, fakat olmak tarafı ağır basan bir ümidi ifade eder. Eğer bu ümid, arzu edilen bir şey ise ona "tercih", arzu edilmeyen bir şey ise ona da "işfak / merak, endişe, tedirginlik" denir. Bu ümidin tahakkuku iki türlü değerlendirilir:

a) Bil-fiil tahakkuk,

b) Bil-kuvve (kuvveden fiile çıkmayan) tahakkuk.

Bil-fiil tahakkuk da ikiye ayrılır:

a) Mütekellimden (konuşan) yana olan tahakkuk.

Meselâ: "Umulur ki Allah, bana merhamet eder" cümlesinde konuşan kimse kendisine Allah tarafından merhamet edileceği ümidini taşır.

Mezkûr kelime, yaygın olarak bu mânâda kullanılır. Açıkça görüldüğü gibi burada ümid besleyen mütekellimdir.

b) Muhatabtan yana olan tahakkuk.

Bu da muhatabın mütekellim ile cereyan eden konuşmasında kelâma olan büyük ilgisinden dolayı mütekellim gibi değerlendirilmesi hâlinde olur. Meselâ "ikiniz ona yumuşak söz söyleyin; umulur ki o bundan ders alır veya korkar!" cümlesinde olduğu gibi.

Ümidin bil-kuvve (kuvveden fiile çıkmayan) tahakkuku ise, bir tür mecazî tahakkuk olarak değerlendirilir. Yani o şey, aslında Bil-fiil hiç kimse tarafından umulmamaktadır, fakat umulmaya layıktır.

Âyetin bu cümlesinden değişik mânâlar çıkar:

1- O Allah ki sizi yarattı. O, sizden takva ister. Allah, sizi de onları da yarattı; sizden istediği takvadır.

2- "… ki takvaya eresiniz" cümlesi makablinin (kendisinden önceki) gaye ve gerekçesidir. Yani takvaya eresiniz diye veya takva gayesiyle sizi yarattı.

Bu yorum, Ehl-i Sünnet âlimlerinin çoğunun görüşüne dayanmaktadır ki, buna göre sonuçları kullara dönen bazı maksadlar, Yüce Allah'ın fiillerinin gerekçesi olur ya da gayenin (sonuç ve) semeresi olduğu şeye terettübü, garazın (maksad) garazı olduğu şeye terettübü gibi farz edilmiş olur. Çünkü Cenâb-ı Allah'ın fiillerinin pek güzel ve yüksek sonuçları olmaktadır, fakat bu sonuçlar, o fiillerin nihaî gayesi ve zorunlu sonuçları değildir. Bu konuda İslâm âlimleri arasında bir tartışma da olmamıştır.

Bu âyet-i kerîmede insanların yaratılmasının takva kaydına bağlanması, yaratılış gayesini tekmil ve teyid içindir. Çünkü kulların, yaratılış gayelerini gözetip ifa etmeleri daha müessir bir vücûbdur (zorunluluk).

Söz konusu âyette "… ki takvaya eresiniz" buyrulmuş, fakat bunun yerine "… ki ibâdet edersiniz" denmemiştir. Oysa öyle denmesi,

"Ben cinleri ve insanları ancak bana ibâdet etsinler diye yarattım." mealindeki âyete de uygun düşerdi. Fakat ibâdetin vücub ve lüzumunu daha kuvvetli olarak ifade etmek için ibâdet yerine takva kullanılmıştır. Çünkü takva ibâdet edenin hedefi ve son gayretidir. Şu hâlde eğer takva onun üzerine lâzım ise ondan aşağısı elzem, edası ehven olur.

Eğer anılan ümidin tahakkukunda muhatab tarafı düşünülürse, o takdirde âyetteki "lealle / umulur" edatı gerçek mânâsında kullanılmış ve sanki şöyle denmiş olur:

"Siz de hidâyet ve felâha eren takva sahipleri zümresine katılmak için intizam (düzen ve tertip) umut ederek Rabbinize ibâdet ediniz!"

Bu mânâya göre takvadan maksat, takvanın üçüncü mertebesidir ki, bütün varlığı ile Cenâb-ı Allah'a yönelmek ve gönlünü Allah'tan başka her şeyden arıtmaktır. Bahtiyar kulların ulaşmak için yarıştığı ibâdetin en son hedefi takvanın bu son mertebesıdir. Sözünü ettiğimiz intizamdan maksat bu takvayı gerçekleştirmek hâli ile takva üzerinde sebat etmek hâli arasındaki asgarî müşterektir. Hem bu mertebede hem de bunun aşağısındakı iki takva mertebesinde olanlar takvanın bu son mertebesinde olmayı ümid ederler. Takvanın diğer iki mertebesi, daha önce "müttakiler" tefsirinde geçtiği gibi, ebedî azabı gerektiren küfür hâlinden uzak durmak ve günâh olan her türlü hâl ve hareketten sakınmaktır.

Yüce Allah, kullarım takvaya istidatlı, âfakta (hariç) ve enfüste (dahil) bütün başlangıç imkânlarına sahip olarak yaratmış olduğuna göre bunların hâli ister istemez, takvayı ümid eder durumda olur. Böyle bir ümid hiçbir zaman gerçekleşmese de bu keyfiyet insanların yaratılışlarında mevcuttur.

22

"O (Allah'tır ki) sizin için yeryüzünü bir yatak, semâyı da bir bina yaptı. Gökten de su indirdi. Onunla sizin için rızık olarak (topraktan) çeşitli semereler çıkarttı. Öyleyse siz de bunu bildiğiniz hâlde Allah'a eş koşmayın."

A- "O (Allah'tır ki) sizin için yeryüzünü bir yatak, semâyı da bir bina yaptı."

Bundan önceki âyet-i kerîme, Yüce Allah'a karşı tevhid inancının kaçınılmaz zorunluğunu, bütün insanların yalnız O'na ibâdet mecburiyetini açık bir şekilde belirtmiş, içerdiği işaretlerle de enfüste (dahilde) ve âfakta (hariçte) yaratılıştan mevcud alâmet ve işaretleri tefekkür etme yollarını göstermişti. Şimdi bu âyet-i kerîmede insanların hayât ve geçimleri ile ilgili olan alâmet ve işaretleri beyan edilmektedir.

Yeryüzünün "firaş / döşek, yatak" olarak vasıflandırılmasi; toprağın sudan ayrılması, toprağın tabiatının aksine suya batmaması, toprağın sert ile yumuşak arası serilmiş döşek gibi oturmaya ve yatmaya elverişli olması demektir. Yeryüzünün yerleşmeye elverişli bir düzey ve düzenekte yaratılması onun düz olmasını da zorunlu kılmaz. Dünyanın büyüklüğü onun küre biçiminde olmasına rağmen döşek gibi olmasına imkân vermektedir.

Âyette yeryüzü gökyüzünden önce zikredilmiştir. Çünkü insanların yeryüzüne ihtiyacı ve ondan yararlanması daha fazla ve daha açıktır. Cenâb-ı Allah gökyüzünü üstümüze kurulmuş yüksek bir kubbe yapmıştır. "Sema" (gökyüzü), cins isim olup bir veya birkaç semâ için de kullanılır. "Bina"; çatı, tavan, kubbe, dam gibi sakfı olan ve barınmak için yapılan şeylere denir.

B- "Gökten de su indirdi."

Gökten su indirdi demek yüksekten veya gökten bulutlara ve bulutlardan da yeryüzüne su indirdi demektir. Nitekim Peygamberimizden hu mealde bir hadîs rivâyet olunmuştur.27

C- "Onunla sizin için rızık olarak (topraktan) çeşidi semereler çıkarttı."

Cenâb-ı Allah, suda etkileyen (fail), toprakta da etkilenen (munfail) bir kuvvet yaratmıştır. Böylece ikisinin etkileşiminden çeşitli ürünler meydana gelmektedir. Ürünlerin değişik şekil ve keyfiyetlerini de o ürünlerin nüvesinde mevcut bir maddeden meydana getirmek suretiyle âdetini icra etmektedir. Ama gerçek, müessir, Yüce Allah'ın kudreti ve dilemesidir. Çünkü yüce Allah, hiçbir başlangıç ortamı ve madde olmadan da her şeyi vücuda getirmeye muktedirdir. Nitekim, ana maddeleri, prensipleri ve sebeplen hiç yoktan var etmiştir. Ancak bu ürünlerin değişik aşamalardan geçip olgunlaşmasında öyle eşsiz ve açık hikmetler mevcuttur ki bunlar, basiret ehli için yeni ibretler sergilemektedir. Bakıp görmesini bilenler Allah'ın bu sınırsız kudreti ve gizli hikmeti karşısında daha fazla huzur ve sükûn bulurlar. Bu ürünlerin, süreçsiz ve aşamasız olarak bir anda meydana getirilmesinde ise bunlar yoktur.

Âyetteki "min", "ba'ziye" olarak kabul edildiği takdirde mânâ şöyle olur:

Allah, gökten bazı sular indiriyor; onunla bazı ürünler çıkarıyor ki bunlar, sizin için bazı rızıklar oluyor. Gerçek hayatta da böyledir. Çünkü ürünleri yetiştiren bütün sular, gökten yağmıyor; bütün ürünler, yerden çıkmıyor; bütün rızıklar da toprak ürünlerinden ibaret değildir.

Ç- "Öyleyse siz de bunu bildiğiniz hâlde Allah'a eş koşmayın."

Âyetin bu cümlesiyle sanki şöyle demek isteniyor:

Size, bu yüce sıfatların ve güzel fiillerin (bihazihi'n-nuû'tü'l-celîle ve'l-ef â'lü'l-cemile) yegâne sahibi Rabbinize ibâdet emrolunduğuna göre, siz de O'na ortak koşmayın. "Endad", eş, misil, nazıîr, benzer anlamlarına gelen "e'n-nidd"in çoğuludur. Âyetin bu şekilde vârid olması bir gerçeği yansıtmaktadır. Çünkü müşrikler Allah'a bir değil, birçok ortak koşuyorlardı. Ancak bundan nehyin, yalnız çoğula münhasır olduğu yolunda ters bir mânâ çıkarılmamalıdır.

Âyette Allah yerini tutacak bir zamir yerine özellikle ism-i celâlin zikredilmesi, O'nun sıfatlarını ve ulûhiyet (tanrılık) vasfını tayın ettikten sonra hak ma'bud olduğunu bildirmek içindir. Nitekim Nisa (4) sûresinin 36. âyetinde:

"Allah'a ibâdet edin; O'na hiçbir şeyi ortak koşmayın" buyrulur.

Cümlenin başındaki "fe / öyleyse", ya daha önce sıfatları zikredilen Allahü teâlâ'dan başkasına ibâdetten nehy etmek veya eş koşmaya son vermek veyahut ibâdeti Allah'tan başkasına tahsis etmemek amacına yöneliktir. Bu ibâdetin aslına terettüb etmesidir.

Sanki burada "Allah'a ibâdet edin, ibâdeti de O'na tahsis edin" denmektedir.

Âyetin bu cümlesini "Sizi yaratan Allah'ın azabından sakının ve O'nu diğer mahluklara benzetmeyin" şeklinde tefsir edenler de olmuştur.

Müşriklerin Allah'tan başka taptıklarına endad (emsal) denilmiştir ama müşrikler, o taptıklarının, Allah'ın benzer sıfatlarına sahip olduklarını, Allah'ın fiillerine karşı muhalefet edebileceklerini iddia etmiyorlardı. Ancak onların Allah'ı bırakıp bâtıl tanrılara tapmaları ve onları ilâh olarak kabul etmeleri; Allah'ın azabını onlardan önlemeye, Allah'ın irade etmediği hayırları onlara vermeye muktedir bir başka ilâha inanan kimsenin hâüne benzemış oldu. İşte eş koşanları Allah, bu suretle uyarmakta ve yaptıklarının çok çirkin olduğunu bildirmektedir.

"Bunu bildiğiniz hâlde, bile bile / ve entüm ta'lemün" kaydı nehyin ifade ettiklerine bağlanır ki o da, nehyedilen hususun çirkin ve sakınılması gereken bir şey olduğudur. Yani vurgulanmak istenen şudur:

Allah'a ortak koşmayın. Çünkü bu, sakınılması gereken pek çirkin bir şeydir. Oysa siz, ehl-i ilim ve marifet (min ehli'l-ı'lm ve'l-ma'rife) derisiniz; ince işleri (dekaikı'l-umûr) bilirsiniz; doğru düşünce (isabeti'r-re'y) sahibisiniz; bu inancın batıl olduğunu da bilirsiniz. Hiçbir şeyin Allah'ın benzen olamayacağını, Allah ile ona ortak koşulanlar arasında ne kadar büyük farklar olduğunu; onların, Allah'ın yaptıklarının benzerlerini asla yapamayacaklarını pekâlâ idrak edersiniz. Nitekim bir âyette de meâlen şöyle buyrulur:

"O Allah'tır ki sizi yarattı, sonra sizi rızıklandiriyor, sonra sizi öldürüyor, sonra diriltecektir. Peki sizin Allah'a ortak koştuklarınız içinde bunlardan birini yapabilecek var mı?" (Rûm 30/40).

Buna benzer başka âyetler de vardir.

Hulâsa bu âyet-i kerîme, muhataplarını gayrete getirmekte ve nehyedildikleri şeye son vermeleri için onları teşvik etmektedir. Hitabın genel olması, nehyedilenın, müşriklerle mü'minler arasında müşterek bir zemin olmasını gerektirmektedir ki bu, müşriklerin, şirke son vermeleri; mü'minlerin de tevhidde sebat etmeleridir. Nitekim daha önce ibâdet emri konusunda da benzer bir açıklama geçti.

Ama eğer âyetteki "Bunu bildiğiniz halde" kaydı, nehyin ifade ettiklerine değil de nehyin kendisine bağlanırsa bu takdirde âyetteki hitabın kâfirlere tahsis edilmesi gerekir. Çünkü bu tahsis olmadan, nehyi bilmek mümkün olmaz. Zira teklif, zorunlu olarak bileni de kapsıyor, bilmeyip öğrenmek imkânına sahip olanı da. Ama serzeniş ve azarlamada matlub mübalağa yolu ile hâsıl olur. Zira bir şeyin çirkinliğini bilenlerin onu islemeleri çok daha çirkindir. Bu da ancak kâfirler hakkında tasavvur olunabilir. Bu itibarla anılan kaydı nehyin ifade ettiklerine değil de, nehyin kendisine bağlayarak hitabı mü'minleri de kapsayacak şekilde genelleştirenler hiç şüphesiz hakikatten uzak düşmüş olurlar.

Ama sen eğer âyetin emir ve nehyini kâfirlere tahsis etmekle, bunca tekellüfden kurtuluş hâsıl olmuyor mu; sibak ile siyak arasında güzel bir intizam (ibarenin bütünlüğü, evvel, ile sonu arasındaki uyum) gerçekleşmiş olmuyor mu diyorsan bu yerinde bir düşüncedir. Çünkü bundan sonra gelecek meydan okuma âyetindeki hitabı tecrid edip onu kâfirlere tahsis etmek mutlak bir zorunluluktur. Üstelik bunda, mü'minlerin mertebe ve şânı yüceltilmiş ve kâfirlerin seviyesinden yüksekte tutulmuş; mü'minlerin sürenin başında da belirtildiği gibi emir ve nehiyden müstağni olarak devamlı taat ve ibâdet üzere oldukları bildirilmiş olur. Bunun cevabında deriz ki evet bu, gerçekten geçerli bir yorum ve düz bir yoldur. Bu yoldan giden hakikatten ayrılmış olmaz ve bu yola ayak basanlar, kaymaz.

Görüldüğü gibi bu âyetlerden ilk ikisi Kur’ân-ı Kerîm'in değerinin yüceliğini belirtmekte ve bunu bir meydan okuma ile ortaya koymaktadır. Bundan sonraki âyetlerde ise sırasıyla münkirlerle mü'minler karşılaştırılmakta birincilerin uğrayacakları mücazât ile ikincilerin mazhar olacakları mükâfat gösterilmekte, nihayet Allah'ın sınırsız kudretine işaret edilmektedir. Şöyle ki:

23

"Eğer kulumuz (ve Resulümüz Muhammed'e) indirdiğimizden (Kur’ân) şüphe (reyb) içindeyseniz o halde siz de onun misli (eşdeğeri, benzeri) bir sûre getirin! Allah'tan başka bütün şahitlerinizi de çağırın; eğer iddianızda doğru (sâdık) iseniz."

A- "Eğer kulumuz (ve Resulümüz Muhammed'e) indirdiğimizden (Kur’ân) şüphe (reyb) içindeyseniz..."

Bu ve bundan önceki iki âyette, Kur’ân-ı Kerîm'in Allah'tan Resulüne (sallallahü aleyhi ve sellem) indirildiği beyan edilmektedir. Nitekim o iki âyette zikredilen ve bu gerçeğe delâlet eden tekvinî (yaratma ile ilgili) kanıtların kaynağı da Yüce Allah'tır. Bu ve bundan sonraki âyetler aynı zamanda, sûrenin başında zikredilen ve ezcümle her türlü şüpheden arınmışlığın da dahil olduğu Kur’ân'ın o apaçık üstün sıfatlarının izahıdır.

Kâfirlerin Kur’ân-ı Kerîm hakkındaki inançları şüphe olarak ifade edilmektedir. Oysa kâfirler Kur’ân'ın beşer kelâmı olduğuna inanırlar ki bu inançları da kesindir. Nitekim "İn küntüm sadıkıîn / Eğer iddianızda doğrular (sâdık) iseniz" cümlesi de onların bu inançlarının, kendi iddialarına göre kesin olduğunu gösterir. Kibir ve inatta ısrarlı olan kâfirler, Kur’ân hakkında şüphe içindedirler.

"Reyb / şüphe" kelimesinin neltire (harf-i tarifsiz) olarak zilcredilmesı ve âyetin başında da yine şüphe ifade eden "in / eğer" şart edatının kullanılması bu bâtıl inancın dahi kâfirler arasında zayıf kalmaya mahkûm olduğunu bildirmek amacına dönüktür. Başka bir ifadeyle, kâfirlerin kesin inancı bile zayıf bir şüphe derecesindedir. Çünkü Kur’ân'ın bir mucize olduğunu gösteren deliller son derece mükemmel, açık ve kuvvetlidir.

Âyetin başında "ve inirtebtüm / eğer şüpheleniyorsanız" değil de "ve in küntüm fî raybin "eğer şüphe içindeyseniz" ibaresinin vârid olması, başka bir deyişle fiil yerine isim kullanılması daha önce de işaret edildiği gibi, Kur’ân'ı şüphe şaibesinden bile tenzih etmek içindir. Nitekim Bakara (2) sûresinin 2. âyetinde de "lâ ray be fiîhi" buyrulması bu maksada mebnıdir.

Bir de eğer böyle bir şüphe varsa bu Kur’ân'dan değil fakat kâfirlerin kendilerinden kaynaklanmaktadır. Kâfirlerin bu bâtıl inançta İsrar etmeleri, bu inancın onları kuşatmış olması, o inancın zayıflığı (za'fı) ve azlığı (kılleti) ile çelişmez. Çünkü onların o bâtıl inanca sarılmış olmaları o inancın haddi zatında kuvvet ve çokluğundan (kesreti) değildir.

Kitap'tan maksat, Kur’ân-ı Kerîm'in tamamıdır; yoksa Kitap ile parçaları arasındaki asgarî müşterek mânâ değildir.

Kâfirlerin, Kur’ân hakkındaki şüpheleri, Kur’ân'ın mânâ ve muhtevasına ve hükümlerinin sıhhatine değil, fakat onun Yüce Allah katından indirilmiş bir vahiy (vahy-i münzel) olduğuna ilişkindir.

Mutlak indirmek anlamında olan "inzal" fiili yerine tedricî indirme anlamına gelen "tenzil" (nezzelnâ) fiilinin kullanılması, kâfirlerin şüphelerinin kaynağını hatırlatmak ve dizgini gevşetip sahayı geniş tutarak meydan okumayı bunun üzerine bina etmek içindir. Çünkü o kâfirler, Kur’ân-ı Kerîm'in ceste ceste, ihtiyaca göre yavaş yavaş (müneccemen - yıldız yıldız, sûre süre, âyet âyet) nazil olmasını inkârlarına vesile yapmışlardı. Bundan dolayı Kur’ân-ı Kerîm'in ale't-tedric indirilisi, onun ilâhî vahiy olduğunu itiraf için mebde' yapıldı. Sanki şöyle dendi:

"- Eğer siz, zaman içinde tedricî olarak indirdiğimiz Kur’ân'dan şüphe ediyorsanız, siz de Kur’ân'ın nevbet (vakit, vakit, aralıklarla birçok defa veya kere) ve necmlerine (sûre ve âyet) benzer (emsal) bir tek nevbet ve necm getirin. Çünkü bu, Kur’ân'ın defaten, bir defada (cümleten vahideten) indirilmesinden ve sizden de defaten onun benzerini meydana getirmenizi istemekten daha kolaydır."

Görüldüğü üzere âyette izlenen yöntem, muhalifleri susturmak ve gerekçelerini ortadan kaldırmak için en mükemmel yoldur.

Âyette, "a'lâ a'bdina ": kulumuz üzerine, kulumuza" buyrulmak suretiyle kulun Zât-ı İlâhiye izafe edilmesi, Peygamberimize (sallallahü aleyhi ve sellem) pek yüksek bir şeref bahşetmek ve onun Yüce Allah'ın emirlerine son derece bağlı olduğunu belirtmek içindir.

Bir kıraatte "abdina" kelimesi "ıbadina" (kullarımız) olarak okunmuştur. Bu kıraate göre kullardan maksat, Peygamberimiz ile onun ümmeti veya bütün peygamberlerdir. Onlara selâm olsun. Bu kıraate göre âyet, bize şunu bildirmektedir:

Peygamberimize indirilmiş olan Kur’ân'dan şüphelenmek, aynı zamanda, ondan önceki peygamberlere indirilmiş Kutsal Kitaplardan da şüphelenmek demektir. Çünkü Kur’ân, onları da onaylayıcı (musaddık) ve gözeticidir (müheymin).

B- "O halde siz de onun misli (benzeri, eşdeğeri) bir sûre getirin!"

"O hâlde siz de onun misli bir sûre getirin!" mealindeki bu ilâhî kelâm, o kâfirlerin aczini ortaya koymak ve onlara taş yutturmak kabilin dendir. Tıpkı,

"Haydi sen de (güneşi) batıdan getir." (Bakara 2/258) mealindeki âyet gibi.

Yani eğer sizin iddia ettiğiniz gibi Kur’ân, beşer kelâmı ise, siz de onun bir sûresinin benzerini getirin; çünkü siz de, diğer insan oğullarının muktedir olduğu şeye muktedirsiniz.

Sûre kelimesi değişik vecihlerle yorumlanabilir:

1- Sûre, Kur’ân-ı Kerîmin insan ölçülerine ve diline tercüme edilmiş hâlinin bir bölümüdür.

2- Sûre, "şehirlerin etrafını kuşatan sur" mânâsından alınmıştır. Çünkü şehir suru, şehrin içindekileri kuşattığı gibi Kur’ân sûresi de, ifraz edilmiş bağımsız parçalar hâlindeki âyetleri yahut çeşitli ilimleri kuşatır.

3- Sûre, mertebe anlamındaki "sevre" kökünden alınmıştır. Çünkü sûreler fazilet ve şeref yahut uzunluk ve kısalık bakımından mertebelere ayrıldıkları gibi diğer sûrelerle oluşturdukları intizam bakımından da mertebeler oluştururlar ve okuyucu bu mertebeleri yavaş yavaş çıkar.

4- Sûre, bir şeyin bakiyesi anlamındadır. Ancak bu görüşün itibara şayan olmadığı apaçık ortadadır.

"... Min mislihi..."deki "min"in tefsirine gelince; bu hususta da değişik görüşler vardır. Şöyle ki:

1- Bu "min / ...den" beyan "min"idır. Bu sûrede onun gibi mertebesi yüce, seviyesi yüksek, ifadesi derin, belagatı eşsiz ve icazın diğer vasıflarını haiz bir sûre getirin anlamı belirtilmiş olur.

2- "Min", tebizî mânâda (ba'zıye olarak) yorumlandığı takdirde gerçekte onun benzeri olduğu mânâsı çıkar ve sanki "onun benzerinin bazılarını getirin" denmiş olur. Bu takdirde acz konusu ortadan kalkar. Oysa maksûd olan mânâ bu aczdır.

3- "Min", ibtida olarak yorumlandığı takdirde "mislihi / onun mislinden" zamiri, zorunlu olarak Peygamberimize (sallallahü aleyhi ve sellem) râci olur. Çünkü Kur’ân'a râci olduğu takdirde yine hakikatte onun benzerinin olduğu mânâsı çıkar. Ama anılan zamir, Peygamberimize (sallallahü aleyhi ve sellem) râci olursa, beşer yaradılışında, belagatta ve ümmîlikte Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem), benzen bir insandan bir sûre getirin, demek olur. Ancak bu, böyle olmayanların bundan âciz olduğu mânâsına da gelmez. Fakat onların teker teker veya bir araya gelerek topluca buna muktedir olabilecekleri ihtimali ortaya çıkar. O zaman topyekûn bir ümmete meydan okuyup yaya veya atlı herkesin muaraza yarışı için toplanmalarını emretmek nerede kalır? Nitekim âyette şöyle meydan okunmaktadır:

C- "Allah'tan başka bütün şahitlerinizi de çağırın".

Bu cümlenin tefsirinde çeşitli tevcihler yapılabilir. Yardıma çağınlabilecek olanlar çok ve çeşididir.

a) Bir tevcihe göre bu cümle şöyle anlaşılabilir:

1- Allahü teâlâ'dan başka yanınızda hazır olanları;

2- Sıkıntıya düştüğünüz zamanlarda ve önemli işlerinizde meclis ve mahfillerinizde başvurduğunuz reis ve eşrafınızı;

3- Haklarınızı almak için yöneticileriniz katında şahadetleri geçerli emin insanlarınızı;

4- Gerçekten veya sizin iddianıza göre size yardım edecek olanları ve cinleri de yardımınıza çağırın.

Birinci tevcihte Allahü teâlâ her yerde hâzır olduğu hâlde onun istisna edilmesi, Allah'tan başka herkesi kapsamak mânâsını kuvvetlendırmek içindir. Yoksa onlara teklif edilen şeyde Allah'ın kudretinin istibdadını belirtmek için değildir. Çünkü o mânâ, Allahü teâlâ'yi çağır salar, onlara yardım eder vehmini doğurur.

İkinci tevcihte şahitlerden maksat, o toplumun ileri gelenleri, meclislerin ve mahfillerin reisleridir ve Allah kelimesinden önce bir muzaf (Arapçada tamlamanın birinci parçası) mukadderdir. Yani Allah'ın dostları dışında ve onlardan farklı olan kimselerden, size şahitlik edecekleri çağırın. Yani onlar bile size şahitlik etmeyeceklerdir. Bu görüşe göre muzaf takdir edilmesi, mukabele mânâsım gözetmek içindir. Çünkü Allahü teâlâ'nın dostlarının karşıtı, putların dostlarıdır. Tıpkı Allah'ın zılırinin mukabilinin putların zılıri olduğu gibi. Bu yoruma göre sanki şöyle denmektedir:

Biz, âdet olduğu üzere sizin tarafsız şahitler getirmek mecburiyetinizi de kaldırdık. Sizi savunmakla tanınan şahitleri getirmenizi de yeterli gördük ama onlar bile kınanmaktan sakınacakları ve apaçık geçersiz olan bir şahadette bulunmaktan çekinecekleri için sizin lehinize şahitlik etmeyeceklerdir."

Elbette böyledir. Çünkü Kur’ân'ın icazı, öyle açık bir gerçektir ki onun inkârına asla imkân yoktur.

Diğer tevcihlerde Allahü teâlâ'nın istisna edilmesi ise, daha başta onların, Allahü teâlâ'dan kopmuş ve Allah'a karşı düşmanlığın zirvesinde olduklarını açıkça belirtmek içindir.

b) Bir başka düşünceye göre de mânâ şöyledir:

Allah'ın dostlarından başka, güvendiğiniz ileri gelenlerinizi ve edebiyatta isim sahiplerini, sizin getirdiklerinizin Kur’ân'ın benzeri olduğuna dâir şahadette bulunmaya çağırın! Fakat onlar da geçersiz ve imkânsızlığı besbelli olan bir iddianın sıhhatine şahadette bulunmaya razı olmazlar. Ancak bu yorum, meydan okumanın, onların reislerine şamil olmamak sakıncasını taşır.

c) Başka bir kanaate göre de mânâ şöyledir:

Siz, şahitlerinizi çağırın da iddianızı onlara doğrulatın; siz, Allahü teâlâ'yi şahit tutarak "bizim iddiamızın doğru olduğuna Allah şahittir" demeyin; çünkü bu hüccete mağlup olanların âdetidir.

ç) Bir başka anlayışa göre âyetteki şahitlerden maksat, putlardır. Yani siz, Allahü teâlâ'yi bırakıp da ilâh edindiğiniz putlarınızı yardıma çağırın. Buna göre âyette putlara şahitler denmesi, putlardan yardım istemelerinin gerekçesini belirtmek içindir. Bu düşüncenin temelinde putların Allah katında yüksek itibar sahibi oldukları ve şahadette bulunmak suretiyle insanlara faydalı olacakları inancı vardır. Çünkü bu inancı besledikleri putlar, her önemli İşte onların müracaat mercii ve sıkıntı veren her işte onların sığmağıdır. Sanki "Bu putları dar günleriniz için edindiniz; o hâlde başınıza gelen bu büyük felâket için onları çağırın" denmiş olur. Bu, onların ne kadar izansiz olduklarını gösterir. Nitekim onlar, daha hakiri olmayan bir takım putlara tapmayı, bütün kemal sıfatlarına mâlik Zât-ı Bârî'ye ibâdete tercih etmişlerdir.

d) Son bir mânâ da şöyledir:

Ey kâfirler! Allah huzurunda sizin için şahitlik yapacak olanları çağırın da, Kür'an'a karşı muarazada size yardım etsinler. Buna göre onlara şahit denmesi daha önce belirtildiği gibi, onlardan yardım talebinin gerekçesine ısâret etmek içindir. Çünkü kıyametin o korkunç ortamında onlara şahitlik yapacak olanların her önemli İşte yardımları istenmelidir. Her natûku (söyleyeni) dilsiz gibi susturan Kür'an'a karşı muaraza için cansız putlardan yardım talebinde bulunmalarının emredilmesinde, anlatılamayacak kadar büyük bir aşağılama ve hayret anlamı vardır.

Ç- "Eğer iddianızda doğrular (sâdık) iseniz."

Yani eğer siz Kur’ân'ın Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) sözü olduğu iddiasında doğru iseniz, haydi siz de onunki gibi, onunkine benzer bir sûre getirin.

Onların o iddiadaki doğruluğu, onların bir benzerini getirmeye muktedir olmalarını gerektirir. Zira onlar da Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) gibi beşer ve Arap olma vasıflarını taşımaktadır. Üstelik onlar hitabet ve şiirle uzun zamandır meşgul olmakta, nazım ve nesir üzerinde çalışmakta ve tarihî vak'aları ezberlemektedirler. Özellikle dayanışmaları ve yardımlaşmaları hâlinde bu vasıflar daha da kuvvet kazanabilir. Ve hiç şüphesiz bir şeye muktedir olmak onu ortaya koymakla isbat edilebilir.

24

"Fakat eğer bunu Yapamazsanız -ki zaten hiçbir zaman yapamayacaksınız- o hâlde kâfirler için hazırlanan ve yakıtı insanlarla taşlar olan cehennem ateşinden sakının (ittika edin)."

A- "Fakat eğer bunu yapamazsanız"

Yani eğer siz, onun benzerini getirmek için, çaba harcadıktan, bilinen bütün gayret sınırlarını geçtikten, yetkin sandığınız eteklere sarıldıktan, her çetin ve uysalın sırtına bindikten sonra da bunu yapamazsanız...

B- "Ki zaten hiçbir zaman yapamayacaksınız"

Bu, Kur’ân'ın açık bir mucize sidir. Çünkü Kur’ân, bilgisi Allah'a mahsus olan gaybı, geleceği haber vermiş ve sonuç da söylediği gibi olmuştur. Elbette o kâfirler, biraz olsun Kür'an'a benzeyen bir eser ortaya koymuş olsalardı rivâyetçiler, halef-selef birbirlerinden bunu naklederlerdi. Demek ki yapamamışlardır ve yapamayacaklardır.

C- "O hâlde kâfirler için hazırlanan ve yakıtı insanlarla taşlar olan cehennem ateşinden sakının!"

a- "Cehennem ateşinden sakının!"

Cehennem ateşinden sakının ifadesi, sürdürdüğünüz inadı, bırakın demektir. Çünkü ancak o inadı bırakmakla, cehennem ateşinden sakınmak mümkündür. Yani eğer onun benzerini getirmekten aciz iseniz -ki bu kesindir- o hâlde onun Allahü teâlâ katından indirildiğini inkâr etmeyin. Çünkü bu, cehennem ateşi ile azab görmeyi mûcibtir. Ancak bunlar sarahatle ifade edilmeyip kinaye yolu tercih edilmiş, inat ateşe benzetilmiş ve inat ile alâkak olmak, ateş ile alâkak olmak sayılmıştır. Bundan amaç, inadın korkunç akıbetini fazlası ile anlatmak, bunu hakkıyla teşhir etmek, muhat abları bundan sakınmaya inandırmak, onları inattan nefrete itmek ve Kinaye yolu ile anlatılan hakikati bilmelerini sağlamaktır.

Bu âyette açık ve harika bir icaz vardır. Zira anılan mânâları ifade eden ibarenin ask şöyle olur:

Eğer bunu yapamayacaksanız, onun doğruluğu sizce de sabit olmuş olur. Ve eğer bu sabit ise, sizin inadı sürdürmeniz, ona imân etmemekte ısrar etmeniz, ateş ile cezalandırılmaya sebep olur. Şu hâlde inattan kaçının ve cehennem ateşinden sakının!

b- "Ki onun yakıtı insanlarla taşlardır".

Bu cümle, cehennem ateşinin sıfatı olup onun korkunçluğunu ve şiddetini ifade etmektedir. Allah bizi ondan korusun! Yani cehennem ateşi, öyle şiddetli bir sıcaklık veriyor ki yaş kuru neye dokunsa hemen onu yakiveri-yor.

Bu cümlenin başında "elletî / ki o" mevsûl isınınin bulunması cehennem ateşinin bu sıfatından, muhatabların daha önce haberdar olduklarını göstermektedir. Zira onlar daha önce bunu Ehl-i Kitab'tan (Yahudi ve Hristiyanlar) yahut Resûlüllah'dan (sallallahü aleyhi ve sellem) duymuşlar veyahut Medenî (Medine'de inmiş) olan şu âyetten:

"Ey imân edenler! Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun." (Tahrim 66/6) öğrenmişlerdir. Böylece bu âyette de onların daha önce bunu duyduklarına işaret edilmiş oluyor.

Tahrim (66) sûresinin Medenî olması, bilindiği gibi onun bütün âyetlerinin Medenî olmasını gerektirmez. Bu âyette ateşin sıfatı oları cümlenin mânâsının mulıatablarca daha önce malûm olduğunun gereldiliğini bilmek daha kolaydır. Çünkü burada muhatab, mü'minlerdir ve onu Resûlüllah'tan (sallallahü aleyhi ve sellem) duymuş olmaları acık bir gerçektir.

Âyetteki taşlardan maksat putlardır, insanlardan maksat da kendi nefisleridir. Nitekim diğer bir âyette de meâlen şöyle buyrulmaktadır:

"Şüphesiz sizler ve Allah'ı bırakıp da taptıklarınız cehennem yakıtısınız."

c- "Kâfirler için hazırlanan"

O cehennem ateşi, indirdiğimiz Kur’ân'ı inkâr edenlere azab etmek için hazırlanmıştır. Buradaki kâfirlerden maksat ya kâfirlerin cinsidir ve muhatab kâfirler de öncelikle buna dahildir ya da özellikle muhatab kâfirlerdir.

Kâfirler yerine "onlar" zamiri kullanılmaması (onlar için hazırlanmıştır denmemesi) onları zemmetmek ve küfürlerine hükmetmenin gerekçesini belirtmek içindir.

Bu âyet-i kerîme, cehennem ateşinin yaratılmış ve hâlen mevcut olduğuna da delâlet eder.

25

"(Resûlüm) imân edip iyi iş (sâlih amel) işleyenleri de müjdele! Onlar için altlarından ırmaklar akan cennetler vardır. Kendilerine o cennetlerden bir semere rızık olarak her verildiğinde:

"- Bu, bundan önce rızıklandırıldığımız şeydir!" derler.

O rızık onlara (dünyadakine) benzer olarak sunulmuştur. Orada onlar için tertemiz eşler de vardır ve onlar orada devamlı (muhalleden) kalacaklardır."

A- "İmân edenleri müjdele"

Kur’ân-ı Kerîm'in Allah'ın yüce katından indirilmiş (münezzehin min ı'ndi'llâhi azze ve celle) olduğuna imân edenleri müjdele!...

Bu cümle, önceki cümle üzerine matuftur. Ancak bu atıf, belli bir şeyin bizzat kendisinin atfı kabilinden olmayıp fakat bir kıssanın bir kıssa üzerine atfı kabilindendir. Burada mü'minlerin, Kur’ân karşısındaki durumu ve onların mükâfatının vasfı, kâfirlerin Kur’ân karşısındaki durumu ve onların cezasının keyfiyeti üzerine atfedilmektedir. Zira ilâhî sünnette terğib (teşvik) ile terhib (korkutmak) ve va'd ile vaîd (ceza tehdidi) çift olarak zikredilmektedir. İki cümle arasındaki üslûp değişildiği ise iki grubun halleri arasındaki farkın büyüklüğünü hayal ettirmek ve anlatmak içindir.

Âyette müjdelemenin imân ve sâlih amele bağlanması, imân ve sâlih amelin bizzat kendileri için değildir. Çünkü imân ve sâlih amel, gelecekte mükâfat gerektirmek şöyle dursun, daha önce anlatılan dünya nimetlerine bile karşılık olamazlar. Bu ancak sâri' (şeriat hükümlerini koyan) Allahü teâlâ'nın va'di gereğidir.

Bundan önceki âyette kâfirler, fail olarak (kâfirin şeklinde) zikredilmişken burada mü'minlerin, hudûs (oluş) ifade eden (âmenû / onlar imân ettiler), fiili ile anlatılmaları muhatabları imâna teşvik ve küfürde direnmekten sakındırmak içindir.

"Beşşir / müjdele!" hitabı, Peygamberimize aittir.

Bir görüşe göre ise bu hitab, müjdeleme işini gerçekleştirebilecek herkes içindir. Nitekim Peygamberimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) bir hadîsinde şöyle buyrulur:

"Gecenin karanlığında mescidlere yürüyen mü'minlere kıyamet gününde tam bir nûr müjdele!"

İşte bu hadîste de Peygamberimiz muayyen bir kimseyi değil fakat gece karanlığında mescide gidecek herkesi kıyamet gününde nurla müjdelemektedir. Bu da şuna işaret eder: Konu o kadar önemlidir ki muktedir olan herkes bunu yapmakdır.

B- "...Sâlih ameller işleyenleri"

Sâlih amel, aklen ve naklen (islâm ölçülerine göre) doğru olan iştir. Çoğul olarak zikredilen "a'milû's-sâlihât — iyi işler"den bazılarına Bakara sûresinin baş tarafında işaret edilmişti. Amelin (iş), imâna atfedilmesi ikisinin ayrı ayrı şeyler olduğuna delâlet etmekle beraber bu müjdeye hak kazanmak için her ikisinin bir kimsede bulunması gereğini vurgulamak içindir.

Günkü imân, temeldir ve salih amel de onun üzerine kurulan bina gibidir. Ve üzerinde bina bulunmayan bir temel de, ihtiyacı karşılamaz.

C- "Onlar için... Cennetler vardır"

Cennet, lügatte örtü (e's-sütre) veya dalları birbirine dolanan sık hurma ağaçlarının gölgelediği yer demektir. Nitekim Cahiliye devrinin ünlü şâirlerinden ve aynı zamanda Muallakat-ı Seb'a (Kabe duvarına asılan yedi seçkin şiirin) sahiplerinden Züheyr b. Ebi Selma bir şiirinde şöyle demiştir:

"Keenne ayneyye fîğarbiyyi makteletin, Mine’n-nevadıhı teslia cenneten sehaka. "

"Bir savaş meydanına gün batısında bakan göklerim, Uzaklardaki bir cenneti (bahçeyi) sulayan havutlara döndü. "

Hurma ağaçlarının çok sık olması ve dalların birbirine dolanması hâlinde altını güneşten sakladığından bir örtü gibi kabul edilir ve cennet adını alır. Fakat genel olarak ağaçlık yerlere de cennet denir. Yahya b. Ziyad el-Ferrâ diyor ki:

"Cennet, hurma ağaçlarının; Firdevs üzüm kütüklerinin bulunduğu bahçelere denir."

Mükâfat yurdunda (dâre's-sevab) anlatılması imkânsız köşkler ve saraylar bulunmakla beraber ona cennet adının verilmesi, nimetlerin ana kısınının ve lezzetlerin büyük bölümünün orada olmasındandır.

Cennetler anlamına gelen "cennât" kelimesi, çoğul ve nekire (harf-i tarifsiz) olarak zikredilmiştir. Çünkü Abdullah b. Abbas'tan rivâyet edildiğine göre yedi cennet vardır:

1) Firdevs Cenneti (Cennetü'l-Firdevs),

2) Adn Cenneti (Cennet-i Adn)

3) Naîm Cenneti (Cennetü'n-Naî'm),

4) Huld Cenneti (Dârü'l-Huld),

5) Me'vâ Cenneti (Cennetü'l-Me'vâ)

6) Dârü's-Selâm,

7) Illiyyûn.

Bu cennetlerin her birinde de amellerin ve amel sahiplerinin değişik hallerine göre değişik mertebeler ve dereceler vardır.

Ç- "...Altlarından ırmaklar akan"

Eğer cennetten maksat gölge yapan ağaçlar ise ırmakların onların altından aktığını düşünmek tabiîdir. Fakat cennetten murad ağaçlı bir yer ise o zaman bir muz af takdir etmek gerekir. Yani ağaçlarının altından ırmaklar akan demek olur. Eğer cennetten hem yer, hem de ağaç kastedilirse, o zaman da "altından" mânâsı ağaçlar itibarı ile nazara alınır ve hepsine birden cennet denilmesi yeterli olur. Tabiînden Mesrûk, diyor ki:

"Cennet ırmakları, arlı ve kanal olmaksızın akar."

Âyetteki ırmaklardan (el-enhâr) maksat, ırmakların cinsidir ya da Muhammed (47) sûresinin 15. âyetinde belirtilen ırmaklardır. Şöyle ki:

"Müttakîlere (sakınan) va'dolunan cennetin misâli şudur:

Orada (rengi, kokusu ve lezzeti) bozulmayan sudan ırmaklar, tadı bozulmayan (tagayyür etmeyen) sütten ırmaklar, içenler için lezzetli bir şarabtan ırmaklar, süzme baldan ırmaklar var."

Nehir, derenin üstünde (fevka'l-cedvel) ve denizin altında (dûne'l-bahr) Nil ve Fırat gibi su mecralarına denir. Fakat burada mecazî olarak nehirden kasdolunan o mecrada akan sulardır. Nitekim "oluk aktı" denildiğinde me-caz-i aidi olarak oluktan akan su anlaşılır.

D- "Kendilerine o cennetlerden bir semere rızık olarak her verildiğinde;

"- Bu, bundan önce rızıklandırıldığımız şeydir!" derler."

Bu cümlede anlatılanlar da cennetlerin ikinci sıfatıdır. Birincisi altlarından ırmaklar akmasıydı ki bu cennetlerin zâtına ilişkin bir sıfat olduğundan daha önce zikredilmiştir.

Bu ikinci sıfat cennet nimetlerinden faydalanan cennet ehline (mütenaa'i-mîn) ilişkın bir sıfat olduğundan daha sonra zikredilmiştir. Yahut bu cümle gizli bir sorunun cevabı mahiyetindedir. Sanki cennetlerin o sıfatları anlatılınca dinleyenlerin zihnine,

"- Acaba âhiret cennetinin meyveleri, dünya cennetlerinin (cennâti'd-dünya) meyveleri gibi mi?" sorusu geliyor da cevab olarak onun memelerinin vasıfları anlatılıyor.

"Bundan önce / min kablü"den maksat, dünyada demektir. Ancak dünya semeresiyle cennet semeresi arasındaki benzerlik çok kuvvetli (müstahkem) olunca "Bu, bundan önce rızıklandırıldığımız şeydir" beyanıyla ikisinin aynı şey olduğuna hükmediliyor. Açıkça anlaşılıyor ki cennet meyveleri, dünya meyveleri gibi yaratılmıştır. Bunun da sebebi görüldüğünde nefsin ona meyletmesini sağlamaktır. Çünkü insan tabiatı, alışık olduğu şeye meyleder; tanımadığı şeyden kaçar. Bu benzerliğin bir diğer sebebi de insanın onu gördüğünde o semerenin meziyetini ve nimet özelliğini kavramasını kolaylaştırmaktır. Çünkü cennet nimetleri hiç bilinmeyen bir cinsten olmuş olsaydı omın başka türlü olamayacağı zannedilirdi.

Bir başka tevcihe göre bu cümlenin mânâsı "bundan önce cennette bize yedirilen rızk İşte budur" demektir. Çünkü cennetin yiyecekleri, şekil ve görünüm olarak birbirlerine benzer. Nitekim Hasen-ı Basrî'den (radıyallahü anh) gelen şöyle bir rivâyet vardır:

"- Cennet ehlinden birine bir tabak yiyecek getirilir; o da ondan yer; sonra bir tabak daha getirilir; bakar ki içindeki yiyecekler ilk tabaktakiler gibidir. O (görünüşe bakarak):

"- Bu da, onun aynı!" der. Fakat onu getiren melek:

"- Buyur, ye; renkleri birdir ama tatları değişiktir der!"

Bir başka yoruma göre âyetin mânâsı Peygamberimizin bir hadîsinde işaret buyurduğu gibidir. Şöyle ki:

"Nefsimi kudreti elinde bulunduran Allah'a yemin ederim ki cennet ehlinden bir adam ilk defa yemek için elini semereye uzatır ama o semere daha ağzına ulaşmadan Allahü teâlâ onu benzeri ile değiştirir (ona başka bir tat ve lezzet verir)."

Ancak birinci yorumdaki, "küllemâ / her defasında" genel mânâyı korumak için daha münasiptir. Çünkü cennet ehli her defasında bu sözü tekrar ederler. Cennet ehli bu sözleriyle, sevinçlerini gösterirler. Cennet ve dünya meyveleri arasındaki şekil ve renk benzerliğine rağmen lezzet bakımından aralarında büyük farklar bulunduğunu garipsediklerini ifade ederler. Sanki şöyle demiş olurlar:

"- Bu, dünyada iken bize rızk olarak yedirilen şeyin aynıdır. O halde bu lezzeti ve güzel kokusu nasıl oluyor?"

Abdullah b. Abbas'ın

"- Cennette dünya yiyeceklerinden isınınden başka bir şey yoktur." rivâyeti de bu mânâya halel getirmez. Çünkü bu, dünya yiyecekleri ile cennet yiyecekleri arasında lezzet, güzellik ve biçim bakımından çok büyük farklılıklar bulunduğunu anlatmak içindir; yoksa aralarında hiçbir benzerlik bulunmadığını beürtmek için değil. Elbette öyledir; çünkü isimler, kesinlikle aynı türden olanları ifade etmek içindir.

Bu âyet-i kerîme şöyle de tefsir edilmiştir:

"Cennet ehlinin aldığı lezzetler, dünyada kendilerine (manevî) rızk olarak verilen marifetler ve taatler mukabilinde olup durumları değişiktir."

Bu yoruma göre cennet ehlinin "bundan önce bize yedirilen rızk İşte budur" sözlerinden, "bu, dünyada rızk olarak bize verilen taatlerin mükâfatıdır" mânâsı çıkarılabilir. Ancak bunun meyvelere tahsis edilmiş olması bu yorumu desteklemez. Çünkü cennet ve içindeki bütün nimetler, mükâfatlar kabilindendir.

E- "O rızık onlara (dünyadakine) benzer olarak sunulmuştur."

Bu cümle, bir ara cümlesi olup kendisinden öncekiler için açıklama mahiyetindedir.

F- "Orada onlar için tertemiz eşler de vardır..."

Cennet kadınları maddî ve manevî bütün kirlerden arınmışlardır. "Tetahhur" kelimesi maddî ve manevî bütün temizliği kapsar.

"Ezvac", zevcin çoğuludur. Zevç, eş anlamında olup erkek için de, kadın için de kullanılır. Zevç lügatte, kendi cinsinden bir arlıadaşı olana denir.

G- "...Ve onlar orada devamlı (muhalleden) kalacaklardır."

Âyette geçen "hâlid" kelimesinin mastarı "hulûd" sonsuz devam etsin veya etmesin, uzun süre sebat etmek anlamındadır. Bundan dolayıdır ki (kazanın, çömleğin üzerine konulduğu) ocak taşlarına, insanın kendi hâli üzere kaüp, değişmeyen kısınına hâlid denir. Eğer hulûd'un asıl mânâsı, sonsuzluk olsaydı, Kur’ân'ın Nisa (4) sûresinin 57, 122 ve 169. âyetlerinde "hâlid" kelimesinin yanında bir de "ebed" (ebediyyen) kaydı zikredilmezdi ve sonsuz olmayan şeyler için kullanılmazdı. Ancak burada (cennet ehli için) kastedilen mânâ sonsuzluktur. Çünkü bu konudaki âyet ve hadislerden (el-Sünen) çıkarılan kesinlikle budur.

Demliyor ki, insanın bedeni keyfiyet bakımından zıt cüzülerden oluşur. Bu cüzüler bir takım değişikliklere uğrar. Bu değişiklikler, bedeni sonunda çözülüp dağılmaya (inhilâl ve infıkâke) götürür. Şu oluş ve bozuluş (kevn ve fesad) âleminde âlim ve kâmil bir insanın müşahede ettiği vakıa budur. (Bu da insan hayatının sonsuz olmasını imkânsız kılar). Bu görüşün dayanağı, âhiretin mükemmel âlemini bu düzensiz âleme ve oradaki hayatı, burada görülenlere kıyaslamaktır. Kaldı ki, , yaratan Allahü teâlâ ölümden sonra ikinci kez insanı yaratırken, belki bu kez insanı öyle yaratacaktır ki bedenin cüzülerinde değişildik meydana gelmeyecek ve bedenî çözülme asla olmayacaktır. Bu da şöyle gerçekleşebilir:

Bedenin cüzleri keyfiyetçe zıt değil, belki farklı olmakla beraber kuvvetçe birbirini dengeleyici olacaktır. Etkileşim hallerinde biri güç kazanıp öbürünü ortadan kaldırmaz. Birbiri ile devamlı dayanışma içinde olur; birbirinden hiçbir zaman ayrılmaz. Bu orantı ebediyen aralarında muhafaza edilir. Yemek, içmek ve hareketler gibi şeyler de onlarda bir değişiklik yapmaz.

Bilmiş ol ki gözlemler ile sabit olduğuna göre insan hislerine hitap eden lezzetlerin çoğu meslien, yiyecek ve evlilik ile sağlanmaktadır. Bütün bunların amacı da ayakta kalıp hayatı idame etmektir. Çünkü ne kadar büyük olursa olsun, geçici ve yok olmaya mahkûm her nimet bulanık olur; üzüntü izleri taşır, İşte bundan dolayıdır ki, Allah, mü'minlere mükemmel bir keyif ve sevinç vermek için onlara cenneti ve onun devamını müjdelemiştir.

Allah'ım! Bizleri rızanı kazanmaya muvaffak eyle! Rızana erdiren söz ve amellerde sebat etmeyi bizlere nasip eyle!

26

"Şüphesiz Allah, bir sivrisineği hattâ onun daha üstünde olanı misâl vermekten çekinmez (istihya etmez). Bu durumda imân edenler, bunun Rabblerinden gelen bir hakikat olduğunu bilirler. Fakat küfredenler:

"- Allah bu misâl ile neyi murad etti?" derler.

Allah, onunla birçoklarını saptırır (idlâl eder); birçoklarını da hidâyete erdirir. Allah onunla fâsiklardan başkasını saptırmaz."

A- "Şüphesiz Allah bir sivrisineği hattâ onun daha üstünde olanı misâl vermekten çekinmez."

Daha önceki âyetlerde kâfirlere meydan okumak, onlara taş yutturmak, şehir halkından ve göçebelerden (min ehli'l-mederi ve'l-bever) bütün belagat üstatlarını susturmak suretiyle Kuran-ı Kerîm hakkında kâfirlerin kafasında mevcut şüpheleri gideren Allahü teâlâ şimdi bu âyetle orada verilen misallerin hikmetini beyana, hak ve hakikati ortaya koymağa girişiyor.

Ebû Saklı el-Semmanin rivâyetine göre Abdullah b. Abbas şöyle demiştir:

"Münafıklar, Kur’ân'da ateş (e'n-nâr) karanlıklar (e'z-zulümât), gök gürültüsü (e'r-ra'd) ve şimşek (el-berk) ile örnek verilmeyi ta'rı (ayıplama) konusu yaptılar ve dediler ki:

"- Allah, darb-ı mesel vermekten yüce ve münezzehdir (ecel ve a'la)."

Atâ'nın beyanına göre "Bu ta'n, müşrikler tarafından yapılmıştır."

Yine Atâ'ya (radıyallahü anh) göre:

"Ey insanlar bir misal verildi; şimdi onu dinleyin!" (Hacc 22/73) âyetiyle

"Allah'tan başka dost edinenlerin durumu, kendisine ev yapan örümceğin, durumu gibidir" (Ankebut 29/41) âyeti nazil olunca, Yahudiler dediler ki:

"- Sineğin ve örümceğin ne değeri var ki Allahü teâlâ onları misal versin?" Yahudiler bunu, Kur’ân'ın Allah katından indirildiğini inkâr için bir vesile yapıyorlardı. Oysa temyiz (yanlış ile doğruyu, iyi ile kötüyü ayırt etme) kudretine sahip herkes, bunun değil inkâra, tereddüde dahi mahal vermeyeceğini anlar. Hattâ Kur’ân'da verilen bu kabil örnekler, Kur’ân'ın beşer takatinin dışında (haricen a'n tavki'l-beşer) bir Kitab olduğunun, bütün kuvvet ve kudretlerin yaratıcısı Allah katından indirildiğinin (nâzilen min ı'ndi hallâku'l-kuva ve'l-kadr) en açık delilleridir.