2-BAKARA SÛRESİ

286 ayettir.

Fazileti

Ebû Hureyre, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den şöyle dediğini rivayet etmiştir: Evlerinizi mezarlık yapmayın, çünkü içinde Bakara suresi okunan eve şeytan girmez,1

1 - Müslim, Salatü’l - Müsafirin, hadis no, 212; Ahmed, Müsned, 2/337.

Ebû Ümame, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den şöyle dediğini rivayet etmiştir: iki parlak sûreyi okuyun, Bakara ile Al-i İmran’ı, çünkü onlar kıyamet gününde iki bulut yahut iki gölgelik yahut iki kuş sürüsü halinde gelir, sahiplerini gölgelerler. Sihirbazlar o iki sûre ile baş edemezler.2

2 - Müslim, Salatü’l - Müsafirin, hadis no, 252.

Hadiste geçen "gayaye” insanı başının üzerinde gölgeleyen şey demektir. Şair Lebid de şu beytinde bu kelimeyi aynı manaya kullanmıştır:

Dönüp üzerine çullandım,

Yerde de çocuk gölgelikleri vardı.

Yine hadiste geçen "firk” kelimesi de sürü ve parça manasınadır. Allahü teâlâ da Kur’ân-ı Kerim’de:

"Her parça koca bir dağ gibi oldu” (Şuara: 63) demiştir.

Hadisteki batale kelimesi de sihirbaz manasınadır.

Sebeb-İ Nüzulü

İbn Abbâs şöyle demiştir: Medine'de ilk inen sûre budur. Hasen Basri, Mücâhid, İkrime, Cabir b. Zeyd, Katâde ve Mukâtil de bu görüştedirler. Bazıları da şöyle demişlerdir: Bakara suresi Medine'de inmiştir, ancak:

"Allah’a döndürüleceğiniz günden korkun...” (Bakara: 281) âyeti Mekke’de nazil olmuştur. Çünkü o, Veda haccında kurban günü Mina’da inmiştir.

Bismillahirrahmanirrahim

1

Elif, lâm mîm.

Tefsiri

Elif, lâm, mîm.

Âlimler bunlar ve diğer surelerin başlarındaki hurûf-ı mukattaa üzerinde ihtilaf etmiş ve altı görüş beyan etmişlerdir:

Birincisi: Bunlar müteşabihattandır, manalarını Allah’tan başkası bilmez. Ebû Bekir es - Sıddık radıyallahu anh: Allahü teâlâ’nın her kitapta bir sırrı vardır, Kur’ândaki sırrı da surelerin başlarındaki harflerdir, demiştir. Şa’bî, Ebû Salih ve İbn Zeyd de bu manayı tercih etmişlerdir.

İkincisi: Bunlar isimlerin harfleridir; eğer bunlar uygun bir şekilde dizilirse Allahü teâlâ’nın isimleri meydana çıkar. Ali b. Ebû Talib de şöyle demiştir: Bunlar kesik (kısaltılmış) isimlerdir, eğer insanlar onları sıralamayı bilselerdi, duaların kabulüne sebep olan ism-i azam meydana çıkardı.

İbn Abbâs’a elif, lâm ra; ha, mîm; nun harflerini sordular, o da: Bunlar Rahman’ın hece harflerinden ibaret isimleridir, dedi. Ebû’l - Âliyye ile Rebi’ b. Enes de aynı görüştedirler.

Üçüncüsü: Bunlar Allahü teâlâ’nın yemin ettiği harflerdir; İbn Abbâs ile İkrime de böyle demişlerdir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Bütün harflerle yemin etmesi câizdir, ancak birkaçını söylemekle yetinmiştir. Nitekim birisi: Ben elif, be, te, se öğrendim der ve tüm alfabeyi kasteder. Nitekim: Elhamdü okudum der ve Fatiha'yı kasteder. Onu içindeki harflerin ilki ile isimlendirir. Bu harflerle yemin etmesi bunların şerefinden dolayıdır ve bunlar indirilen kitapların temelidir, onlarla zikir ve tevhid edilir.

İbn Enbari de şöyle demiştir: Burada kasemin cevabı hazfedilmiştir, aslı şöyledir: Hece harflerine yemin ederim ki, Allah size yolları açıklamış ve size indirilen kitapla delilleri göstermiştir. Cevabı hazfetmesi de muhatapların bunu bilmesindendir, bir de hemen arkadan gelen: Bu kitapta şüphe yoktur, kısmı cevabı hatırlatmaktadır.

Dördüncüsü: Bu harfleri zikrederek diğerlerine işaret etmiştir, mana şöyle olur: Harfler telif edilen sözlerin aslı olduğu için Kur’ân’ın da bu harflerden oluştuğunu haber vermiştir. Ferrâ’ ile Kutrub da böyle demişlerdir.

Eğer:

"Onun harflerden oluştuğu bellidir, onlara bunu bildirmekte ne yarar var?” denirse, şöyle cevap verilir: Böylece onun mucize olduğuna dikkat çekmiştir, sanki: O sizin sözlerinizi meydana getiren bu harflerinizden oluşmuştur, öyleyse neden onun bir benzerini meydana getirmiyorsunuz? Bundan aciz kalıyorsanız, bilin ki, o, Muhammed aleyhisselam’ın sözü değildir.

Beşincisi: Bunlar surelerin isimleridir. Bu; Zeyd b. Eslem, oğlu ve Ümmü Hani’nin azatlısı Ebû Fahite Said b. İlaka’dan rivayet edilmiştir.

Altıncısı: Bunlar Arapların konuşmalarında kullandığı şifrelerdir. Bir adam bir adama:

"Hel ta?” der, o da: Evet, der, hel te'ti (gelir misin?") demek ister ve bir iki harf ile söyler.

Bu hususta şöyle bir şiir aktarmışlardır:

Biz ona, dur, dedik, o da, kaf, dedi.

Yani ekıf (durayım), demek istedi.

Şu da öyledir:

Onlara: Atlara gem vurun diye seslendiler,

Onların hepsi: Elafe, dediler.

Yani, ela terkebun (binmeyecek misiniz?) Binin dediler. Şu da öyledir:

Hayra karşı hayır, şerre karşı fe,

Ben şer istemiyorum, meğer ki, siz te.

Manası şudur: Şer ise şer, ancak ben siz te (teşau, istemedikçe) şer istemiyorum. Ahfeş, Zeccâc ve İbn el - Enbari de bu görüşe katılmışlardır.

Ebû Ravk Atıyye b. el-Haris el-Hemadani şöyle demiştir: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem bütün namazlarda açık okurdu. Müşrikler ise alkışla gürültü eder ve ıslık çalarlardı. Bunun üzerine bu kesik harfler indi, bunları dinlediler ve şaşırıp kaldılar. Başkası da şöyle demiştir: İyice dinlesinler diye onlara anlamadıkları şeyle hitap etti. Çünkü nefisler manasını bilmediği şeye heves eder. Ona yönelince bu sefer onlara bildikleri şeyle hitap etti. Bu da tebliğe vesile gibi oldu. Ancak bunun başkalarının bildiği veya muhataplarınca bilinen bir manasının olması lazımdır. Bu da bütün harfler için aynıdır.

Müfessirler özellikle elif, lâm, mîm harflerinin seçilmesi hususunda beş görüş beyan etmişlerdir:

Birincisi: Bu, manasını Allah'tan başkasının bilmediği müteşabihattandır, bunun açıklaması yukarıda geçmiştir.

İkincisi: Bunun manası: Ben her şeyi bilen Allah’ım, demektir. Bunu Ebû'd - Duha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. İbn Mes’ûd ile

Said b. Cübeyr de böyle demişlerdir.

Üçüncüsü: Bu yemindir, bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan, Halid el-Hazza da İkrime’den rivayet etmiştir.

Dördüncüsü: Bunlar isimlerin harfleridir. Sonra bu hususta iki görüş vardır:

Birincisi: Elif Allah’tan, lâm Cebrâil’den, mîm de Muhammed’dendir. Bunu İbn Abbâs demiştir.

Eğer:

"Her isimden ilk harfi almıyorsa, neden Cibrîl’den son harfi alınmıştır?” denilirse.

Cevap şöyledir: Kur’ân'ın başlaması Allah’tandır, buna isminin ilk harfi ile işaret edilmiştir. Cibrîl’de de Kur’ân'ın inmesi ve okunması son bulmuştur, onun da son harfi alınmıştır. Muhammed de ilk okuyandır, onun da ilk harfi alınmıştır.

İkincisi: Elif Allahü teâlâ’dandır, lâm Latiften, mîm de Mecid’dendir. Bunu Ebû’l - Âliyye demiştir.

Beşincisi: Bunlar Kur’ân'ın isimleridir, bunu da Mücâhid, Şa’bî, Katâde ve İbn Cüreyc demişlerdir.

2

Bu kitapta şüphe yoktur, müttakiler için hidayettir.

"Bu kitapta şüphe yoktur, müttakiler için hidayettir."

Bu (zalike) ism-i işaretinde iki görüş vardır:

Birincisi: Bu (zalike) hâza (şu, o) manasınadır. Bu da İbn Abbâs, Mücâhid, İkrime, Kisâi, Ebû Ubeyde ve Ahfeş’in görüşüdür. Bazıları buna Haffaf b. Nüdbe'nin şu beytini delil getirmişlerdir:

Mızrak onun beline saplandığı zaman ben ona:

Haffaf'ı düşün, işte ben oyum, dedim.

İbn Enbari de: Ben o bildiğin kişiyim, demek istemiştir demiştir.

İkincisi: Bu, gâibe işarettir. Sonra bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Bundan, daha önce inen Kur’ân âyetleri kastedilmiştir.

İkincisi: Bundan:

"Sana ağır bir söz yükleyeceğiz” (Müzzemmil: 5) diye va'dedilen vahiy kastedilmiştir.

Üçüncüsü: Bundan eski kitap sahiplerine va'dedilen şeyler kastedilmiştir, çünkü onlara peygamber ve kitap va’dedilmişti. Kitap Kur’ân’dır, ona kitap denmesi bir araya getirilmesinden dolayıdır. Süvari birliğine de ketibe denmesi atlıların bir araya gelmesindendir. Katırın hayasını dikerek bağlamaya da ketb denir.

Reyb, bu kelime şüphe manasınadır. Hidayet ise irşat etmektir. Müttakiler de bazı şeylerden sakınanlardır.

Şeyhimiz Ali b. Ubeydullah takva ile veraı ayırıp, takva hazırlık yapmak, vera ise şüpheyi def etmektir, demiştir. Bu durumda takvada sebep gerçektir, verada ise sebepten meydana gelen kesin değildir.

Âlimler bu âyetin manasında üç ayrı görüş beyan ederek ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Âyetin zahiri nefiy, manası ise nehiydir, buna göre mana, kimse bundan şüphe etmemelidir, çünkü sağlam ve kesindir, demektir. Şu âyet de böyledir: Bizim için hiçbir şeyi Allah’a şirk koşmak olamaz (Yûsuf: 38), yani bu bize yakışmaz, demektir. Hacta kadına yaklaşmak, günah sayılan davranışlarda bulunmak ve kavga etmek yoktur (Bakara: 196) âyeti de böyledir. İmam Halil ile İbn Enbari de aynı görüştedirler.

İkincisi: Bunun manası: Bunun Allah katından olduğunda şüphe yoktur, demektir. Bunu Mukâtil ve diğerleri söylemiştir.

Eğer: Bazıları bundan şüphe etmiştir, denirse.

Cevap şöyledir: O, aslında gerçektir, kim araştırırsa böyle olduğunu bilir. Şair şöyle demiştir:

Ey Ümame, hakta şüphe yoktur,

Asıl şüphe yalancıların dediği şeydedir.

Eğer:

"Takva sahibi zaten hidâyeti bulmuştur, burada tekrar edilmesinin ne faydası vardır?” denilirse, cevap iki türlü verilir:

Birincisi: Aslında hem takva sahipleri hem de kâfirler kastedilmiştir, birini söylemekle yetinilmiştir. Meselâ Allahü teâlâ’nın:

"Giysiler sizi sıcaktan korur” (Nahl: 81) demiştir ki, soğuktan da korur.

İkincisi: Yalnız müttakilerden bahs edilmesi onların yararlanmasından dolayıdır, meselâ:

"Sen ancak ondan korkanı uyarırsın” (Naziat: 45) âyetinde olduğu gibi ki, o, korkanı da korkmayanı da uyarmak için gönderilmiştir.

3

Onlar gaybe iman ederler, namazı dosdoğru kılar ve rızık ettiklerimizden infak ederler.

"Onlar gaybe iman ederler, namazı dosdoğru kılar ve rızık ettiklerimizden infak ederler."

Onlar gaybe iman ederler: İmanın sözlük manası bir şeyi tasdik etmektir. Şeriat ise bunu böyle kabul etmekle beraber ona söz ve ameli de ilâve etmiştir. Gayb de çevresinden çukur olan engin yere denir. Onun için her engin ve gizleyici yere gayb denilmiştir.

Burada gaybten ne murat edildiği hususunda altı görüş vardır:

Birincisi: O vahiydir, bunu İbn Abbâs ile İbn Cüreyc, demişlerdir.

İkincisi: Kur’ân’dır, bunu da Ebû Rezin el - Ukayli ile Zir b. Hubeyş demişlerdir.

Üçüncüsü: Aziz ve celil olan Allah’tır, bunu Atâ ile Said b. Cübeyr demişlerdir.

Dördüncüsü: Cennet ve cehennem gibi Kur’ân'da zikredilen şeylerdir. Bunu da Süddi, şeyhlerinden rivayet etmiştir. Ebû’l - Âliyye ile Katâde de bu görüştedirler.

Beşincisi: Aziz ve celil olan Allah’ın kaderidir, bunu da Zührî söylemiştir.

Altıncısı: Onu görmeyenler için Resul’e imandır. Amr b. Mürre şöyle demiştir: Abdullah b. Mes’ud’un arkadaşları ona: "Sana ne mutlu, Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem ile cihad ettin ve onunla oturdun!” dediler. O da: Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem'in durumu onu görenler için açıktı. Asıl şaşılacak olanı onu görmedikleri halde kitabına iman edenlerdir, dedi, sonra da: Gaybe iman ederler âyetini okudu.

Namazı dosdoğru kılarlar. Namaz (salat) lügatte dua demektir. Şeriatte ise belli söz ve hareketlerden ibarettir.

Ona salat denmesinde üç görüş vardır:

Birincisi: Ona kuyruk sokumunu kaldırmaktan dolayı salat denilmiştir.

İkincisi: O, salleytül ude (sopayı doğrultmak için ateşte yumuşattım) kökünden gelir, çünkü namaz kılan yumuşar ve mütevazı olur.

Üçüncüsü: O istemek ve dua etmekten gelir, çünkü salat dua manasınadır. Burada ise cins ismidir.

Mukâtil ise, burada beş vakit namaz kastedilmiştir, demiştir.

Namazı dosdoğru kılmada da üç görüş vardır:

Birincisi: Onu emredildiği şekilde tam olarak yapmalıdır. Bu, İbn Abbâs ile Mücâhid’ten rivayet edilmiştir.

İkincisi: Vakti, abdesti, rukû’ ve secdeleri muhafaza edilip doğru yapılmalıdır. Bunu da Katâde ile Mukâtil demişlerdir.

Üçüncüsü: Devam ettirmektir, Araplar düzenli bir şeye, ayakta (kaim) derler. Falan, askerlerin erzakım ikame ediyor derler ki, devam ettiriyor manasınadır.

Rızık ettiklerimizden, verdiklerimizden, demektir. İnfak ediyorlar da, çıkarıyor, harcıyorlar, demektir.

İnfakın aslı çıkarmaktır, nefakatiddabbetü derlerki, hayvanın canı çıktı, demektir. Bundan ne kastedildiği hususunda da dört görüş vardır:

Birincisi: O aile ve evladın nafakasıdır, bunu İbn Mes’ûd ile Huzeyfe demiştir.

İkincisi: Farz olan zekattır, bunu da İbn Abbâs ile Katâde demişlerdir.

Üçüncüsü: Nâfile sadakalardır, bunu da Mücâhid ile Dahhâk demişlerdir.

Dördüncüsü: Bu, zekattan önce vacip olan nafakadır.

Bazı müfessirler şöyle demişlerdir: Bir adam elinde ancak bir günlük yiyeceğini tutabilirdi, kalanım fakirlere dağıtırdı. Bunların dediklerine göre bu âyet, zekât âyeti ile neshedilmiştir. Önceki görüş daha doğrudur.

Bil ki, kalp işi olan gaybe iman, bedenin işi olan namaz ve mala taalluk eden sadakayı birlikte zikretmenin hikmeti teklifin üç kısımdan ibaret olup bir dördüncüsünün olmadığını vurgulamak içindir. Çünkü bu kısımların dışındakiler bunlardan ikisinin bir araya gelmesinden ibarettir, meselâ hac, oruç vb. gibi.

4

Onlar sana indirilene, senden önce indirilene iman eder ve ahirete kesinkes inanırlar.

Sana indirilene iman ederler. Kimler hakkında indiği hususunda ihtilaf edilmiş ve iki görüş ileri sürülmüştür:

Birincisi: Bu âyet Abdullah b. Selam ile arkadaşları hakkında inmiştir. Bunu Dahhâk, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş ve Mukâtil de bunu tercih etmiştir.

İkincisi: Bu; Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e ve ondan önce indirilene iman edenler hakkında inmiştir. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Şeyhimiz Ali b. Ubeydullah da: Kur’ân ve vahiyle inen diğer kitaplardır, demiştir.

Senden önce indirilen. Bunlar da önceki kitaplarla vahiydir. Ahiret ise dünyadan sonraki şeylere denir. Ahiret denmesi dünyadan sonraya kalmasından dolayıdır. İşin sonu olduğu için ahiret denildi, diyenler de vardır.

Kesinkes (yakinen) inanırlar. Yakin güven veren ve yürek soğutan şey demektir. Bu, kazanılan ilmin en ileri seviyesidir.

5

İşte Rablerinin hidâyeti üzerinde olanlar onlardır ve kurtuluşa erenler de onlardır.

İşte onlar hidayet üzerindedirler. Hidayet doğru yol demektir. İbn Abbâs, nûr ve istikamet üzeredirler, demiştir.

İbn Kuteybe de, felah bulanlar ebediyeti kazananlardır, demiştir. Esas felah beka manasınadır. Lebid’in şu sözü de buna şahittir:

Öyle bir ülkeye iniyoruz ki, o daha önce de bize helâl idi,

Ad ve Himyer’den sonra orada felah istiyoruz.

Beka istiyoruz, demektir. Zeccâc, kurtulanlar, sonunda halleri ıslah olarak muradına nail olanlar manasınadır, demiştir. Hayye alel felah da bundandır ki, kurtuluş ve cennete girme yoluna geliniz, demektir.

6

Şüphesiz kâfirleri uyarsan da uyarmasan da birdir, iman etmezler.

Kâfirler: Bu âyetin kimler hakkında indiğinde dört görüş vardır:

Birincisi: Bu âyet Ahzab savaşını yönetenler hakkında inmiştir. Bunu Ebû’l - Âliyye söylemiştir.

İkincisi: Ebû Cehil ile ailesinden beş kimse hakkında inmiştir. Bunu da Dahhâk, demiştir.

Üçüncüsü: Birtakım Yahudiler hakkında inmiştir, Huyey b. Ahtab bunlardandır. Bunu İbn Saib söylemiştir.

Dördüncüsü: Arap müşrikleri hakkında inmiştir, meselâ Ebû Talib, Ebû Leheb ve diğer Müslüman olmayanlar gibi.

Mukâtil şöyle demiştir: Âyetin tefsiri: Küfr lügatte örtmek, kapatmak manasınadır, bir şeyi örttüğün zaman kefertüşşey’e denir. Kâfir de hakkın üzerini kapattığı için böyle denilmiştir.

Onlar için birdir, yani onları korkutmak da korkutmamak da birdir. Âyette geçen inzar, korku ile bildirmek demektir. Tenazere benu fülanin denir ki, birbirlerini korkuttular, demektir.

Şeyhimiz Ali b. Ubeydullah şöyle demiştir: Bu âyet genel ifade ile gelmişse de maksat özeldir. Çünkü kâfirin korkutulduğu zaman iman etmeyeceğini bildirmiştir, halbuki bazı kâfirler uyarıldıkları zaman iman etmiştir. Eğer dış manaya olsa idi, Allah’ın haberinde gerçek dışı bir şey olurdu. Onun için onun hususi olduğunu söylemek vaciptir.

7

Allah kalplerini ve kulaklarını mühürledi. Gözlerinin üzerinde de perde vardır. Onlar için acıklı bir azap vardır.

"Allah kalplerini mühürledi". Âyette geçen hatm mühürlemek demektir. Kalp ise bir parça donuk kan demektir. Yüreğe yerleşmiştir. O nefsin evi ve aklın meskenidir. Kalp denmesi dönekliğindendir. Ona bedenin özü de denilmiştir. Özellikle oranın mühürlenmesi anlama merkezi olmasından dolayıdır.

"Kulaklarını". Âyette kulak tekil olarak geçmişse de kulakları kastedilmiştir. Müfret lafızla zikredilmişse de manası çoğuldur. Tekil çoğul yerine geçmiştir. Bunun bir benzeri de şu ayettir:

"Sonra sizi analarınızın karınlarından çocuk olarak çıkarır.” (Hac: 5) Çocuklar olarak demektir.

Bu hususta şöyle bir şiir göstermişlerdir:

Yarı karın yiyerek yaşayın,

Çünkü zamanınız kıtlık zamanıdır.

Yani karınlarınız demektir. Bu görüş Ebû Ubeyde ile Zeccâc’a aittir.

Bunda başka bir izah daha vardır, şöyle ki, Araplar sem’ kelimesini masdar gibi kullanırlar, masdar da tekil olarak kullanılır, meselâ yu’cibüni hadisüküm ve yucibüni darbuküm sözünde olduğu gibi. Basar ile kalb ise bu gibi manalarda masdar yerinde kullanılmaz. Bunu Zeccâc ile İbn Kasım söylemiştir. Amr b. As ile İbn Ebi Able ve alâ esmaihim şeklinde çoğul okumuşlardır.

"Gözlerinin üzerinde perde vardır". Âyette geçen gişâve örtü, kapak manasınadır.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Kureyş ile Arapların çoğu ğaynin kesresi ile ğişave okurlar. Ukl kabilesi ise ğaynin zammesi ile ğüşave okur. Bazı Araplar da fetha ile ğaşave okurlar ki, sanırım onlar Rebia kabilesidir. Mufaddal, Âsım’dan ğişaveten şeklinde nasb ile okumuştur ki, gözlerinin üzerine perde çekti demek olur. Azap ise sürekli acı veren şeydir. Maün azbün denir ki, boğazdan hızlı geçen tatlı su demektir.

8

İnsanlardan kimi, Allah’a ve ahîret gününe iman ettik, derler, halbuki onlar inanıcı değiller.

"İnsanlardan kimi Allah’a iman ettik” derler. Bunun kimler hakkında indiğinde iki görüş üzerinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Bu münafıklar hakkında nazil oldu. Bunu Süddi; İbn Mes’ûd ile İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Ebû’l - Âliyye, Katâde ve İbn Zeyd de böyle demişlerdir.

İkincisi: Bu ehl-i kitabın münafıkları hakkında nazil oldu. Bunu da Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İbn Sîrin de şöyle demiştir: Onlar bu Âyetten korkarlardı.

Katâde de şöyle demiştir: Bu âyet münafığı tarif ediyor; o dili ile inanır, kalbi ile inkâr eder. Dili ile tasdik eder, ameli ile muhalefet eder. Sabahleyin bir hal üzere olur, akşamleyin onu değiştirir. Gemi gibi yalpalar, rüzgar hangi tarafa eserse o tarafa gider.

9

Allah’ı ve iman edenleri aldatırlar, aslında kendilerini aldatırlar da farkında değiller.

"Allah’ı aldatırlar”

İbn Abbâs şöyle demiştir: Abdullah b. Übey, Muattib b. Kuşeyr ve Ced b. Kays, mü’minlere rastladıkları zaman, biz de iman ettik, şahadet ederiz ki, arkadaşınız (Muhammed) doğrudur, derlerdi. Yalnız kaldıkları zaman da öyle olmazlardı, bu âyet bunun üzerine indi.

Tefsiri: Âyette geçen hadia hile ve tuzak kurmak demektir. Aldatma denmesi, gizli olduğu içindir. Aynı kökten gelen mihda’ evin içinde kadının gizlendiği odaya denir. Hadi’ de aldatan kimseye denir, maksadı ister hasıl olsun, ister olmasın. Eğer maksadı hasıl olursa aldattı, denir. Aldatılan kimseye de inhada şeklinde aldatıldı, denir. Bu da aldanmayı kast etsin veya etmesin birdir. Araplar zamana hadda’ derler, çünkü sakladığı hayır ve şer ile renkten renge girer.

Allah’ı aldatmalar hakkında beş görüş vardır:

Birincisi: Onlar mü’minleri aldatıyorlardı, sanki Allah’ı aldatmış gibi oldular. Bu, İbn Abbâs’tan rivayet edilmiş,

İbn Kuteybe de bunu tercih etmiştir.

İkincisi: Onlar Allah'ın peygamberini aldatıyorlardı, Allah da peygamberini kendi yerine koydu, tıpkı şu âyette olduğu gibi:

"Şüphesiz sana biat edenler aslında Allah’a biat ediyorlar.” (Feth: 10) Bunu Zeccâc demiştir.

Üçüncüsü: Araplara göre aldatan bozuk demektir. Bu manada şöyle bir şiir söylediler:

Tükrük bozulduğu zaman onun tükrüğü temizdir.

Burada geçen hadaa bozuldu, demektir.

İbn Kasım şöyle demiştir: Allah’ı aldatırlar kavlinin manası, içlerinde sakladıkları küfür yüzünden açıkladıktan imanı bozarlar, demektir.

Dördüncüsü: Onlar Allah’ın dininde öyle şeyler yaparlardı ki, eğer onu kendi aralarında yapmış olsalardı, aldatıcı olurlardı.

Beşincisi: Onlar küfürlerini gizler, imanlarını açıklarlardı.

"Vema yahdeune illâ enfüsehüm": İbn Kesir, Nâfi ve Ebû Amr Yuhadiune şeklinde okumuşlardır. Kufeliler ile İbn Âmir de yahdeune okurlardı. Manası: Aldatmalarının vebalini kendileri çekerler, demektir.

Aldatmalarının vebalini ne zaman çekerler? Bunda iki görüş vardır:

Birincisi: Dünyada çekerler, bu da iki yolla olur: Birincisi, istidraç (gazabına nimet) ve azaplarını artıracak mühlet ile olur. İkincisi, peygamberi ve mü’minleri gizledikleri hallerinden haberdar etmekle olur.

İkincisi: Veballerini ahirette çekerler, bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu, onlarla mü’minlerin arasına perde çekildiği zaman olur. Bu olay şu âyette anlatılmıştır:

"Onlara: Geriye dönün, bir nûr arayın, denir. Aralarına kapısı olan bir sur çekilir.” (Hadid: 13)

İkincisi: Veballerini cennet halkı onların hallerinden haberdar oldukları zaman çekerler, onları gördükleri zaman onlar tarafından rahata erdirilmelerini umar ve:

"Üzerimize sudan veya Allah’ın size rızık ettiği şeylerden aktarın, derler.” (A’raf: 50)

"Onlar da şöyle cevap verirler: Şüphesiz Allah bu ikisini kâfirlere haram etmiştir.” (A’raf: 51)

"Bilmezler” (şuurunda değiller). Bilmedikleri ve şuurunda olmadıkları şeyler hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Allah’ın, Peygamberini onların yalanlarından haberdar etmesi, bunu İbn Abbâs söylemiştir.

İkincisi: Nefislerinde küfrü gizlemeleri, bunu da İbn Zeyd demiştir.

10

Kalplerinde hastalık vardır, Allah da hastalıklarını artırmıştır. Onlar için yalan söylemelerinden dolayı acıklı bir azap vardır.

"Kalplerinde hastalık vardır". Buradaki hastalık şüphedir, bunu İkrime ile Katâde demişlerdir. Allah da hastalıklarını artırdı. Bu da kendilerine bunu yaptığına dair Allah’tan bir haberdir. Âyette geçen elim, acıklı demektir. Cumhûr şedde ile yükezzibun okur, Kufeliler ise Eban’ın dışında Âsım’dan rivayetle ya’nın fethası ile yekzibun okurlar.

11

Onlara; Yeryüzünde bozgunculuk etmeyin, denildiği zaman, biz ancak ıslahatçılarız, derler.

"Onlara, yeryüzünde bozgunculuk etmeyin", denildiği zaman.

Kimin hakkında indiğinde iki görüş halinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem zamanındaki münafıklar hakkında inmiştir. Bu cumhûrun görüşüdür, İbn Abbâs ile Mücâhid de içlerindedir.

İkincisi: Onlar bu âyet indiği zaman henüz yaratılmamışlardı, bunu da Selman Farisi söylemiştir. Kisâi; kafin zammasıyla kuyle, ha’nın zammasıyla huyle, ğaynın zammasıyla ğuyda, cimin zammasıyla cüy’e, “sîn” in zammasıyla süy'e ve süy’et okumuştur. İbn Âmir de bunlardan huyle, süyka ve süy’e, süy’e lâfızlarında zamme ile, Nâfi de süy’e ve süy’et’te yine zamme ile diğerlerini de kesre ile okumuştur, öteki kurralar da hepsinde kesre ile okumuşlardır.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Hicazlı Kureyşliler ve onlara komşu olan Kinane oğulları kesre ile kıyle, ciy’e, ğida okurlar. Ukayl’in ve onlara komşu olanların çoğu ile Esed’in geneli kuyle ve cüy’ede zammeye yakın bir sesle okurlar.

Burada bozgunculuktan ne murat edildiği hususunda da beş görüş vardır:

Birincisi: Küfürdür, bunu İbn Abbâs söylemiştir.

İkincisi: Masiyet olan şeyleri yapmaktır, bunu da Ebû’l - Âliyye ile Mukâtil demişlerdir.

Üçüncüsü: Küfür ve isyanlardır, bunu da Süddi, şeyhlerinden nakl etmiştir.

Dördüncüsü: Emirleri yerine getirmeyi ve yasaklardan uzaklaşmayı terk etmektir, bunu da Mücâhid demiştir.

Beşincisi: Kâfirlere açtıkları ve onları mü’minlerin sırlarına vakıf kıldıkları münafıklıktır. Bunu şeyhimiz Ali b. Ubeydullah, demiştir.

"Biz sadece ıslahatçılarız". Bunda da beş görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası, tanındıkları şeyi inkâr etmektir, sözün aslı: Biz bozgunculuk gerektirecek bir şey yapmadık, demektir.

İkincisi: Bunun manası şudur: Biz Müslümanlarla kâfirlerin aralarını bulmak istiyoruz. Bu iki görüş İbn Abbâs'a aittir.

Üçüncüsü: Onlar: Kâfirlere karşı iyi niyet beslemek, yapıcılıktır, bozgunculuk değildir, demek istemişlerdir. Bunu da Mücâhid ile Katâde, söylemişlerdir.

Dördüncüsü: Onlar, bizim bu yaptığımız ıslahatın ta kendisidir, Muhammed’i tasdik etmek ise bozgunculuktur, demek istemişlerdir, bunu da Süddi söylemiştir.

Beşincisi: Onlar kâfirlere karşı iyi niyet beslemenin dinde de dünyada da yapıcılık olduğunu zannetmişlerdir; çünkü şöyle inanmışlardır: Eğer Muhammed kazanırsa zaten ona biat ettikleri için güvencededirler, eğer kâfirler kazanırsa onlara karşı iyi niyet besledikleri için de güvencededirler. Bunu da şeyhimiz söylemiştir.

12

Bilin ki, onlar bozgunculardır, ancak farkında değiller.

"Bilin ki, onlar bozguncuların ta kendileridir".

Zeccâc şöyle demiştir: Elâ söze başla”Ma” edatıdır, onunla muhatap uyarılır ve arkadan gelenin doğruluğunu gösterir. Hüm ise tekittir.

"Bilmezler” sözünde de iki görüş vardır:

Birincisi: Allah’ın, Peygamberini onların bozgunculuğundan haberdar edeceğini bilmezler.

İkincisi: Yaptıklarının yapıcılık değil, bozgunculuk olduğunu bilmezler.

13

Onlara: İnsanlar iman ettiği gibi siz de iman edin, denildiği zaman:

"Beyinsizlerin iman ettiği gibi biz de mi iman ederiz?” derler. Bilin ki, onlar beyinsizlerin ta kendileridir, ancak bilmezler.

"Onlara: İman edin denildiği zaman":

Bunların kim oldukları hususunda iki görüş vardır:

Birincisi: Bunlar Yahudilerdir, bunu İbn Abbâs ile Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Münafıklardır, bunu da Mücâhid ile İbn Zeyd, demişlerdir. Diyenler hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Bunlar Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in ashabıdır, bunu İbn Abbâs demiş ve ashaptan isim vermemiştir.

İkincisi: Bunlar belli kimselerdir, meselâ Sa’d b. Muaz, Ebû Lübabe, Esiyd gibi, bunu da Mukâtil, demiştir.

Davet edildikleri iman hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Peygamberi tasdik etmektir, bu; onların Yahudiler olduğunu söyleyenlerin görüşüdür.

İkincisi: Bu açıkça söylediklerinin gereğini yapmaktır, bu da onların münafıklar olduğunu söyleyenlerin görüşüdür.

Burada "insanlar"dan kimlerin kastedildiği hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Bütün ashaptır, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Abdullah b. Selam ile onunla beraber iman eden Yahudilerdir.

Üçüncüsü: Muaz b. Cebel, Sa’d b. Muaz, Esiyd b. Hudayr ve ensarın ileri gelenleridir. Kelbî bunları saymıştır.

Beyinsizlerle kimlerin kastedildiği hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Bütün ashaptır, bunu İbn Abbâs söylemiştir.

İkincisi: Kadınlar ve çocuklardır, bunu da Hasen söylemiştir.

Üçüncüsü: İbn Selam ve arkadaşlarıdır, bunu da Mukâtil demiştir.

Beyinsiz olduklarını iddia ettikleri kimselerin gaybe imanlarından da neyi kastettikleri hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar İslâm dinini kastettiler, bunu İbn Abbâs ile Süddi demişlerdir.

İkincisi: Öldükten sonra dirilmeyi ve ceza görmeyi kastetmişlerdir, bunu da Mücâhid demiştir.

Üçüncüsü: Sonunu düşünmeden her iki fırkaya düşmanca davranmayı kastetmişlerdir. Bu ve bundan önceki yorum, onların münahklar olduğuna göredir. Birincisi de onların Yahudiler olduğuna göredir.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Beyinsizler cahiller demektir, o yüzden müstehcenliğe cahillik denir.

Zeccâc da şöyle demiştir: Âyette geçen sefahet akıl eksikliğidir. Bu yüzden ince ve eski kumaşa sefih denir. Teseffehe de rüzgarın ağacı sallaması manasınadır. Şair şöyle demiştir:

Kadınlar yere dikilen mızrakların üst kısmını

Rüzgarların salladığı kargılar gibi salınarak yürüdüler.

"Ancak bilmezler":

Mukâtil: Beyinsiz olduklarını bilmezler demiştir.

14

İman edenlerle karşılaştıkları zaman, biz de iman ettik, derler. Şeytanları ile baş başa kaldıkları zaman da: Şüphesiz sizinleyiz, biz ancak alay ediyoruz, derler.

"İman edenlerle karşılaştıkları zaman, biz de iman ettik, derler. Şeytanları ile baş başa kaldıkları zaman da: Şüphesiz sizinleyiz, biz ancak alay ediyoruz", derler:

Bu âyetin kimler hakkında indiği hususunda iki görüş üzerinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Bu Abdullah b. Übey ve arkadaşları hakkında inmiştir. Bunu İbn Abbâs söylemiştir.

İkincisi: Peygambere bir türlü ve reislerine başka bir türlü iman gösteren münafıklarla ehl-i kitap hakkında inmiştir. Bunu da Hasen demiştir.

Tefsir: Âyette geçen ilâ edatı beraberlik manasınadır:

"Benim Allah ile beraber yardımcılarım kimlerdir?” (Al-i İmran: 52, Saf: 14) âyetlerinde de bu manayadır.

Şeytanlar ise şeytanın çoğuludur. İmam Halil: Araplara göre her dikkafalı şeytandır.

Bu isim üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi şatana kökündendir ki, hayırdan uzak olmak manasınadır. Buna göre nun kelimenin aslına dahildir.

Ümeyye b. Salt, Süleyman aleyhisselam'ı anlatırken şöyle demiştir:

Hangi şeytan ona isyan ederse, onu bağlar,

Sonra da onu zincire vurarak zindana atar.

Nabiğa da şöyle demiştir:

Şeytanlar Suad’ı alıp uzaklara götürdüler,

Gönlüm ise ona bağlı olarak kaldı.

İkincisi: Şâta yeşitu kökünden gelir ki, alevlenip yanmak manasınadır, bu durumda nun zaid olur. Bu hususta şöyle bir mısra demişlerdir:

Bizim mızraklarımızla kahramanlar helak olur.

Şeytanlarından kimler kastedildiği hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar kâfirlerin reisleridir, bunu İbn Mes’ûd, İbn Abbâs, Hasen ve Süddi demişlerdir.

İkincisi: Müşrik kardeşleridir, bunu da Ebû’l-Âliyye ile Mücâhid, demişlerdir.

Üçüncüsü: Kahinleridir ki, bunu da Dahhâk ile Kelbî demişlerdir.

"Biz sizinle beraberiz": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Biz sizinle dininizin üzerinde beraberiz, demektir.

İkincisi: Biz yardım ve desteklemede sizinle beraberiz, demektir. Âyette geçen istihza da alay etmek manasınadır.

15

Allah da onlarla alay ediyor; taşkınlıkları içinde bocalamalarına onlara süre veriyor.

"Allah onlarla alay ediyor":

Ulema Allah’ın onlarla alay etmesi hususunda dokuz görüş beyan etmişlerdir:

Birincisi: Onlar cehennemde iken onlara cennetten bir kapı açar, onlar da oraya koşunca kapatılır, sonra onlara başka bir kapı açılır, yine koşarlar, o da kapatılır. Buna da mü’minler gülerler. Bu İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

İkincisi: Kıyamet günü olduğu cehennem ateşi tencerede içyağının dondurulması gibi dondurulur, onlar da üzerinde yürürken birden batarlar. Bu da Hasen Basri'den rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Onlarla şöyle alay edilir:

"Onlarla mü’minlerin arasına iç kısmında rahmet, dış kısmında azap olan ve kapısı açık bir sur çekildiği zaman onlar karanlıkta kalırlar. Onlara: Geriye dönün, kendinize bir ışık arayın” (Hadid: 13) denir. Bunu da Mukâtil demiştir.

Dördüncüsü: Bundan maksat alaylarının cezasını çekmeleridir. Böyle olmakla beraber istihza kelimesi aynen tekrar edilmiştir, meselâ şu âyetlerde olduğu gibi:

"Kötülüğün cezası misli ile kötülüktür.” (Şura: 40)

"Size kim saldırırsa ona misli ile saldırın.” (Bakara: 194)

Amr b. Kelsum da şöyle demiştir:

Aklınızı başınıza alın, bize karşı kimse cahillik etmesin;

Biz de onunkinden daha çok cahillik ederiz.

Maksat, ona daha ağır ceza veririz, demektir.

Beşincisi: Allah'ın onlarla alay etmesi onların hatalı ve cahil olduklarını söylemesidir. Bunun manası, Allah onların fiillerini yanlış buluyor ve küfürde inat etmelerinden dolayı da onları cahil sayıyor, demek olur.

Altıncısı: Onlarla alay etmek, onları yavaş yavaş helake sürüklemektir.

Yedincisi: Alaylarını onlara tatbik etmek, aldatmak ve hilelerini onlara çevirmektir. Bu görüşleri Muhammed b. Kasım el - Enbari zikretmiştir.

Sekizincisi: Onlarla alay etmek, meselâ birileri ateşin içinde zilletle yanarken ona:

"Azabı tat, hani sen, onurlu ve soylu idin!” (Duhan: 49) denilir. Bunu da şeyhimiz kitabında söylemiştir.

Dokuzuncusu: Ahirette dünyada sergiledikleri imanın tersini görünce onlarla alay edilmiş gibi olur.

"Bir süre taşkınlıkları içinde bocalamalarına onlara süre veriyor":

Bunda da dört görüş vardır:

Birincisi: Onlara imkan veriyor, bunu İbn Mes’ûd demiştir.

İkincisi: Onlara zaman tanıyor, bunu da İbn Abbâs demiştir.

Üçüncüsü: Onların süresini uzatıyor, bunu da Mücâhid demiştir.

Dördüncüsü: Onlara mühlet veriyor, bunu da Zeccâc demiştir.

Taşkınlık: Normalin üzerine çıkmaktır, itidalden daha fazla olmaktır. Deniz dalgalandığı zaman, taştı denir. Sel de suyu çoğaldığı zaman taştı denir.

Taşkınlıkları hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Küfürleridir ki, bu cumhûrun görüşüdür.

İkincisi: Azgınlık ve kibirleridir, bunu da

İbn Kuteybe demiştir.

Bocalamak ise şaşkınlık manasınadır. Bir halk şairi şöyle demiştir:

Uçsuz bucaksız ıssız çöllerde

Kör cahiller bocalarlar.

İbn Kuteybe de:

Tepelerine binerler, etraflı görmezler, demiştir.

16

İşte onlar hidayete karşılık dalâleti (sapıklığı) satın aldılar, ticaretleri kazanmadı ve hidayete de eremediler.

"İşte onlar hidayete karşılık dalâleti satın aldılar":

Bunun nüzülü için üç görüş vardır:

Birincisi: Bu, bütün kâfirler hakkında inmiştir, bunu İbn Abbâs ile İbn Mes’ûd demişlerdir.

İkincisi: Ehl-i kitap hakkında inmiştir, bunu da Katâde, Süddi ve Mukâtil demişlerdir.

Üçüncüsü: Münafıklar hakkında inmiştir, bunu da Mücâhid demiştir. Satın aldılar: Değiştirdiler demektir. Araplar bir şeyi diğer şeye tercih edene alıcı, ötekisine de satıcı derler.

Dalâlet ve dalâl aynı manayadır. Bu hususta da müfessirlerin üç görüşü vardır:

Birincisi: Burada maksat küfürdür, hidâyetten maksat da imandır. Bu; Hasen Basri, Katâde ve Süddi’den rivayet edilmiştir.

İkincisi: Şüphedir, hidayet de kesin inançtır.

Üçüncüsü: Dalâlet cahillik, hidayet de ilimdir.

Hidâyeti dalâletle değiştirmeleri hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar iman ettiler, sonra kâfir oldular.

İkincisi: Yahudiler Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem gönderilmeden önce ona iman ettiler, gönderilince de onu inkâr ettiler. Bunu Mukâtil demiştir.

Üçüncüsü: Kâfirler Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in getirdiği hidâyeti işitince reddedip de sapıklığı seçince bir şeyi diğer bir şeyle değiştirmiş gibi oldular. Bunu şeyhimiz Ali b. Ubeydullah demiştir.

"Ticaretleri kazanmadı": Bu sözde mecaz vardır, çünkü ticaret kazanmaz, ancak ticarette kazanılır. Şu âyet de böyledir:

"Hayır, gecenin ve gündüzün hilesi.” (Sebe’: 33) Maksat gece ve gündüz yapılan hiledir. Şu âyet de öyledir:

"İş azmettiği zaman...” (Muhammed: 21) İşe karar verildiği zaman demektir. Bu hususta şöyle bir delil getirdiler:

Ey Haris, sıkıntımı defettin,

Gecem uyudu, kederim dağıldı.

Gece uyumaz, bilakis gecede uyunur. Bu gibi söz, müşkül olmayan ve söyleyenin maksadı belli olan yerlerde kullanılır. Ama nitelemek câiz olan bir şeye nispet edilir de başkası kastedilirse câiz olmaz. Meselâ: Kölen kazandı deyip de, kölende kazandın kasdetmek gibi. Bu manaya Ferrâ’, İbn Kuteybe ve Zeccâc gitmişlerdir.

"Hidâyeti bulamadılar": Bunda da beş görüş vardır:

Birincisi: Allah’ın ilminde hidâyeti bulamadılar.

İkincisi: Sapıklıktan hidayete eremediler.

Üçüncüsü: Mü’minlerin ticaretini anlayamadılar.

Dördüncüsü: Sapıklığı satın almakla doğru yapmadılar.

Beşincisi: Tüccar bazen kazanamaz, ama doğru yolda olur, bu nedenle kınanmaz. Allah ise onları kötülemek için onlarda bu iki durumun da olmadığını beyan etmiştir.

17

Onların misali bir ateş yakanın hali gibidir. O ateş etrafını aydınlattığı zaman Allah onların ışığını giderir ve onları karanlıklarda bırakır, artık onlar görmezler.

"Onların misali bir ateş yakanın hali gibidir": Bu âyet münafıklar hakkında inmiştir. Misal, benzer durumları açıklamak için getirilen örnektir.

Âyette geçen

"istevkade” kelimesi üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Sin zaittir, şu beyitte olduğu gibi:

Bir dua eden, ey duaları kabul eden, diye seslendi,

O zaman ona hiç kimse cevap vermedi.

Burada istecabe fi’li kullanılmış, ecabe manası verilmiştir (sin zaittir). Bu, cumhûrun görüşüdür, içlerinde Ahfeş ile

İbn Kuteybe de vardır.

İkincisi: Sin talep için gelmiştir, mana: Başkasından ateş isteyen gibi demektir.

"Ateş etrafını aydınlatınca Allah onların ışığını giderir ve onları karanlıklarda bırakır, artık görmezler":

Âyette geçen

"edâet” kelimesi üzerinde iki görüş vardır;

Birincisi: Geçişli fiil olmasıdır. Şair şöyle demiştir:

Soyları ve yüzleri gecenin karanlığını aydınlattı,

Öyle ki, usta ipliğe boncuk geçirdi.

Bir başkası da şöyle demiştir:

Ateş parlak yüzü aydınlattı,

Kalbi gibi nûr saçtı.

İkincisi: Lâzım (geçişsiz) fiildir. Ebû Ubeyd de, bu fiil geçişsiz ve geçişli olarak kullanılır, demiştir. Zeccâc da aynısını söylemiştir.

"Ma” (felamma) edatı hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Zaittir, sanki edâet denmiştir.

İkincisi: Ellezi manasınadır. Bir şeyin etrafı da çevresi demektir. Ha zamiri ateş yakana râcîdir. Eğer: Nasıl önce tekil olarak : Kemeselil-lezistevkade dedikten sonra, cemi yaparak "zeheballahü binurihim” demiştir, denilirse, cevap şöyledir: Sa’leb, Ferrâ’'dan şöyle dediğini nakletmiştir: Burada misal fiil için getirilmiştir, kişilerin zatları için değil. Bu da münafıklığa misaldir. Zeheballahü binurihim demesi mananın münafıklara gitmesinden dolayıdır. O nedenle cemi yapmıştır.

Sa’leb şöyle demiştir: Ferrâ’’dan başkaları da şöyle demişlerdir: Ellezi’nin manası cemidir, önce lâfzından dolayı tekil yapılmış, sonra da manası için cemi kılınmıştır. Nitekim şair de şöyle demiştir:

Felec mevkiinde helak olanlar,

Ey Halid’in anası, işte kahramanlar onlardır!

Burada ellezi ism-i işareti cemi olarak kullanılmıştır.

Âlimler Allahü teâlâ’nın münafıkların hallerine neyi misal getirdiği hususunda ihtilaf etmiş, iki görüş ileri sürmüşlerdir:

Birincisi: O telaffuz ettikleri İslâm kelimesini ve nurunu canları korumaya ve akan kanları durdurmaya misal getirmiştir, öldükleri zaman ise onlardan şerefi çeker alır, tıpkı sönen ateşten ışığı alındığı gibi. Bu mana İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

İkincisi: Bu, onların mü'minlere yönelip onlardan Resûlüllah’ın getirdiklerini dinlemelerine misaldir. Işıklarının gitmesi de kâfirlere ve sapıklığa yönelmeleridir. Bu da Mücâhid’in görüşüdür.

Karanlıklardan ne kastedildiğinde dört görüş vardır:

Birincisi: Azaptır, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Küfrün karanlığıdır, bunu da Mücâhid demiştir.

Üçüncüsü: ölümden sonra Allah’ın onların üzerine attığı karanlıktır, bunu da Katâde demiştir.

Dördüncüsü: Münafıklıklarıdır, bunu da Süddi demiştir.

Onlara ateşle misal getirilmesinin üç hikmeti vardır:

Birincisi: Ateşle aydınlanan kendi nefsinden gelen bir şeyle değil de dışarıdan gelen bir şeyle aydınlanır. O ateş gidince karanlıkta kalır. Sanki onlar da kalpleriyle inanmadan dilleriyle ikrar edince imanlarının num iğreti gibi olur.

İkincisi: Ateşin ışığı devam etmesi için odun maddesine ihtiyaç vardır, bu da canlının gıdası gibidir. İşte iman nûru da böyledir, o da devam etmesi için itikat maddesine ihtiyaç duyar.

Üçüncüsü: Aydınlıktan sonra gelen karanlık insan için doğrudan gelen karanlıktan daha çetindir. Onların hali de buna benzetilmiştir.

18

Onlar sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler, artık dönmezler.

"Sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler": Burada geçen samem, işitme kanallarının tıkanmasıdır. Bu, sağırlığın en ileri safhasıdır.

Dilsizlikle ifade edilen bükm’de de üç görüş vardır:

Birincisi: Ahresliktir, bunu Mukâtil, Ebû Ubeyd ve İbn Fâris demişlerdir.

İkincisi: Dilde bir kusurdur ki, kişi onunla konuşma imkanı bulamaz. Ahresliğin bundan meydana geldiği de söylenmiştir.

Üçüncüsü: Kalpte bir kusurdur ki, kişiyi hiçbir şeyi anlamaz hale getirir; anlama merkezi ile konuşma merkezi birlikte bozulur. Bu iki görüş şeyhimize aittir.

Artık dönmezler: Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar sapıklıklarından dönmezler, bunu Katâde ile Mukâtil demişlerdir.

İkincisi: İslâm’a dönmezler, bunu da Süddi demiştir.

Üçüncüsü: Sağırlıktan, dilsizlikten ve körlükten dönmezler. Neden dönmeme onlara nispet edilmiştir? Çünkü kendi istekleri ile hareket etmişlerdir. Nefsani hevesleri onları mağlup etmiş, doğru yolu araştırmaktan alıkoymuştur. Aslında onlarda ne sağırlık ne de dilsizlik vardır, ancak onlar gerçeği dinleyip onu konuşmaktan yüz çevirince sağır ve dilsizler gibi olmuşlardır. Araplar bir şeyden yüz çevirene kör, dinlemekten yüz çevirene de sağır, derler. Miskin ed - Darimi şöyle demiştir:

Kapı bir komşumun perdesinin olmaması

Ona zarar vermez.

O evinden çıkıp da tekrar odasına çekilinceye kadar

Gözüm ona karşı kör olur.

Aralarında geçen konuşmalara karşı da

Kulağım da ağırlık varmış gibi sağır olur.

19

Yahutta onların hali gökten inen ve içinde karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşek bulunan bir yağmur gibidir. Ölüm korkusu ile yıldırımlardan dolayı parmaklarını kulaklarına tıkarlar. Allah kâfirleri kuşatmıştır.

"Yahutta gökten inen bir yağmur gibidir": Burada geçen

"ev” edatı terdit (seçenek) harfidir,

"onların hali ateş yakan bir kimsenin hali gibidir” (Bakara: 17) benzetmesinin alternatifidir.

Âlimler bunda (

"ev” edatı hakkında) altı ayrı görüş beyan etmişlerdir:

Birincisi: Burada seçme içindir, Araplar fatihlerle yahut dilcilerle otur derler ki, sen iki gruptan istediğinle oturmada serbestsin demektir. Sanki biz onlara bu iki misalden birini vermede serbestiz demiş gibi olur.

İkincisi: Bu, Allah’ın meydana çıkacak olanı bildiği şeyde kapalılığı göstermektedir, onların açığa çıkmasını istemediği şeyi onlara kapalı bırakmış, sanki, onların hali bu ikiden biri gibidir demiş olur.

"Kalpleri taş gibidir ya da daha serttir” (Bakara: 74) âyeti de böyledir. Araplar açıklamasında fayda olmayan şeyi kapalı bırakırlar. Şair Lebid şöyle demiştir:

Kızlarım babalarının ebedi yaşamasını temenni ediyorlar,

Ben ancak Rebia veya Mudar erkeklerinden biri değil miyim?

Yani ben de bu iki kabilenin birindenim, onlar fani oldular, ben de onlar gibi fani olacağım.

Üçüncüsü: Bilakis manasınadır. Bu hususta

Ferrâ’ şöyle bir delil getirmiştir:

Kuşluk güneşi gibi parlak ve o surette göründü,

Ve sen göze daha hoş görünüyorsun.

Dördüncüsü: Açıklama içindir, manası da şöyle olur: Onların bazıları ateş yakana, bazıları da gökten bu şekilde inen yağmura benzerler. Şu âyetlerde durum aynıdır:

"Yahudi veya Hıristiyan olun” (Bakara: 135). Manası şöyledir: Bazıları yani Yahudi olanlar, Yahudi olun dediler, Hıristiyan olanlar da: Hıristiyan olun, dediler.

"Azabımız onlara geceleyin veya öğle uykusunda geldi.” (A’raf: 4) Manası şöyledir: Azabımız kimilerine geceleyin, kimilerine de öğle uykusunda geldi.

Beşincisi: Vav manasınadır, şu âyette de öyledir:

"Kendi evlerinizden ve babalarınızın evlerinden yemenizde bir sakınca yoktur.” (Nûr: 61)

Cerir şöyle demiştir:

Hilafete nail oldu, hilafet de ona kader oldu,

Tıpkı Mûsa’nın kader gereği Rabbine gelişi gibi.

Altıncısı: Bu muhataplar için şüphedir, çünkü şüphe Allahü teâlâ için söz konusu değildir.

"O, O’nun için daha kolaydır” âyeti de böyledir. (Rum: 27) Maksat, sizin zannettiğiniz gibi yeniden yaratmak Allah için daha kolaydır, demektir.

Tefsiri: Onların hali yağmura yakalananların hali gibidir, yağmura yakalananlar zikredilmemiştir. Çünkü

"parmaklarını kulaklarına tıkarlar” ifadesinde buna işaret vardır. Âyette geçen sayyib kelimesi yağmur manasınadır. İbn Kuteybe bunun gökten inmek manasına sabe yesubu’den geldiğini söylemiştir.

Zeccâc da: Her yukarıdan aşağıya inen şey için sabe yesubu fi’li kullanılır, demiştir. Şair de şöyle demiştir:

Sanki onların üzerine bir bulut indi,

İçinde yıldırımlar vardı, kuşlarını ürküttü.

Gök gürültüsü hakkında üç görüş vardır:

Birincisi: O, bulutları süren bir meleğin sesidir. Bu mana merfu hadis olarak Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den rivayet edilmiştir. İbn Abbâs ile Mücâhid böyle demişlerdir. Mücâhid’ten gelen bir rivayet de şöyledir: O tesbih eden bir meleğin sesidir.

İkrime de: O deve sürücüsü gibi bulutları süren bir melektir, demiştir.

İkincisi: O, gökle yer arasında sıkışan bir rüzgardır. Ebû’l - Celed'den: Gök gürültüsü rüzgardır, dediği de rivayet edilmiştir. Ebû’l - Celed’in adı, Ceylan b. Ebû Ferve el - Basri’dir. Ondan Katâde hadis rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Bulutların çarpışmasından çıkan bir sestir, bunu da şeyhimiz Ali b. Ubeyd aktarmıştır.

Şimşek için de üç görüş vardır:

Birincisi: O çomak şeklinde bükülen mendildir ki, melek onunla bulutları sürer. Bu mana Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den merfu hadis olarak rivayet edilmiştir.3 Hazret-i Ali b. Ebû Talib de bu görüştedir. Hazret-i Ali’nin bir rivâyeti de şöyledir: O, bir çeşit demir topuzdur. İbn Abbâs’tan da: Onun ateşten bir kırbaç olduğu rivayet edilmiştir.

İbn Enbari de şöyle demiştir: Burada geçen meharik kelimesi, çocukların mendil veya peştamaldan bükerek elde ettikleri çomak ve topuza denir. Çocuklar bununla birbirlerine vururlar. Meleğin bulutlara vurup sürdüğü kırbaç da ona benzetilmiştir.

3 - Tirmizî, Tefsir, sûre 13, bab, 1; Ahmed, Müsned, 1/274.

Amr b. Kelsum da şöyle demiştir:

Bizdeki ve onlardaki kılıçlar,

Oyuncularımızın ellerindeki kıvrık mendillere benzer.

Mücâhid de şöyle demiştir: Şimşek, meleğin vurma ve hareket ettirme sesidir.

İkincisi: Şimşek sudur. Bunu Ebû’l - Celed demiştir, İbn Fâris de şimşeğin suyun parlaması olduğunu hikaye etmiştir.

Üçüncüsü: O bulutların yürürken sürtünmesinden ve birbirine vurmasından çıkan sestir, bunu da şeyhimiz hikaye etmiştir.

Yıldırımlar: Yıldırım, gök gürültüsünden daha şiddetli bir sestir, ateşle beraber çıkar ve değdiği şeyi yakar. Şehr b. Havşeb’ten şöyle dediği rivayet edilmiştir: Bulutları süren melek çok kızdığı zaman ağzından ateş çıkar, işte yıldırım odur. Bir başkası da şöyle demiştir: O bulutların sürtünmesinden çıkan bir ateştir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Ona saika (öldürücü) denmesi, değdiği zaman öldürmesinden dolayıdır, çünkü sa’k öldürmek manasınadır.

"Allah kâfirleri kuşatmıştır": Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: O’ndan hiç kimse kaçamaz. O onları kıyamet gününde toplar.

"Allah her şeyi ilmi ile kuşatmıştır” (Talâk: 12) âyeti de böyledir. Bunu Mücâhid demiştir.

İkincisi: Kuşatmak helak etmek manasınadır, meselâ: Ürünü kuşatıldı (Kehf: 42) âyeti böyledir.

Üçüncüsü: Yaptıkları şeyler O’na gizli kalmaz demektir.

20

Şimşek neredeyse gözlerini alacak. Şimşek onların etrafım aydınlatınca orada yürürler. Üzerlerine karanlık çökünce de dikilirler. Eğer Allah dileseydi onların kulaklarını ve gözlerini alırdı. Şüphesiz Allah’ın her şeye gücü yeter.

"Şimşek neredeyse gözlerini alacak": Burada geçen yekâdü kelimesi yakınlık ifade eden fiildir. Bu öyle bir kelimedir ki, müspet olduğu zaman fi’li menfi kılar, menfi olduğu zaman da fı'li müsbet kılar. Son devir Âlimlerinden birine şöyle sordular:

Ey bu asrın dil bilgini, o hangi kelimedir ki,

Cürhüm ve Semud kavmi dillerinde bulunur;

Menfi olduğu zaman Allah müspet olduğuna şahitlik eder,

Müspet olduğu zaman da inkâr makamında kullanılır (menfî olur)?

Şu âyetler olumsuz durumda müspet kullanıldığına şahittir:

"Neredeyse söz anlamazlar” (Nisa: 78).

"Elini çıkardığı zaman neredeyse onu göremez.” (Nûr: 40)

"Neredeyse meramını ifade edemez” (Zuhruf: 52). Şunlar da da menfisi ispatta kullanılmıştır:

"Neredeyse şimşek gözlerini alacak.” (Bakara: 20)

"Neredeyse ışığı gözleri alır.” (Nûr: 43)

"Zeytinyağı neredeyse ateş değmeden ışık verecek.” (Nûr: 35)

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Kâde isteyip de yapmamak manasınadır. Bazen de müspet manasına kullanılmıştır. Şair Zürrimme şöyle demiştir:

Eğer Lokman-i Hekim Meyye’yi açıkça görse idi,

Neredeyse gözleri kamaşırdı.

Yani, eğer karşısına çıksa idi gözleri kamaşır, dehşete kapılır, şaşardı.

Ben de derim ki, Zürrimme aynı kelimeyi şurada da menfi (olumsuz) durumda müspet (olumlu) olarak kullanmıştır:

Ayrılık sevgilileri bozduğu zaman

Meyye’nin sevgi izi neredeyse kaybolmaz.

"Şimşek gözlerin alır": Cumhûr

“ye” nin fethi,

“ha” nın sükunu ve

“ta” nın fethi ile (yahtafu) okumuşlar. Eban b. Tağleb ile Eban b. Yezid de, her ikisi de Âsım’dan yenin fethası, hanın sükunu ve tanın kesri ile şeddesiz olarak (yahtıfu) okumuşlar. Bunu Cu’fi, Ebû Bekir’den, o da Âsım’dan yanın ve hanın kesri ve tanın şeddesi ile (yehıttıfu) olarak rivayet etmiş. Hasen’in kıraati de böyledir, ancak o, yanın kesri ile (yıhıttıfu) okumuştur. Ondan ya ve hinin fethi ve şeddeli tanın kesri ile yahattıfu okuduğu da rivayet edilmiştir.

Yahtıfu’nun manası soymak ve kapmak manasınadır. Kovayı kuyudan çıkaran çengele huttaf denir, çünkü kendine asılanı kapar. Nabiğa da şöyle demiştir:

Sağlam iplere bağlı eğri çengel gibi eller

Bir şeyler kapmak için sana uzanır.

Beyitte geçen hacn kelimesi eğri demektir. Aynı kökten cemel haytaf da hızlı deve demektir. O hıza da hatafa denir.

"Şimşek onları aydınlattıkça":

Zeccâc: Dâe ve edâe aynı manayadır, demiştir. Edâe lügati ise daha seçkindir.

Âlimler münafıkların şimşeğe benzeyen halleri hususunda üç ayrı görüş aktarmışlardır:

Birincisi: Bu Kur’ân’daki korkutmadır, bunu İbn Abbâs söylemiştir.

İkincisi: Peygamber ve müminler onların münafıklıklarını bildikleri takdirde başlarına gelecek musibetlerden korkmalarıdır. Bunu Süddi demiştir.

Üçüncüsü: İçlerinde sevdikleri ile cihada ve onlarla savaşa davet edilmekten korkmalarıdır. Bunu şeyhimiz anlatmıştır.

Şimşeğin onların hallerine nasıl benzediği hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Kur’ân’ın onlara öğüt ve hikmetleridir.

İkincisi: Açığa vurdukları İslâm’ın aydınlatıcı numdur.

Üçüncüsü: Bu, İslâm'ı açıklamakla kanlarının akıtılmasını önlemelerine bir misaldir. Bu da onlara ahirette saklananlara nispetle şimşek gibi geçicidir.

"Yıldırımlardan parmaklarını kulaklarına sokarlar": Bunda iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar ölüm korkusu ile cihadı emretmesin diye Kur’ân dinlemekten kaçarlardı. Bunu Hasen ile Süddi demiştir.

İkincisi: Bu, Kur’ân’dan hoşlanmadıkları için onların yüz çevirmelerine misaldir, bunu da Mukâtil demiştir.

Etraflarını aydınlattıkça içinde yürürler: Bunun da manasında dört görüş beyan etmişlerdir:

Birincisi: Bunun manası, Kur’ân onlara sevdikleri bir şey getirdiği zaman ona tabi olurlardı, demektir. Bunu İbn Abbâs ile Süddi demişlerdir.

İkincisi: Şimşeğin aydınlatması can ve mal güvenliklerinin meydana gelmesidir, o zaman ona tabi olmaya koşarlardı, bunu da Katâde demiştir.

Üçüncüsü: İslâm’ı konuşmaları ve onun içinde yürümeleri ondan hidayet almalarıdır. Bunu terk ettikleri zaman sapıklığa düşerler, bunu da Mukâtil demiştir.

Dördüncüsü: Onları aydınlatması onları denemesiz ve imtihansız bırakmasıdır. İçinde yürümeleri de açıkladıkları şey sayesinde barış içinde kalmalarıdır. Bunu da şeyhimiz demiştir.

"Üzerlerine karanlık çökünce": Kim: Aydınlatması sevdikleri şeyi getirmesidir derse, karanlık çökmesi de hoşlanmadıkları şeyi getirmesidir. Yukarıda anlattıklarımız da bütün bunların tersinedir. Dikilirler de, dururlar demektir.

"Eğer Allah dileseydi kulaklarını ve gözlerini giderirdi":

Mukâtil şöyle demiştir: Bunun manası: Eğer Allah isteseydi ceza olarak kulaklarını ve gözlerini alırdı, demektir.

Mücâhid de şöyle demiştir: Bakara’nın başından dört âyet mü’minlerin sıfatları hakkındadır, iki âyet kâfirlerin sıfatları hakkındadır, on üç âyet de münafıkların sıfatları hakkındadır.

21

Ey insanlar, sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize ibadet edin ki, günahlardan korunasınız.

Ulema bu hitapla kimlerin kastedildiğinde dört görüş beyan ederek ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Bu bütün insanlar için geneldir, İbn Abbâs böyle demiştir.

İkincisi: Bu yalnız Yahudilere hitaptır, bunu Hasen ile Mücâhid demiştir.

Üçüncüsü: Bu Arap müşriklerinden ve diğerlerinden kâfirlere hitaptır, bunu da Süddi demiştir.

Dördüncüsü: Bu Münafıklara ve Yahudilere hitaptır, bunu da Mukâtil demiştir.

Nâs (insanlar), Âdem canlısının ismidir. Böyle denilmesi maksatlarını elde etmek için hareket etmelerinden dolayıdır, çünkü nevs hareket manasınadır. Nisyandan (unutmaktan) gelerek de nâs dendiği söylenmiştir.

Buradaki ibadetten ne kastedildiğinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Tevhidtir.

İkincisi: Taattir. Bu ikisi İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir. Halk (yaratmak) icat etmek manasınadır. Sizden öncekiler denmesi de daha iyi hatırlatmak, inkârı önlemek ve daha kuvvetli delil olması içindir. Şunun için de denilmiştir, itâat edenin sevap kazanması ve isyan edenin ceza çekmesini nazarı itibara alarak onlardan ibret almak.

Le’alle (umulur ki,) üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Bu “key” (için) manasınadır, bu hususta şu beyti şahit getirmişlerdir:

Bize, savaştan vazgeçin ki, biz de vazgeçelim dediniz

Ve bize en ağır teminatı verdiniz.

Biz de savaştan vazgeçince sözleriniz

Çölde parlayan serap gibi oldu.

Mukâtil, Kutrub ve İbn Keysan bu manayı tercih etmişlerdir.

İkincisi: Rica manasınadır, Allah’a takvayı rica ederek ve ibadet etmekle kendinizi Rabbinizin azabından korumak umuduyla ibadet ediniz demek olur. Bu görüş Sibeveyh’e aittir.

İbn Abbâs da, umulur ki, şirkten korunursunuz, demiştir.

Dahhâk da, umulur ki, ateşten korunursunuz, demiştir.

Mücâhid de, umulur ki, itâat edersiniz, demiştir.

22

O ki, yeryüzünü size döşek, göğü de bina kıldı. Gökten bir su indirdi de onunla meyvelerden sizin için rızık çıkardı, öyleyse bilip dururken Allah’a eşler koşmayın.

"O Rab ki, yeryüzünü size döşek kıldı": Yere Arapça’da arz denmesi, genişliğinden dolayıdır. Çünkü erizatül karhatü denir ki, yara genişledi, açıldı manasınadır. Göğün altında olmasından da böyle denildiği söylenmiştir. Aşağıdaki her şeye arz denir. İnsanların onu ayakları ile çiğnemesinden dolayı böyle denildiği de söylenmiştir. Ğöğe de sema denmesi yüksekliğindendir.

Zeccâc: Yerden yüksek her şeye bina derler, demiştir.

İbn Abbâs da: Burada bina tavan manasınadır, demiştir.

"Gökten su indirdi": Yani buluttan demektir.

Su da yağmur demektir.

"Allah’a eşler koşmayın": Ortaklar ve benzerler demektir. Nid ve endad eş ve benzer demektir.

Eşlerden ne kastedildiği hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Putlardır ki, bunu İbn Zeyd demiştir.

İkincisi: Allah'a isyan ederek itâat ettikleri adamlardır, bunu da Süddi demiştir.

"Bilerek": Bunda da altı görüş vardır:

Birincisi: O’nun göğü yarattığını, su indirdiğini ve âyette açıkladığı şeyleri yaptığını bildiğiniz halde demektir. Bu mana İbn Abbâs, Kata de ve Mukâtil’den rivayet edilmiştir.

İkincisi: Kitaplarınız Tevrat ve İncil’de böyle olmadığını bildiğiniz halde. Bu da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir. Bu mana hitabın ehl-i kitaba olması durumunda uygun olur.

Üçüncüsü: O’nun benzeri olmadığını bildiğiniz halde, bunu da Mücâhid demiştir.

Dördüncüsü: Burada bilmek akıl etmek manasınadır, bunu da İbn Kuteybe söylemiştir.

Beşincisi: Bu dediklerini O’ndan başka kimsenin yapmaya gücünün yetmeyeceğini bildiğiniz halde demektir. Bunu da şeyhimiz Ali b. Ubeydullah demiştir.

Altıncısı: taştan yapıldığım bildiğiniz halde demektir.

Bunu da Şeyh Ebû Muhammed b. el - Haşşab'tan işittim.

23

Eğer kulumuza indirdiğimizden şüphe içinde iseniz, onun benzerinden bir sûre getirin ve eğer doğru iseniz Allah’tan başka şahitlerinizi getirin.

"Eğer şüphe içinde iseniz": Âyetin sebeb-i nüzulü şöyledir: Yahudiler. Muhammed in getirdiği şey vahye benzemiyor, biz bundan şüphe ediyoruz, dediler. Bunun üzerine bu âyet indi. Bu, İbn Abbâs ile Mukâtil’den rivayet edilmiştir.

“İn” (eğer) edatı burada şek ve tereddüt için değildir, çünkü Allahü teâlâ onların şüphe içinde olduğunu bilmiştir. Ancak bu Arapların tarzına göre söylenmiştir. Bir adam oğluna: Eğer benim oğlum isen bana itâat et, der. Bunun burada iz (çünkü) manasına olduğu da söylenmiştir. Ebû Zeyd:  

"Faizi bırakın, çünkü sizler mü’minlersiniz” (Bakara: 278) âyetinde bu manaya olduğunu söylemiştir.

"Onun benzerinden bir sûre getirin":

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Bu kelime hemzeli sûre, hemzesiz sûre şeklinde telaffuz edilir. Hemzeli okuyanlar es’ertü kökünden getirir ki, ayırdım demektir. Çünkü o da Kur’ân'dan bir parçadır. Hemzesiz okuyanlar da binanın suresinden hareket ederler ki, sıraları (ve korları) demektir. Şair Nabiğa, Numan hakkında şöyle demiştir:

Görmüyor musun, Allah sana öyle bir sûre (derece, sıra) vermiştir ki,

Bütün kralların onun altında gelip gittiklerini görürsün.

Sûre bu beyitte şeref derecesi manasına kullanılmıştır. Bu istiare yoluyla binanın (duvarın) sırasından, korundan alınmıştır.

İbn Enbari şöyle demiştir: Ebû Ubeyde demiştir ki: Sûreye sûre denmesi duvar sırası (koru) gibi derece derece yükselmesinden dolayıdır. Beyitte de, Allah sana öyle bir şeref vermiştir ki, kralların derecelerinin üstüne çıktın denilmek istenmiştir.

İbn Kasım da şöyle demiştir: Sûreye şerefinden dolayı sûre denmiş olması câizdir, Araplar: Onun şerefte bir suresi vardır derler ki, sırası ve derecesi var demek isterler. Yahutta o Kur’ân’dan bir parça olduğu için böyle denilmiştir, es’ertü sûreten denir ki, bir parça ayırdım, bıraktım demektir.

Mislihi’deki zamirin nereye râci olduğunda da iki görüş vardır:

Birincisi: İndirilen Kur’ân’a râcîdir, bunu Katâde ile Mukâtil demişlerdir.

İkincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e râcîdir. O zaman mana: Siz de o ümmi kul gibi bir sûre getirin demek olur. Bunu Ebû Ubeyde, Zeccâc ve İbn Kasım demişlerdir. Buna göne

"min” edatı başlangıç manasını ifade eder. Birinci görüşe göre ise zaittir.

"Allah’tan başka şahitlerinizi çağırın": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası, onlardan yardım isteyin demektir, bunu Süddi ile Ferrâ’ demişlerdir.

İkincisi: İmdat çağırın, medet isteyin demektir. Delil olarak şu beyti getirmişlerdir:

Süvarilerimiz ve piyadelerimiz karşılaşınca

Onlar Ka’b’i çağırdılar; biz de Amir’i çağırdık (imdat istedik).

İbn Kuteybe de bu görüştedir.

Şahitleri hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar putlarıdır, bunu İbn Abbâs, Süddi, Mukâtil ve Ferrâ’ demişlerdir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Onlara şahitler denmesi, devamlı görmeleri ve yanlarında bulunmalarından dolayıdır. Başkası da: Allah yanında kendilerine şahitlik etsinler diye onlara ibadet ettikleri için, demiştir.

İkincisi: Çünkü onlar kendilerinin yardımcılarıdır. Bu da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Bunun manası şöyledir: Sizin getirdiğinizin de Kur’ân gibi olduğuna şahitlik edecek insanlar çağırın. Bu da Mücâhid’ten rivayet edilmiştir.

Eğer doğru iseniz: Yani, bu Kur’ân Allah katından değildir sözünüzde, bunu da İbn Abbâs demiştir.

24

Eğer bunu yapamazsanız - ki, asla yapamayacaksınız - o halde yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten korunun. O kâfirler için hazırlanmıştır.

"Eğer bunu yapamazsanız": Burada takdir edilen (söylenmeyen) sözler vardır, sözün sibakından şöyle anlaşılıyor: Allahü teâlâ geçen âyette onlara meydan okuyup da onlar da susup cevap veremeyince, eğer yapamazsanız, dedi. Asla yapamayacaksınız sözü de Peygamberimizin gerçek peygamber olduğuna en büyük delildir. Çünkü bunu yapamayacaklarını haber verdi ve yapamadılar.

Yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten sakının. O kâfirler için hazırlanmıştır: Vekud (yakıt) vavın fethası ile odun manasınadır, zammesiyle vukud ise tutuşmak manasınadır, tıpkı vadu’ abdest suyuna, vudu’ da abdest almaya denildiği gibi ki, abdest alanın yaptığı hareketlerdir.

Hasen ile Katâde vukuduha okumuşlardır, vekud tercihe şayandır. İnsanlar orada azap yoluyla yakılırlar. Taşlar ise gücünü ve şiddetini artırmak içindir. Çünkü o taşları bile yakıcıdır.

Bu taşlar hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bunlar taptıkları putlardır.

İkincisi: Bunlar kükürt taşıdır, onun harareti çok yüksektir, onlar kızdırılarak insanlara azap edilir. Neden Kur’ân'ın benzerini getiremedikleri takdirde ateşle korkutuldular? Çünkü onlar inkâr edip de onun benzerini getirmekten aciz kalınca, mağlup oldular, karşı çıkmaları inat halini aldı, inadın cezası da ateştir.

25

İman edip iyi şeyler yapanları kendileri için altlarından ırmaklar akan cennetlerle müjdele. Her ne zaman onun meyvelerinden rızıklansalar,

"bu, daha önce rızıklandığımız şeydi” derler. Bunlar birbirine benzer olarak sunulacak. Orada onlar için tertemiz eşler vardır. Onlar orada ebedi kalacaklardır.

"İman edenleri müjdele": Müjde insana ilk gelen haberdir, Arapçada beşaret denmesi deriye (beşereye) tesir etmesinden dolayıdır. Eğer hayır haber olursa sevinç ve rahatlama tesiri, eğer kötü haber olursa üzülme ve büzülme tesiri görülür. Daha çok hayırlı haberde kullanılır. Bazen de şerde kullanılır.

"Münafıkları acıklı azap ile müjdele âyetinde olduğu gibi.” (Nisa: 138)

"İyi şeyler yapanlar": Bu bütün iyi amelleri içine alır. Hazret-i Osman b. Affan’dan: Amelleri hulus-ı kalp ile yapanlar diye tefsir ettiği rivayet edilmiştir. Hazret-i Ali radıyallahu anh’ten de, beş vakit farz namazlan kılanlar diye rivayet edilmiştir.

Cennet bahçe demektir, ona cennet denmesi ağaçlarından dolayı toprağının görülmemesindendir. Cinlere cin denmesi de görünmediği içindir. Cenin de bu kökten gelir, kalkana da kişiyi koruduğu için cünne denilmiştir. Gece karardığı zaman cennel leylü denir. Mufaddal’dan: İçinde hurma ağacı olan her bahçeye cennet denilir dediği rivayet edilmiştir. Zeccâc da kesif ve çok olup birbirine dolaşan her bitkiye cennet denir, demiştir.

"Altından ırmaklar akar": Yani ağaçlarının altından akar, toprağının altından değil.

"Bu daha önce rızıklandığımız şeydi":

Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası şöyledir: Bu daha önce yediğimiz şeydir; sabah kahvaltısı akşam yemeği gibidir. Bu İbn Abbâs, Dahhâk ve Mukâtil’den rivayet edilmiştir.

İkincisi: Bu, daha önce dünyada rızıklandığımız şeydir, bunu da Mücâhid ile İbn Zeyd demişlerdir.

Üçüncüsü: Cennet meyvesi devşirildiği zaman hemen arkasından yenisi çıkar. Bunu görünce karıştırır ve: Bu daha önce yediğimizin aynısıdır, derler. Bunu da Yahya b. Kesir ile Ebû Ubeyde, demişlerdir.

"Kendilerine benzer gelir": Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: O görünüşte ve renkte benzerdir, tadı ise farklıdır. Bunu da Ebû’l - Âliyye, Dahhâk, Süddi ve Mukâtil demişlerdir.

İkincisi: O kalitede benzerdir, onda kalitesiz yoktur. Bunu da Hasen ile İbn Cüreyc demişlerdir.

Üçüncüsü: O yaratılışta ve isimde dünya meyvesine benzer, ancak onun manzarası ve tadı çok güzeldir. Bunu da Katâde ile İbn Zeyd demişlerdir. Benzer olması ile minnet ifade etmelerinin manası nedir? Tatları ve renkleri farklı oldukça daha mı güzel olur? Cevap şudur: Biz, onların görünüşü benzer, tadı ayrıdır dersek, halk nazarında daha garip ve daha güzel olur. Çünkü sen içinde diğer elmaların da tadım taşıyan bir elma görsen daha çok hayret edersin. Eğer biz, kalitede benzerdir, dersek, renk ve tatta farklı olması câizdir. Eğer, manaları farklı olmakla beraber şekli dünya meyvelerine benzer dersek daha hoş ve daha acayip olur. Bütün bunlar etkili ve çekici şeylerdir.

"Orada onlar için tertemiz eşler vardır": Yani yaratılışta temizdirler, çünkü onlar hayız olmazlar, idrar çıkarmazlar, helaya gitmezler. Ahlakta da temizdirler, çünkü onlar haset etmezler, kıskanmazlar, kocalarından başkasına bakmazlar.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Onlar temizdirler, kir ve pasları yoktur. Zeccâc, âyette geçen mutahhara kelimesinin daha mübalağalı olduğunu söylemiştir, çünkü teksir (çokluk) ifade eder. Hulud (ebediyet) ise kesilmeksizin süreklilik demektir.

26

Allah bir sivrisinek olsun ve daha üstünde olsun, herhangi bir şeyi misal getirmekten çekinmez. İman edenler bunun Rablerinden hak olduğunu bilirler. İnanmayanlar ise,

"Allah bununla ne demek istedi?” derler. Allah onunla çoklarını azdırır ve çoklarını da doğru yola iletir. Onunla ancak fasıkları saptırır.

"Allah herhangi bir şeyi misal getirmekten çekinmez":

Bunun

iniş sebebinde iki görüş vardır:

Birincisi: Bir misal verildi, onu dinleyin;

"Allah’tan başka taptıklarınız hepsi bir araya toplansalar bir sivrisinek bile yaratamazlar” (Hac: 73) âyeti ile

"Ev edinen bir örümcek gibi...” (Ankebut: 41) âyeti inince, Yahudiler:

"Bunlar nasıl misal?” dediler, bunun üzerine bu âyet indi. Bunu İbn Abbâs, Hasen, Katâde ve Ferrâ’ demişlerdir.

İkincisi: Allahü teâlâ yukarıda

"ateş yakan gibi” (Bakara: 17) ve

"yahut gökten inen bir yağmur gibi” (Bakara: 19) iki misali verince, münafıklar, Allah bu misalleri vermeyecek kadar büyüktür, dediler, bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Süddi şeyhlerinden rivayet etmiştir. Hasen ile Mücâhid’ten de benzeri rivayet edilmiştir.

Âyette geçen haya büzülmek ve kabuğuna çekilmek demektir. Ancak Allahü teâlâ’nın sıfatı gerçek olarak anlaşılamaz, olduğu gibi kabul edilir. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem de: "Şüphesiz Rabbiniz haya ve kerem sahibidir” demiştir. Haya etmezin, terk etmez manasına olduğu da söylenmiştir. İbn Cerir Taberî de bazı lügatçilerden, haya etmezin, korkmaz manasına geldiğini aktarmıştır. Meselâ:

"İnsanlardan korkarsın, halbuki en çok korkulması gereken Allah’tır” (Ahzab: 37) âyeti de böyledir. Haya ile korku birbirinin yerine kullanılır. Mücâhid ile İbn Muhaysın da: Layestahyi şeklinde bir ye ile okumuştur, bu da bir lügattir.

4 - Ebû Dâvud, Tirmizî ve imam Ahıned

"Misal vermekten": İbn Abbâs, benzer getirmekten demiştir. Bil ki, misal vermenin faydası daha açık bir şey söyleyerek maksadı rahat anlatmaktır. O zaman kapalılık ortadan kalkar.

"Ma baudaten": Buradaki “Ma” edatı zaittir, Ebû Ubeyde, Zeccâc ve Basralılar bunu tercih etmişlerdir. Örnek olarak da Nabiğa'nın şu şi’rini göstermişlerdir:

Kadın: Keşke şu güvercinler bizim olsa, dedi. Burada leytemadaki “Ma” edatı fazladır.

Ebû Cafer Taberi: Sivrisinekten yukarısı manasınadır demiştir. Burada "... den yukarısı” atılmıştır. Çünkü bauda kelimesinin mensûb oluşu ile ikinci ma’ya fe’nin gelmesi bunlara işarettir. Nitekim Araplar: Zebale - Salebiye arası yağmur yağdı, onun yirmi dişi ve erkek devesi vardır, o tepesinden tırnağına kadar güzeldir, derler ki, burada da aynı taktik uygulanmıştır. Bir başkası da baudaten’deki tenvin meselden bedeldir demiştir. Esmaî de Nâfi'den baudatün şeklinde merfu okuduğunu rivayet etmiştir. Burada hüve zamiri gizlidir. Bauda sivrisineğin küçük türüne denir.

"Sivrisineğin daha üstünde olsun": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bundan daha büyük demektir, bunu İbn Abbâs, Katâde, İbn Cüreyc ve Ferrâ’ demişlerdir.

İkincisi: Küçüklükte ondan daha ileri demektir, o zaman mana, ondan daha küçük demek olur. Bunu da Ebû Ubeyde demiştir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Bazen yukarı alt manasında kullanılır, bu da zıtlardandır. Şu kelimeler de öyledir: Cevn: Siyah, beyaz; sarim: Sabah, akşam; sedfe: Karanlık, aydınlık; celel: Küçük, büyük; nahil: Susuz, kanık; masil: Ayakta, yere yapışan; sarih: İmdat eden, imdat çağıran; hacid: Gece namaz kılan, uyuyan; rehve: Yokuş, iniş; tel’a: Yüksek yer, alçak yer; zan: Yakin, şüphe; akra: Hayz, temizlik; mefra; Dağa çıkan yol, inen yol; verâ: Arka, ön; esrertüşşey’e: Gizledim, açıkladım; ahfeytüşşey’e: Açıkladım, gizledim; retevtüşşey’e: Sıktım, gevşettim; şeabtüşşey’e: Topladım, ayırdım; bi’tüşşey’e: Sattım, satın aldım; şereytiişşey’e: Satın aldım, sattım, elhayyu haluf: Gaip, geride.

"Onunla çoklarını azdırır ve çoklarını da hidayete erdirir": Bu:

"Allah bu misalle ne demek istiyor?” (Bakara: 26) sözünün devamı mıdır, yoksa yeni bir söz başı mıdır?

Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu, önceki sözün devamıdır, bunu Ferrâ’ ile

İbn Kuteybe demişlerdir.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Sanki:

"Allah herkesin bilmediği bir şeyi misal getirmekle ne murat ediyor? Bununla bir kısmım saptırıyor ve bir kısmını hidayete erdiriyor” demişler, sonra da Allah’ın sözü yeniden başlamış ve Allahü teâlâ haber vererek:

"Bununla ancak fasıkları saptırır", demiştir. (Bakara: 26)

İkincisi: Bu Allahü teâlâ’nın yeni bir sözüdür. Bunu da Süddi ile Mukâtil demişlerdir.

Fısk, lügatte çıkmak manasınadır, fesakatür ratbetü denir ki, hurma kabuğundan çıktı demektir. Fasık da bu itibarla Allah’a itâatten masiyete çıkan kimsedir.

Burada fasıklardan kimlerin kastedildiğinde de üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar Yahudilerdir, bunu İbn Abbâs ile Mukâtil demiştir.

İkincisi: Münafıklardır, bunu da Ebû’l - Âliyye ile Süddi demiştir.

Üçüncüsü: Bütün kâfirlerdir.

27

Onlar öyle kimseler ki, Allah’ın emrettiği şeyi teyit ettikten sonra bozarlar, Allah’ın bağlamasını emrettiği şeyi keserler ve yeryüzünde bozgunculuk ederler. İşte ziyan edenler onlarrn ta kendileridir.

"Onlar o kimselerdir ki, Allah’ın emrettiği şeyi bozarlar": Bu, fasıkların sıfatıdır, onlar hakkında da üç görüş geçmişti. Bozmak, teyit etmenin zıttıdır. Manası bir şeyi bağladıktan sonra çözmektir. Bozmak her şeye göre değişir; binayı bozmak, yıkmak, sağlamca yaptıktan sonra dağıtmak demektir. Antlaşmayı bozmak da içerdiği hükümleri tanımamaktır.

Bu söz üzerinde de üç görüş vardır:

Birincisi: Ehl-i kitaba Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in sıfatı hakkında verilen söz ve ona tabi olma vasiyetidir, bunu İbn Abbâs ile Mukâtil demişlerdir.

İkincisi: Onlara Kur’ân’da denen sözlerdir; onlar bunu önce ikrar ettiler, sonra da inkâr ettiler, bunu Süddi demiştir.

Üçüncüsü: Âdem’in zürriyeti belinden çıkarılırken onlardan alınan sözdür, bunu da Zeccâc demiştir. Biz bu sözleşmeyi hatırlamasak da doğru söyleyen Allah’ın haberi ile sabittir; o nedenle ona iman etmek vaciptir.

“Min” edatı üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Zaittir.

İkincisi: Başlangıç edatıdır, sanki, o söz alınıp teyit edildikten sonra bozulmuştur denilmiştir.

Misakıhi’deki zamirin nereye râci olduğu hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Allahü teâlâ’ya râcîdir.

İkincisi: Söze râcîdir. O zaman: O sözü yerine getirme imkanı verildikten sonra demek olur.

Allah’ın bağlanmasını emrettiği şey: Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Akrabalık ve yakınlıktır, bunu İbn Abbâs, Katâde ve Süddi demiştir.

İkincisi: Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem'dir ki, ona inanmamakla onu kesmişlerdir. Bunu da Hasen Basri demiştir.

Üçüncüsü: Allah’a iman etmek ve peygamberlerinden hiçbirisinin arasında ayrım yapmamaktır. Onlar ise bazılarına iman ettiler, bazılarını inkâr ettiler. Bunu da Mukâtil demiştir.

Yeryüzünde bozgunculuk etmeleri de üç türlüdür:

Birincisi: İnsanları inançsızlığa davet etmeleridir, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: İsyan sayılan şeyleri yapmalarıdır, bunu da Süddi demiştir.

Üçüncüsü: Hicret ederek Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem’e gelenlerin yollarını kesmeleri, insanları İslâm'a girmekten men etmek istemeleridir.

Ziyan ve hüsran ise lügatte eksiklik manasıdır.

28

Allah’ı nasıl inkâr edersiniz ki, sizler ölüler idiniz de sizi diriltti. Sonra sizi öldürecek, sonra da diriltecektir. Sonra da O’na döndürüleceksiniz.

"Allah’ı nasıl inkâr edersiniz?": Bunun nasıl olduğu hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu, taaccüp manası taşıyan bir sorudur, bu taaccüp de mü'minlere aittir, yani bunların nasıl inkâr ettiklerine taaccüp ediniz, Allah'ın delili karşısında diyecek bir şey bulamamışlardır, demektir. Bunu İbn Kuteybe ile Zeccâc demiştir.

İkincisi: Bu tespit ve azarlama manası taşıyan bir sorudur,

"Allah’ı nasıl inkâr edersiniz?” demektir. Accac şöyle demiştir:

Sen beli bükük bir ihtiyarken nasıl eğlenirsin? Bunu da İbnu’l - Enbari demiştir.

"Ölüler idiniz":

Ferrâ’: Ölüler iken, demiştir.

"Size yürekleri sıkılarak geldiler” (Nisa: 90) âyeti de böyledir.

"Eğer gömleği arkadan yırtılmış ise kadın yalan söylemiştir” (Yûsuf: 26) âyeti de böyledir. Eğer "kad” edatı takdir ederek böyle mana vermezsek, yanlış olur.

İki diriliş ve iki ölüm hakkında da çeşitli görüşler vardır, en doğrusu şudur: İlk ölüm; meni, alaka ve kan pıhtısı olmalarıdır, sonra onları rahimlerde diriltti, sonra da dünyaya çıkardıktan sonra onları öldürecek, daha sonra da kıyamet gününde kaldırmak için canlandıracaktır. Bu da İbn Abbâs, Katâde, Mukâtil, Ferrâ’, Sa’leb, Zeccâc, İbn Kuteybe ve İbn Enbari'nin sözleridir.

29

O ki, yeryüzünde ne varsa, hepsini sizin için yarattı, sonra da göğe yöneldi; onları yedi kat olarak düzenledi. O her şeyi hakkı ile bilendir.

"O ki, yeryüzünde ne varsa hepsini sizin için yarattı": Bazısını yararlanmak, bazısını da ibret almak için yarattı.

"Sonra göğe yöneldi": Yani onu yaratmak için. Sema (gök) lâfzı tekildir, manası ise çoğuldur. Çünkü fesevvahünne demiştir.

Hangisi önce yaratılmıştır, yer mi, gök mü? Bunda iki görüş vardır:

Birincisi: Yer önce yaratılmıştır.

İkincisi: Gök önce yaratılmıştır. Bunu Mukâtil demiştir.

Yerin ve içindekilerin tamamen nasıl yaratıldığı hususunda da ihtilaf edilmiştir,

İbn Abbâs: Önce yer iki günde yaratıldı, sonra gökler iki günde yaratıldı, içindeki gıdalar da iki günde takdir edildi, demiştir. Hasen ile

Mücâhid de şöyle demişlerdir: Bütün yer ile içindekiler arka arkaya dört günde yaratıldı, sonra da gök iki günde yaratıldı.

Alîm: Feîl veznindedir, mübalağa içindir, Allah’ın noksansız ilmini gösterir.

30

Bir zamanlar Rabbin, meleklere "şüphesiz ben yeryüzünde bir halife yaratacağım” demişti de, onlar da,

"orada fesat çıkaracak ve kanlar dökecek kimseler mi yaratacaksın? Halbuki bizler seni hamdinle tesbih ediyor ve seni takdis ediyoruz” demişlerdi. O da: "Şüphesiz ben sizin bilmediğinizi bilirim” demişti.

"Bir zamanlar Rabbin meleklere demişti ki,":

Ebû Ubeyde: Bu iz hükümsüzdür, manası: Rabbin dedi şeklindedir, demiş ve

İbn Kuteybe de onu izlemiştir. Zeccâc ile İbn Kasım da onları kınadı,

Zeccâc: İz, vakit manasınadır, sanki: Sizin yaratılmanızın başı, Rabbinizin meleklere şöyle dediği andır demek olur, dedi.

Melaike: Elukten gelir ki, mektup manasınadır, Şair Lebid şöyle demiştir:

Çocuğu annesi bir mektupla gönderdi,

Biz de ona istediğini bol bol verdik.

Melâikenin tekili melektir, bunun da aslı melektir. Sibeveyh şu beyti şahit getirmiştir:

Ben insan değilim, fakat mel’ekim,

Yerden göğe hızla inen biriyim.

Ebû İshak şöyle demiştir: Mel’ekin manası, mektup sahibi demektir. Me'leke, me’lüke ve mel’eke, denir. Mealik de melekenin çoğuludur. Şair şöyle demiştir:

Benden Numan’a bir mektup ilet;

Hapsim ve bekleyişim uzadı.

Bu melekler hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bunlar bütün meleklerdir, bunu Süddi şeyhlerinden nakletmiştir.

İkincisi: Bunlar iblis yeryüzüne inerken yanındaki meleklerdir. Bunu da Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Nakledildiğine göre yeryüzünde Âdem yaratılmadan önce bir mahluk vardı, bozgunculuk ettiler, Allah da îblis’i bir bölük melekle gönderdi, onları helak ettiler.

Allahü teâlâ’nın Âdem’i yaratmak istediğini meleklere haber vermesindeki maksatta da altı görüş halinde ihtilaf edilmiştir:

Birincisi: Allahü teâlâ İblis’in nefsinde kibir gördü, melekleri bundan haberdar etmek ve geçmiş ilmindekini onlara göstermek istedi. Bunu Dahhâk, İbn Abbâs’tan, Süddi de şeyhlerinden rivayet etmiştir.

İkincisi: O, meleklerin itâatini denemek istemiştir, bunu da Hasen Basri söylemiştir.

Üçüncüsü: Allahü teâlâ cehennemi yaratınca melekler korktular:

"Ya Rabbi, bu ateş kimin için yaratıldı?” dediler. O da: Bana isyan edenler için, dedi. Melekler isyan edebileceklerinden korktular, onlar kendilerinden başka bir mahlukun olduğunu bilmiyorlardı.

"Onlara: Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım, dedi.” (Bakara: 30) Bunu da İbn Zeyd demiştir.

Dördüncüsü: Onlara kendi ilmini kavramaktan aciz olduklarını göstermek istedi, bunu haber verdi, onlar da:

"Orada bozgunculuk edecek kimseler yaratmak mı istiyorsun?” dediler. O da: Ben sizin bilmediklerinizi bilirim, dedi.

Beşincisi: O, Âdem yaratılmadan önce halife olacağını bildirmekle onu büyütmek istedi ki, yarattığı takdirde daha çok tazim etsinler.

Altıncısı: Onlara Âdem’i her ne kadar gökte yarattı ise de yerde iskan etmek istediğini bildirdi.

Halife, birinin yerine geçen demektir. Bu, filanın halefi ve halifesidir, denir,

İbn Enbari şöyle demiştir: Aslında halif denmeli idi, he bu şekilde aşırı methedilmesi maksadıyla mübalağa için getirildi, meselâ allame, nessabe ve raviye denildiği gibi.

Âdem’in hilafeti hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O, şeriatini ve tevhid delillerini yerine getirmek ve halkı arasında hüküm vermek için Allah’ın halifesidir. Bu da İbn Mes’ûd ile Mücâhid’in görüşüdür.

İkincisi: O, kendisinden önce yeryüzünde yaşayanların halefidir, bu da İbn Abbâs ile Hasen Basri’nin görüşüdür.

"Orada bozgunculuk edecek birini yaratmak mı istiyorsun?":

Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Elif istifham içindir, hakikat manası ifade etmek için ilim manasının üzerine geçmiştir. Cerir şöyle demiştir:

Siz bineklere binenlerin en hayırlısı

Ve âlemlerin eli en açık olanları değil misiniz?

Manası: Siz bineklere binenlerin en hayırlısısınız.

İkincisi: Onlar bundaki hikmeti öğrenmek için sordular, yoksa itiraz etmek için değil. Bunu da Zeccâc demiştir.

Üçüncüsü: Onlar kendi hallerini sordular, Kelâmın takdiri şöyledir: Biz seni hamdinle tesbih ettiğimiz halde orada fesat çıkaracak birini yaratacak mısın, yoksa değil mi?

Melekler, insanların fesat çıkaracaklarını Allah’ın tevfiki ile mi bildiler, yoksa daha öncekilerin hallerine kıyas mı ettiler? Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onu Allah’ın tevfiki ile bildiler, bunu İbn Mes’ûd, İbn Abbâs, Hasen, Mücâhid, Katâde, İbn Zeyd ve

İbn Kuteybe demişlerdir. Süddi de şeyhlerinden şöyle rivayet etmiştir: Onlar: "Rabbimiz, bu halife ne yapar?” dediler. O da: Onun öyle zürriyeti olur ki, onlar yeryüzünde bozgunculuk eder, birbirlerini kıskanır ve birbirlerini öldürürler, dedi, onlar da: "Öyleyse orada fesat çıkaracak birilerini mi yaratmak istiyorsun?” dediler.

İkincisi: Onlar bunu Âdem’den öncekilerin hallerine kıyas ettiler, bunun bir benzeri İbn Abbâs, Ebû’l - Âliyye ve Mukâtil’den rivayet edilmiştir.

"Kan dökerler": Cumhûr fe’nin kesri ile okumuş; İbn Mûsarrif ile İbrahim b. Ebi Able de zammı ile okumuştur. İkisi de geçerli lügattir. Talha ile İbn Mukassim: Ye’nin zammesi, “sîn” in fethası ve fe’nin şedde ve kesresi ile yüseffıkü okumuşlardır. Bu da kesret ve tekrar ifade eder. Sefküddem, kan dökmek ve kan akıtmaktır. Bu heder olan her şey için kullanılır. Ancak sefk kana hastır. Sab, saf ve iraka ise kanda da başkasında da kullanılır.

Onların tesbihlerinde de dört görüş vardır:

Birincisi: Namazdır, bunu İbn Mes’ûd ile İbn Abbâs demişlerdir.

İkincisi: Sübhanallah kavlidir, bunu da. Katâde demiştir.

Üçüncüsü: Tazim ve hamdetmektir, bunu da Ebû Salih demiştir.

Dördüncüsü: Tevazu ve zillettir, bunu da Muhammed b. Kasım el - Enbari demiştir.

Seni takdis ederiz: Kuds temizlik demektir, takdislerinin manasında üç görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası, senin için onların amellerinden temizleniriz (onu yapmayız), demektir, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Seni tazim ve tekbir ederiz, bunu da Mücâhid demiştir.

Üçüncüsü: Senin için namaz kılarız, bunu da Katâde demiştir.

"Ben sizin bilmediğinizi bilirim": Bunda da dört görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası: Ben İblis’in içindeki taşkınlık ve isyanı bilirim, demektir, bunu da İbn Abbâs ile Mücâhid demişlerdir, Süddi de şeyhlerinden rivayet etmiştir.

İkincisi: Ben o halifeden peygamberler ve iyiler geleceğini bilirim, bunu Katâde demiştir.

Üçüncüsü: Ben cehennemi cinlerle insanlardan dolduracağımı bilirim, bunu İbn Zeyd demiştir.

Dördüncüsü: Ben işlerin sonuçlarını bilirim, ben sizin itâatkar zannettiğinizi denerim, deneme de onu İblis gibi isyana götürür, ben isyan edecek zannettiğinizin itâat edeceğini bilirim. Bunu da Zeccâc demiştir.

Âdem Aleyhisselam'ın Yaratılışına İşaret

Ebû Mûsa, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den şöyle dediğini rivayet etmiştir:

Allahü teâlâ Âdem’i yeryüzünün her tarafından aldığı bir avuç topraktan yarattı; o yüzden ademoğulları o toprağa göre yaratıldı; kimi kızıl kimi siyah, kimi ona yakın, kimi yumuşak, kimi sert ve kimi ona yakın. Kimi kötü ve kimi iyi.5 Sahih hadistir.

5 - Ebû Dâvud, Tirmizî ve imam Ahmed.

Buhârî ile Müslim de kendi Sahihlerinde Ebû Hureyre’den Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in şöyle dediğini rivayet etmişlerdir: Allah Âdem’i altmış arşın boyunda yarattı. Müslim de tek başına Ebû Hureyre'den Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in şöyle dediğini rivayet etmiştir: Allahü teâlâ Âdem’i Cuma günü ikindiden sonra son saatlerde ikindi - akşam arası yarattı.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Ona ruh üfürülünce ruh başından girdi, neresine ulaştı ise orası et ve kan oldu.

31

Allah Âdem’e bütün isimleri öğretti, sonra da onları meleklere sundu:

"Eğer doğru iseniz bunların isimlerini bana haber verin, dedi.

"Allah Âdem'e bütün isimleri öğretti":

Ona Âdem ismi verilmesinde iki görüş vardır:

Birincisi: Çünkü o yeryüzünden (edim’den) yaratıldı, bunu İbn Abbâs, İbn Cübeyr ve Zeccâc demişlerdir.

İkincisi: O edme renginden gelmektedir ki, esmer demektir, bunu Dahhâk, Nadr b. Şümeyl ve Kutrub demişlerdir.

Allah’ın ona öğrettiği isimler hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Ona bütün isimleri öğretti, bu İbn Abbâs, Said b. Cübeyr, Mücâhid ve Katâde’nin görüşleridir.

İkincisi: Ona belli ve özel sayıda şeylerin isimlerini öğretti. Sonra bunda da dört görüş vardır: Ona meleklerin isimlerini öğretti, bunu Ebû’l - Âliyye demiştir.

İkincisi: Ona nevi değil de cins isimlerini öğretti, meselâ insan, melek, cin ve kuş gibi. Bunu da İkrime demiştir.

Üçüncüsü: Ona topraktan yaratılan hayvanların, haşaratın ve kuşların isimlerini öğretti. Bunu da Kelbî, Mukâtil ve

İbn Kuteybe demişlerdir.

Dördüncüsü: Ona zürriyetinin isimlerini öğretti, bunu da İbn Zeyd demiştir.

"Sonra onları arz etti": Mahlukatın şahıslarını meleklere arz etti, demek istiyor.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Buradaki melekler özellikle Iblis’le beraber olan meleklerdir.

Enbiuni, bana haber verin, demektir.

"Eğer doğru iseniz": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Eğer benim sizden daha üstün ve daha bilgili bir mahluk yaratmadığımda, bunu da Hasen Basri demiştir.

İkincisi: Benim orada bozgunculuk edecek kimseler yaratacağımda, bunu da Süddi şeyhlerinden naklen demiştir.

32

Onlar da: "Seni tenzih ederiz. Biz senin bize öğrettiğinden başkasını bilmeyiz. Şüphesiz hakkıyle bilen ve hikmet sahibi şensin” dediler.

"Seni tenzih (tesbih) ederiz, dediler":

Zeccâc şöyle demiştir: Lügatçiler arasında ihtilaf yoktur, tesbih Allahü teâlâ’yı bütün noksandan tenzih etmektir. Alîm, alim manasınadır, mübalağa kalıbıdır.

Hakîmde de iki görüş vardır:

Birincisi: Hakim manasınadır, bunu

İbn Kuteybe demiştir.

İkincisi: Eşyayı muhkem yapan demektir, bunu da Hattâbî demiştir.

33

Allahü teâlâ: Ey Âdem, onlara bunların isimlerini haber ver” dedi. Onlara onların isimlerini haber verince,

"ben size demedim mi, şüphesiz ben göğün ve yerin gaiplerini bilirim ve ben sizlerin gizlemekte olduklarınızı da bilirim” dedi.

"Ey Âdem, onlara haber ver": İbn Abbâs he’nin kesresi ile enbi’him, okumuştur.

Ebû Ali de: Cumhûr ise aslına göre okur demiştir, çünkü bu zamirin aslı mazmum olmaktır. Baksanıza darabehüm, ebnaehüm ve hâza lehüm denir. Kesre ile okuyanlar ondan önceki be’nin kesresinden dolayı okurlar. He ile mîm (hüm zamiri) meleklere râcîdir.

Esmaihim’deki hüm zamiri üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: O arz ettiği mahlukata râcîdir, bunu çoğunluk (cumhûr) demiştir.

İkincisi: O meleklere râcîdir, bunu da Rebi’ b. Enes demiştir.

Açıkladıkları şeyde iki görüş vardır:

Birincisi:

"Orada bozgunculuk edecek birini mi yaratacaksın?” sözleridir. Bunu Süddi şeyhlerinden aktarmıştır.

İkincisi: Âdem’in cesedinin yanından geçerken işittik ve kabul ettik sözleridir. O zaman İblis:

"Eğer bunu sizden üstün kılarsa ne yaparsınız?” dedi, onlar da: Rabbimize itâat ederiz, dediler. İblis de içinden: Eğer ben ondan üstün kılındı isem onu mutlaka helak ederim. Eğer o bana üstün kılındı ise ona mutlaka isyan ederim, dedi. Bunu da Mukâtil demiştir.

Gizledikleri şeyde de iki görüş vardır:

Birincisi: O, meleklerin Allah’ın kendilerinden daha kıymetli bir mahluk yaratmayacağı inancıdır, bunu Hasen, Ebû'l-Aliye ve Katâde demişlerdir.

İkincisi: O İblis’in içinde sakladığı kibir ve isyandır, bunu da Süddi şeyhlerinden rivayet etmiştir. Mücâhid, İbn Cübeyr ve Mukâtil de böyle demişlerdir.

34

Hani, meleklere: "Âdem’e secde edin” demiştik de onlar da, İblis hariç secde etmişlerdi. O ise diretti, kibir tasladı ve kâfirlerden oldu.

"Meleklere: Secde edin, demiştik": Kurraların çoğunluğu te’nin kesri ile okudular; Ebû Cafer ile A’meş ise vasi halinde zammesi ile okudular.

Kisâi de: Bu, Ezdişenue kabilesinin lehçesidir, demiştir.

Bu melekler hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Bütün meleklerdir, bunu Süddi şeyhlerinden demiştir.

İkincisi: Bir grup melektir, bu da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir. Birincisi daha doğrudur.

Secde lügatte tevazu göstermek ve eğilmektir. Şöyle bir şiir demişlerdir:

Burnu yerde onu kaldırmaz,

Kolları düşük, dilsiz ve itaakârdır.

Âdem’e secdelerinin şeklinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Namaz secdesi gibidir ki, en açık olanı budur.

İkincisi: Rukua yakın eğilme ve bükülmedir.

"Ancak İblis diretti": Bu istisnada da iki görüş vardır:

Birincisi: O cinsten istisnadır, buna göre meleklerdendir. Bunu İbn Mes’ûd bir rivâyetinde ve İbn Abbâs demiştir. İbn Abbâs’tan: O meleklerdendi, sonra Allah onu şeytana çevirdi dediği rivayet edilmiştir.

İkincisi: O cinsten istisna değildir, o cindendir, bunu Hasen ile Zührî demişlerdir.

İbn Abbâs da şöyle demiştir: İblis cennetin vekilharcı idi, birinci göğün işlerini idare ederdi. Eğer: "Cinsten değilse nasıl istisna edildi?” denirse, cevap şöyledir: Ona meleklerle beraber secde etmesi emredildi, secde etmediği için de onlardan istisna edildi. Bu: Köleme ve kardeşlerime emrettim, bana itâat ettiler, ancak kölem etmedi, sözüne benzer. Bu görüş Zeccâc’a aittir.

İblis kelimesi üzerinde de iki görüş varda:

Birincisi: Arapça ve türemiş olmadığıdır, bunun içindir ki, tenvin almaz. Bu; Ebû Ubeyde, Zeccâc ve İbn Enbari'nin görüşleridir.

İkincisi: O iblas kökünden türemiştir, umut kesmek manasınadır. Bu Ebû Salih’ten rivayet edilmiştir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: O gayri munsariftir, çünkü benzeri olmadığı için dile ağır gelir. Şeyhimiz Ebû Mansur el-Lügavi:

Birincisi daha doğrudur, demiştir. Çünkü eğer iblas kökünden gelse idi munsarıf olurdu (cer ve tenvin alırdı). Baksanıza, bir adama Ihrit, îcfil adı verilse marife olduğu zaman munsarıf olur.

Eba: Diretti, demektir. İstekbere de kibirden gelir.

Kâne’de iki görüş vardır:

Birincisi: Sare manasınadır, bunu Katâde demiştir.

İkincisi: mazi manasınadır, manası: Allah’ın ilminde kâfir idi demektir. Bunu Mukâtil ile İbn Enbari demişlerdir.

35

Biz:

"Ey Âdem, sen ve zevcen cennete yerleşin, orada nerede olursanız bol bol yiyin; ancak şu ağaca yaklaşmayın; sonra zâlimlerden olursunuz” demiştik.

"Ey Âdem, sen ve zevcen cennete yerleşin": Zevci Havva’dır.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Hicazlılar erkeğin karısına zevç derler, ezvac olarak da çoğul yaparlar. Temim ile Kays’in çoğu ve Necitliler ise: Zevce derler ve zevcat şeklinde çoğul yaparlar.

Şair şöyle demiştir:

Zevcemi kışkırtanlar,

Bir sürü aslanın üzerine yürüyüp de idrarını almak isteyene benzerler.

Ebû'l - Cerrah da bana şöyle bir şiir aktardı:

Arkadaşım, bütün zevce sahiplerini ulaştır ki,

Kuyruk koptuğu zaman bir daha dikilmez.

Âdem’in yerleştiği cennet hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Adn cennetidir.

İkincisi: Huld cennetidir. Rağed ise, bol ve çok rızk demektir. Erğade fulanun denir ki, bolluğa ve genişliğe çıktı demektir.

"Şu ağaca yaklaşmayın": Yani meyvesini yemeye, yoksa yanına yaklaşmayın, değildir.

Ağaç hakkında da altı görüş vardır:

Birincisi: O buğday başağıdır, İbn Abbâs, Abdullah b. Selam, Ka’bu’l - Ahbar, Vehb b. Münebbih, Katâde, Atıyye el - Ufi, Muharib b. Disar ve Mukâtil bu görüştedirler.

İkincisi: Asma ağacıdır, bu da İbn Mes’ûd, İbn Abbâs, Said b. Cübeyr ve Ca'de b. Hubeyre’den rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: İncir ağacıdır, bu da Hasen, Atâ’ b. Ebi Rebah ve İbn Cüreyç’ten rivayet edilmiştir.

Dördüncüsü: O ilim ağacıdır, bunu da Ebû Salih, İbn Abbâs’tan nakletmiştir.

Beşincisi: Kâfur ağacıdır, bu da Ali b. Ebi Talib’ten nakledilmiştir.

Altıncısı: Hurma ağacıdır, bu da Ebû Mâlik’ten rivayet edilmiştir.

Vehb b. Münebbih'den yedinci bir yorum zikredilmiştir, onun huld (ölümsüzlük) ağacı olduğu söylenmiştir. Söz ağacın cinsi üzerindedir.

"Sonra zâlimlerden olursunuz":

İbn Enbari şöyle demiştir: Zulüm, bir şeyi yerinin dışına koymaktır. Zalemerrecüle sikaehu denir ki, kırbanın içindeki süt iyice yoğunlaşmadan birine içirmektir.

Şair de şöyle demiştir:

Süt kırbasının şikâyeti beni hiç endişelendirmedi,

Ona zulmettim, açıktan zulmetmemde de sevap vardır.

Ona zulmetmesi, yağı çıkmadan, yani yoğurt olmadan içirmektir.

Araplar: O yılandan daha zalimdir, derler, çünkü o kendinin kazmadığı deliğe girer, orada kalır. Su dereye zulmetti denir ki, daha önce varmadığı yere varmasıdır.

Eğer: "Özellikle o ağacın yasaklanmasında ne hikmet vardı?” denilirse, şöyle cevap verilir: Bu Allahü teâlâ’nın irade ettiği bir denemedir. Ebû’l - Âliyye de şöyle demiştir: Cennet ağaçları arasında yalnız onun posası vardı, ondan yiyince, kendisine: Buradan çık, posanı (dışkını) atacak bir yer bul, dediler.

36

Derken Şeytan o ikisinin ayağını kaydırıp onları içinde bulundukları cennetten çıkardı. Biz de: Bazınız bazınıza düşman olarak inin oradan. Sizin için orada bir durak ve bir süreye kadar yararlanma vardır, dedik.

Burada geçen ezellehüma, istezellehüma manasınadır. Hamze fe-ezellehüma okumuştur ki, yerlerinden etti, demektir. Ebû Ali el - Farisi de: "Sen ve eşin cennette oturun” ifadesinin manası, orada sabit olun demek olup da onlar da sebat edince, Hamze de sebatın karşılığı olan zeval ile okumuştur. Onları çıkardı kıraati de onun okuyuşunu takviye eder.

Şeytan, İblis’tir, bu fi’lin ona nispet edilmesi sebep olmasından dolayıdır.

Anha'daki he üzerinde de üç görüş vardır:

Birincisi: Cennete râcîdir.

İkincisi: Taate râcîdir.

Üçüncüsü: Ağaca râcîdir. Manası: Onları ağaçtan kaynaklanan bir zelle dolayısıyla cennetten kaydırdı demek olur.

Nasıl kaydırdığında da üç görüş vardır:

Birincisi: Hile yaptı, cennette onların yanına girdi, onu da yılan girdirdi. Bunu İbn Abbâs ile Süddi demişlerdir.

İkincisi: O cennetin kapısında durdu ve onlara seslendi, bunu da Hasen Basri demiştir.

Üçüncüsü: Onlara vesvese verdi; konuşmadan ve görünmeden içlerine kuşku girdirdi. Bunu da İbn İshak demiştir ki, uzak bir ihtimaldir.

Zeccâc da: En iyisi: Kasemehümaya karşılık olarak hatabehüma demektir, demiştir.

Âlimler Âdem’in o ağaçtan yemekle isyanı hususunda da ihtilaf etmişlerdir: Bazıları: O belli bir ağaçtan men edilmişti, aynı cinsten başka bir ağaçtan yedi, demişlerdir. Diğerleri de: Yasaktaki kerahet tahrimi değil, tenzihi idi, demişlerdir.

"Biz de: Bazınız bazınıza düşman olarak inin oradan. Sizin için orada bir durak ve bir süreye kadar yararlanma vardır, dedik":

Buradaki hubut he’nin zamması ile yüksekten inmek demektir. He’nin fethası ile de inilecek mekan demektir.

Bu hitap kime yöneliktir? Bunda da altı görüş vardır:

Birincisi: Âdem’e, Havva’ya ve yılana yöneliktir, bunu Ebû Salih, İbn Abbâs'tan demiştir.

İkincisi: Âdem’e, Havva’ya, îblis’e ve yılanadır, bunu Süddi, İbn Abbâs’tan hikaye etmiştir.

Üçüncüsü: Âdem ile İblis’edir, bunu Mücâhid demiştir.

Dördüncüsü: Âdem’e, Havva’ya ve İblis’e yöneliktir, bunu da Mukâtil demiştir.

Beşincisi: Âdem'e, Havva’ya ve zürriyetlerinedir, bunu da Ferrâ’ demiştir.

Altıncısı: Yalnız Âdem ile Havva’yadır. Cemi lâfzı tensiye yerinde kullanılmıştır, meselâ:

"Biz de hükümlerine şahitler olduk” (Enbiya: 78) âyetinde olduğu gibi. Bunu İbn Enbari söylemiştir. Bu, Mücâhid’in görüşü için de sebep teşkil eder.

Âlimler, onlar birlikte mi indiler, ayrı ayrı mı indiler diye iki görüş beyan etmişlerdir:

Birincisi: Onlar birlikte indiler, ancak ayrı ülkelere düştüler, bunu Ka’b ile Vehb demişlerdir.

İkincisi: Ayrı ayrı indirildiler, İblis, Âdem’den önce indi, Âdem Hindistan’a, Havva Cidde’ye, İblis de Übülle’ye indi. Bunu Mukâtil demiştir. İbn Abbâs’dan: Yılan da Nusaybin’e indi, dediği rivayet edilmiştir.

Diyor ki: Allahü teâlâ Cebrâil’e Âdem’i çıkarmasını emretti, o da perçeminden tuttu, onu yakalayan ağaçtan kurtardı. O da: Ey melek, bana kibar davran, dedi. Cebrâil de: Ben Allah’a isyan edene kibar davranamam, dedi. Âdem titredi ve sarsıldı, konuşamaz oldu. Cebrâil ise isyanından dolayı onu kınıyor ve ona Allah'ın nimetlerini sayıyordu. Diyor ki: Âdem cennete kuşluk vakti girdirildi, iki namaz arası kadar kaldı, orada yarım gün eğleşti, o da dünya hesabı ile beş yüz yıl idi.

Burada bahsedilen düşmanlık hakkında üç görüş vardır:

Birincisi: Zürriyetlerin birbirlerine olan düşmanlığıdır, bunu Mücâhid demiştir.

İkincisi: İblis’in Âdem ile Havva’ya, onların da ona düşmanlığıdır, bunu da Mukâtil demiştir.

Üçüncüsü: İblis’in mü’minlere, onların da ona düşmanlığıdır, bunu da Zeccâc demiştir.

Müstekarr / Durak hususunda iki görüş vardır:

Birincisi: bundan maksat kabirdir, bunu Süddi, İbn Abbâs’tan hikaye etmiştir.

İkincisi: Karargahtır, bunu da Ebû’l - Âliyye, İbn Zeyd, Zeccâc ve

İbn Kuteybe demişlerdir. Bu daha doğrudur. Yararlanma da menfaat demektir. Hiyn ise zaman manasınadır.

İbn Abbâs: Bir zamana kadar, ölümle ecelin gelmesine kadar, demiştir.

37

Derken Âdem, Rabbinden bazı kelimeler aldı; Rabbi de onun Tevbesini kabul etti. Şüphesiz O, Tevbeleri çok kabul eden ve çok merhamet edendir.

Telekka aldı ve kabul etti, demektir.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Sanki Allah ona kendi katından bazı kelimelerle istiğfar etmesini vahyetti, o da öyle yaptı, Allah da Tevbesini kabul etti. İbn Kesir, nasb ile: Fetelekka ademe okumuştur. Kelimat’ı ref ile fail olarak okumuştur.

O kelimeler üzerinde çeşitli görüşler vardır:

Birincisi: O,

"Rabbimiz, biz kendi nefislerimize zulmettik, eğer bizi bağışlamaz ve bize merhamet etmezsen elbette ziyan edenlerden oluruz” (A’raf: 23) sözleridir. Bunu İbn Abbâs, Hasen, Said b. Cübeyr, Mücâhid, Atâ’ el - Horasani, Ubeyd b. Umeyr, Übey b. Ka’b ve İbn Zeyd demişlerdir.

İkincisi: Âdem: "Rabbim, beni kendi elinle yaratmadın mı?” dedi. O da: Evet, dedi. Âdem:

"Bana kendi ruhundan üflemedin mi?” dedi. O da: Evet, dedi. Âdem:

"Benim için rahmetin gazabım geçmiş değil midir?” dedi. O da: Evet, dedi. Âdem:

"Meleklerini bana secde ettirmedin mi? Beni cennete yerleştirmedin mi?” dedi. O da: Evet, dedi. O da:

"Ey Rabbim, eğer Tevbe eder ve ıslah-ı hal edersem cennetine tekrar dönebilir miyim?” dedi. O da: Evet, dedi. Bunu Süddi, İbn Abbâs’tan aktarmıştır.

Üçüncüsü: Âdem şöyle dua etti: Allah’ım, senden başka ilâh yoktur, seni hamdinle tesbih ederim. Rabbim, ben kendime haksızlık ettim, beni bağışla. Şüphesiz sen bağışlayanların en hayırlısısın. Allah’ım, senden başka ilâh yoktur, seni hamdinle tesbih ederim. Rabbim, ben nefsime zulmettim, bana merhamet et, sen merhamet edenlerin en hayırlısısın. Allah’ım, senden başka ilâh yoktur, seni hamdinle tesbih ederim. Rabbim, ben kendime haksızlık ettim, Tevbemi kabul et. Şüphesiz sen Tevbeleri çok kabul edensin, çok merhametlisin. Hadisi İbn Ebi Necih, Mücâhid’ten rivayet etmiştir. Daha buna benzer yakarışlar da rivayet edilmiştir.

"Tevbesini kabul etti": Tevbenin aslı dönmektir, Âdem’in Tevbesi, isyanından dönmesidir, Allah’ın kabul etmesi de ona merhamet edip sevap vermesidir. Kulun Tevbesi tekerrür ettikçe Allah’ın kabulü de tekerrür eder. Tevbede neden Havva’dan bahsedilmedi? Onun adı geçmedi, yoksa Tevbesi kabul edilmedi değildir. Bazıları da şöyle demişlerdir: Eğer iki kişinin fili bir olursa yalnız birinin isminin geçmesi yeterîidir, mana her ikisi için olur, meselâ şu âyetlerde olduğu gibi:

"Allah ve Resûlü onu razı etmelerine daha haklıdır.” (Tevbe: 63)

"Sizi cennetten çıkarmasın, sonra bedbaht olursun.” (Taha: 117)

38

Biz de: Hepiniz oradan inin; eğer size Ben'den bir hidayet gelir de kim benim hidâyetime tabi olursa, onlara korku yoktur ve onlar üzülecek de değillerdir, dedik.

Daha önce geçen inmenin tekrar edilmesinde iki görüş vardır:

Birincisi: Tekrar edilmiştir, çünkü Âdem iki kere indirilmiştir: Birincisi cennetten göğe, İkincisi de gökten yere. Bu âyette zikredilen bunlardan hangisidir? Bunda da iki görüş vardır.

İkincisi: İniş tekit için tekrar edilmiştir.

İmma:

Zeccâc şöyle demiştir: İn ceza edatıdır, ona mîm ilâve edilmiştir. Aslı ayrı olarak in + ma’dır, ancak idgam edilmiştir. İn’e ma ilâve edilirse fi’le şeddeli veya şeddesiz nun gerekir. Nun niçin gerekir, çünkü ma tekit için gelmiştir, nun da tekit için gelmiştir. Nitekim kasemde de lâm’dan sonra mutlaka nun gelir: Vallahi letefalenne denildiği gibi. Cezanın cevabı da fe’dir.

Buradaki iki hidâyetten de ne kastedildiği hususunda iki görüş vardır:

Birincisi: O Resûlüllah'tır, bunu İbn Abbâs ile Mukâtil demişlerdir.

İkincisi: Kitaptır, bunu da bazı müfessirler aktarmışlardır.

"Fela havfun aleyhim (onlara korku yoktur)": Ya’kûb fe’nin fethası ile tenvinsiz olarak felahavfe okumuştur. İbn Muhaysın ise fe’nin zammesi ile tenvinsiz okumuştur.

Mana şöyledir: Onlara ileride azap korkusu yoktur, onlar ölüm anında da üzülmezler. Korku gelecek bir şey için, üzüntü de geçmiş bir şeyden dolayı olur.

39

Onlar ki, inanmadılar ve âyetlerimizi yalanladılar, işte onlar cehennem arkadaşlarıdır ve orada ebedi kalacaklardır.

Âyet kelimesinin manasında üç görüş vardır:

Birincisi: O alâmet manasınadır, âyet de geçen ve gelecek kelâmdan ayrı sözün alâmetidir demek olur. Şair şöyle demiştir:

Yanındaki Temimlere sevdikleri yemeğin

Alâmetini (işaretini) ulaştır.

Nabiğa da şöyle demiştir:

Onun alâmetlerini anlamaya çalıştım ve anladım,

Bunun için altı sene uğraştım, bu da yedincisidir.

Bu Ebû Ubeyd’in tercih ettiği manadır.

İkincisi: Ona âyet denmesi, Kur’ânın birtakım ve bir kısım harflerinden oluşmasındandır. Ebû Amr eş-Şeybani şöyle demiştir: Harecel kavmu bi-âyetihim denir ki, hepsi birlikte çıktılar, demektir. Delil için şu şi’ri getirmişlerdir:

Tünelden çıktık, bizim gibi bir kabile yoktur,

Hep birlikte, yavrulu develeri sürerek.

Üçüncüsü: Ona âyet denmesi acayipliğindendir, çünkü bir kimse onu okuduğu zaman mahlukların sözlerine benzemediğini hemen anlar. Falan bir âyet (alâmet)tir sözü de böyledir ki, acayip bir şeydir demektir. Bunu da İbn Enbari söylemiştir.

Bu âyetlerden ne kastedildiği hakkında da dört görüş vardır:

Birincisi: Okunan kitapların âyetleridir.

İkincisi: Peygamberlerin mucizeleridir.

Üçüncüsü: Kur’ân’dır.

Dördüncüsü: Allah’ın yarattığı şeylerdeki delilleridir.

Cehennemin arkadaşları da orada kalanlardır, onlara arkadaş denmesi, ondan ayrılmadan uzun süre beraber kalmalarındandır.

40

Ey İsrâil oğulları, size lütfettiğim nimetimi hatırlayın ve sözümü yerine getirin; ben de sizin sözünüzü yerine getireyim. Yalnız benden korkun.

İsrâil, Ya’kûb ’tur. O yabancı bir isimdir,

İbn Abbâs: Manası: Abdullah’tır, demiştir. Araplar onu birkaç şekilde kullanmışlardır: İsrâil, İsı al, İsrâil ve Israîn. Şair Ümeyye şöyle demiştir:

Ben kızgın ateş üzerinde insanlara

Geniş zırhlar yapan o kimseyim.

Hayatımda bana İsrâil oğullarından başka

Yardım edecek birini göremiyorum.

Bir bedevi de bir kertenkele avladı, onu ailesine getirip şöyle dedi.

Pazardakiler geldikleri zaman:

Bu, Ka’be’nin Rabbine yemin olsun ki, Israîn’dir, dediler.

İsrâil oğullarından, yaratıklara dönenleri kastetmiştir.

Nimet de, minnet ve iyiliktir, nunun fethi ile na’ma ile namet de öyledir. Nimetten, çoğul olarak nimetler kastedilmiştir. Tekil yapılması tekilin çoğul yerine de kullamlmasındandır, meselâ:

"Arkasından melekler de yardımcıdır” (Tahrim: 4) âyetinde olduğu gibi ki, yardımcılardır, demektir.

Bu nimetten ne murat edildiğinde de üç görüş vardır:

Birincisi: Tevrat’ın âyetleri içine Peygamber sallallahu aleyhi ve sellemin sıfatlarına dair koymuş olduğu şeylerdir, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Babalarını ve dedelerini Fir’avn ailesinden kurtarmış olması ve buna benzer şeylerdir, bunu da Hasen Basri ile Zeccâc demiştir. Çünkü ataların iftihar ettiği şeyler çocukları için de iftihar vesilesidir.

Üçüncüsü: O çeşitli haller göz önüne alınarak bütün nimetlerdir. Onu hatırlamaktan maksat da ona şükretmektir, çünkü şükretmeyen hatırlamış değildir.

Evfu (yerine getirin):

Ferrâ’ şöyle demiştir: Hicazlılar: Evfeytü derler, Necitliler de elifsiz olarak: Vefeytü derler.

Zeccâc da şöyle demiştir: Vefa bilhadi ve evfa bİlâhdi, denir. Şu örnekte olduğu gibi:

İbn Tavk’a gelince, sözünü yerine getirdi,

Tıpkı Süreyya'yı isterken Deberan’ın yirmi yıldız sözünü yerine getirdiği gibi.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Vefeytü bİlâhdi ve evfeyü bihi, evfeytülkeyle denir, başka yerde kullanılmaz.

Bu sözde dört görüş vardır:

Birincisi: Onlara Tevrat’ta Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in sıfatlarını bildiren âyetlerdir, bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Allah’ın emirlerini yerine getirmek ve yasaklarından kaçmaktır, bunu Dahhâk, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: İslâm’dır, bunu da Ebû’l - Âliyye demiştir.

Dördüncüsü: Şu âyette alman sözdür:

"Yemin olsun ki, Allah İsrâil oğullarından söz aldı ve onlardan on iki nakib gönderdik.” (Maide: 13) Bunu da Katâde demiştir.

"Ben de sizin sözünüzü yerine getireyim":

İbn Abbâs: Sizi cennete girdireyim, demiştir.

"Yalnız benden korkun": Burada geçen rehb korkmak manasınadır.

41

Yanınızdakini tasdik edici olarak indirdiğim şeye iman edin ve ona ilk inanmayanlar siz olmayın. Âyetlerimi az pahaya satmayın ve yalnız benden korkun.

"İndirdiğim şeye iman edin": Kur’ân’a demektir. Yanmızdakini tasdik edici olarak: Yanınızdaki de Tevrat veya İncil’dir. Çünkü Kur’ân onların Allah katından olduğunu tasdik eder ve Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in sıfatlarında onlara katılır.

"Ona ilk inanmayanlar siz olmayın": Neden ilk inanmayan demiştir? Çünkü ilk inanmayanın günahı arkasından gelenden daha büyüktür. Zira o delille değil, inatla hareket etmiştir. Onun durumu daha kötüdür. Şöyle de denilmiştir: Ona iman ettikten sonra onu ilk inkâr eden siz olmayın, hitap Yahudilerin reislerinedir.

"Bihi” (ona) zamirinde de iki görüş vardır:

Birincisi: O indirilen şeye râcîdir, bunu İbn Mes’ûd ile İbn Abbâs demişlerdir.

İkincisi: O yanlarındaki şeylere râcîdir, çünkü onlar yanlarındaki Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in sıfatlarını gizlemekle onu inkâr etmiş oldular, bunu Zeccâc demiştir.

Âyetlerimi az pahaya satmayın ve yalnız benden korkun: Yani onları az paraya değiştirmeyin demektir, bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Aldıkları dünya matahıdır.

İkincisi: Reisliklerini sürdürmeleridir.

Üçüncüsü: Dini öğretmekle ücret almalarıdır.

42

Hakkı batılla karıştırmayın ve bilerek hakkı saklamayın.

Latelbisu, karıştırmayın, demektir. Lebistül emre aleyhim, elbisühu denir ki, kör etmek demektir. Karıştırmaları da şöyledir: Onlar Allah bizden ümmi peygambere iman etme sözü aldı, onun Arap olduğunu söylemedi, dediler.

Haktan kastedilen şey hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in durumudur, bunu İbn Abbâs, Mücâhid, Katâde, Ebû’l-Âliyye, Süddi ve Mukâtil demişlerdir.

İkincisi: İslâm dinidir, bunu da Hasen Basri demiştir.

43

Namazı dosdoğru kılın ve zekâtı verin; rukû’ edenlerle beraber rukû’ edin.

"Namazı dosdoğru kılın ve zekâtı verin": Beş vakit namazı murat ediyor. Namaz burada cins ismidir. Zekât da zekadan alınmadır ki, artmak ve büyümek manasınadır. Zekezzer’u yezku zekaen denir ki, ekin büyüdü demektir.

İbn Enbari de şöyle demiştir: Zekât Arap dilinde artmak ve çoğalmaktır. Ona zekât denmesi çıktığı malı çoğaltıp artırmasından ve afetlerden korumasındandır. Haza ezka min zak denir ki, bu ondan daha fazla demektir.

"Rukû’ edenlerle beraber rukû’ edin": Yani namaz kılanlarla beraber namaz kılın demektir.

İbn Abbâs: Allahü teâlâ Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem ile ashabını kastediyor, demiştir. Şöyle denilmiştir: Neden yalnız rukû’ zikredildi? Çünkü onların namazlarında rukû’ yoktur. Bu âyette kâfirlerin de furû’ ile muhatap olduklarına delil vardır, bu İmam Ahmed radıyallahu anh’ten gelen iki rivÂyetten biridir.

44

Sizler kitabı okuduğunuz halde insanlara iyiliği emredip de kendinizi unutur musunuz? Düşünmüyor musunuz?

İbn Abbâs şöyle demiştir: Bu âyet Yahudiler hakkında indi; bir adam Müslüman akrabalarına gizlice, sen dinine devam et, o haktır, derdi. Ete’murune’deki elif istifham içindir, manası azarlamaktır.

Birr (iyilik) hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Kitaplarıdır, başkalarını ona tabi olmaya çağırırlardı da kendileri onu yerine getirmezlerdi.

İkincisi: Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’e tabi olmaktır, her iki görüş de İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Sadakadır, onu emrederlerdi de kendileri cimrilik ederlerdi, bunu Zeccâc demiştir.

Ve tensevne, terk edersiniz demektir. Kitap hakkında iki görüş vardır;

Birincisi: Tevrat’dır ki, bunu cumhûr demiştir.

İkincisi: Kur’ân’dır, O zaman hitap Yahudilere olmamış olur.

45

Sabır ve namazla (Allah’tan) yardım dileyin. Gerçi bu, elbette büyük bir şeydir; ancak Allah’a saygı gösterenlere (zor) değildir.

Sabır:

Aslında hapsetmek, nefsi telaş etmekten alıkoymaktır. Oruçluya sabırlı denmesi de nefsini yemekten, içmekten ve cimadan alıkoymasındandır. Masbura da canlı canlı hedef yapılan hayvandır.

Mücâhid: Burada sabır oruçtur demiştir.

Sabretmekle emrolundukları şey hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Farzı eda etmektir, bunu İbn Abbâs ile Mukâtil demişlerdir.

İkincisi: Günahları terk etmektir, bunu da Mukâtil demiştir.

Üçüncüsü: Başkanlığı terk etmektir, bu da ehl-i kitaba hitaptır. Namazdan yardım istemedeki espiri, onda ahirete teşvik ve dünyadan soğutan şeylerin okunmasıdır.

"Şüphesiz o” ifadesinden ne kastedildiği hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Namazdır, bunu İbn Abbâs, Hasen, Mücâhid ve cumhûr demişlerdir.

İkincisi: Ka’be ile kıbledir, çünkü namazdan bahsedilince onun kıble olduğu anlaşılır, bunu da Dahhâk, İbn Abbâs’tan nakletmiş ve Mukâtil de böyle demiştir.

Üçüncüsü: Yardım dilemektir, çünkü yardım dileyin deyince, bunun yardım dileme olduğu anlaşılır, bunu Muhammed b. Kasım en - Nahvi demiştir.

"O elbette büyük bir şeydir": Hasen ile

Dahhâk şöyle demişlerdir: Büyük, ağır demektir, meselâ:

"Ona davet ettiğiniz şey müşriklere ağır geldi” (Şura: 13) âyetinde olduğu gibi. Huşu da lügatte huzur, tevazu manasınadır. Sükun diyenler de olmuştur.

46

Onlar ki, Rablerine kavuşacaklarını ve O’na döneceklerini bilirler.

Buradaki zan yakın manasınadır, bunun da izah tarzları vardır ki, biz bunları

"el - Vucuh ve’n - Nezair” kitabında anlattık.

47

Ey İsrâil oğulları, size lütfettiğim nimetimi ve sizi âlemlere üstün kıldığımı hatırlayın.

Yani o zamanki âlemlere, bunu İbn Abbâs, Ebû’l-Âliyye, Mücâhid ve İbn Zeyd demişlerdir.

İbn Kuteybe de: Burada genel zikredilmiş, özel kastedilmiş, demiştir.

48

O günden sakının ki, o gün kimse kimseden hiçbir şey ödemez; ondan şefaat kabul olunmaz ve bir fidye alınmaz ve onlara yardım da edilmez.

Zeccâc şöyle demiştir: Yahudiler peygamber atalarının kıyamet gününde kendilerine yardım edeceklerini iddia ederlerdi; Allah da bu âyetle onların ümitlerini kırdı.

O günden sakının ki: Burada söylenmemiş kelime vardır, takdiri: O günün azabından veya o günde olacak şeylerden sakının demektir. O gün de kıyamet günüdür. Teczi ödemek manasınadır.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Cezel emre anni yeczi denir ki, benim yerime yaptı demektir. Eczeeni yücziüni de aynı manayadır.

Kimse kimseden (nefis nefisten): Buradaki nefisten maksat, kâfir nefistir, buna göre genel zikredilmiş, özel kastedilmiş olur.

Ondan şefaat kabul olunmaz: İbn Kesir te ile tukbelu okumuş, diğerleri ye ile okumuşlardır. Ancak Katâde yenin fethası ile şefaat kelimesini mensûb okumuştur ki, işi yapan Allahü teâlâ olsun.

Ebû Ali de şöyle demiştir: Te ile okuyanların gerekçesi şudur: Çünkü bu fi’le isnat edilen şey (fail) müennestir, bundan da fi’lin de müennes olması lâzım gelir. Ye ile okuyanların gerekçesi de şudur: Çünkü fi’lin isnat edildiği isim gerçek müennes değildir, manevidir, nitekim va’z ve mevize kelimeleri de aynı manayadır. Âyette söylenmemiş kelimeler vardır, takdiri (açılımı) şöyledir: Ondan o günde şefaat kabul olunmaz. Şefaat şef kelimesinden alınmıştır ki, tek değil de çift demektir. Çünkü şefaat edenin isteği ile şefaat edilenin isteği çift hale gelmiş olur.

Âyette geçen adi kelimesi fidye manasınadır, çünkü o fidye verilenin dengi, muadilidir. Dilciler, adi ile idl'in aynı manaya mı yoksa farklı mı olduğunda ihtilaf etmişlerdir;

Ferrâ’ şöyle demiştir: adi bir şeye cinsinin dışından denk olana, idi de cinsinden denk olana denir, misi manasınadır, meselâ başka cinsten kıymeti kastedilirse, benim yanımda kölenin adli (dengi) vardır, cinsinden kıymeti kastedilirse idli vardır, denir. Zeccâc da Basralılardan adi ile idlin denk ve aynı manaya olduğunu söylemişlerdir; cinsinden olup olmadığına bakmamışlardır.

Yardım da edilmezler: Yani Allah’ın azabından men olunmazlar, demektir.

49

Bir vakitler, sizi Fir’avn hanedanından kurtarmıştık. Size azabın en kötüsünü reva görürler, oğullarınızı boğazlar ve kadınlarınızı sağ bırakırlardı. Bunda da size Rabbinizden büyük bir belâ vardı.

Takdiri: Sizi kurtardığımızı ve atalarınıza bu nimetleri verdiğimizi hatırlayın, demektir.

Fir’avn hanedanı hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar Mısır halkıdır, bunu Mukâtil demiştir.

İkincisi: Özellikle ev halkıdır, bunu Ebû Ubeyde demiştir.

Üçüncüsü: Onun dinine tabi olanlardır, bunu da Zeccâc demiştir. Al ile ehl aynı manaya mıdır, yoksa farklı mıdır? Bunda da iki görüş vardır. Ben al kelimesinin manasını Nezair kitabında açıkladım. Fir’avn yabancı bir isimdir, bunun lâkap olduğu da söylenmiştir.

İsminde dört görüş vardır:

Birincisi: Velid b. Mus’ab'tır, bunu müfessirlerin çoğu demiştir.

İkincisi: Feytus’tur, bunu Mukâtil demiştir.

Üçüncüsü: Mus’ab b. Reyyan’dır, bunu İbn Cerir Taberî aktarmıştır.

Dördüncüsü: Muğis’tir ki, bunu bazı müfessirler demişlerdir.

Yesumuneküm reva görürler demektir ki, fülanün yesumuke hasfen denir ki, sana zillet ve hafifliği reva görür demektir. Kötü azap ise ağır azap demektir.

Zeccâc: Oğullarınızı boğazlarlar cümlesinin kötü azabı tefsir ettiğini söylemiştir. Bazı ilim adamları ise bunu kabul etmemiş ve: Allahü teâlâ başka bir yerde bunların farklı olduğunu bildirmiş ve:

"Size kötü azabı reva görürler ve oğullarınızı boğazlarlar demiştir.” (İbrahim: 6) Kötü azap yalnız onların en ağır işlerde kullanılmasıdır, demişlerdir.

Ferrâ’ da şöyle demiştir: Vav’ın atıldığı yerde kötü azabı tefsir eder, vav’ın olduğu yerde ise onlara boğazlamanın dışında azap dokunduğunu bildirir, sanki: Size boğazlamanın dışında ve boğazlama ile azap ederler demiş gibi olur.

"Kadınlarınızı sağ bırakırlar": Yani kızlarınızı boğazlamazlar, demektir. Kızlarına dokunmamaları da onları hor duruma düşürmek ve hizmet ettirmek içindir.

Buradaki belâ hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: Nimet manasınadır, bunu İbn Abbâs, Mücâhid, Ebû Mâlik, İbn Kuteybe ve Zeccâc demişlerdir.

İkincisi: Gazap manasınadır, bunu Süddi şeyhlerinden rivayet etmiştir. Buna göre zaliküm’deki za kötü azaba, oğullarını boğazlayıp kızlarını hayatta bırakmaya râci olur.

Birinci görüşe göre ise Fir’avn hanedanından kurtulmaya râci olur.

Ebû’l - Âliyye şöyle demiştir: Oğlan çocuklarının boğazlanmasının sebebi şudur: Kahinler Fir’avn’e: Bu sene Mısır’da bir oğlan çocuğu doğacak, helakin onun eliyle olacaktır, dediler, o da oğlan çocuklarını öldürdü.

Zeccâc şöyle demiştir: Fir’avn ne ahmak birisiymiş; eğer kahinin dediği doğru ise öldürmenin ne faydası vardır? Eğer yalan ise öldürmenin manası nedir?

50

Bir zamanlar size denizi yarmış; sizi kurtarmış ve Fir'avn hanedanını suya boğmuştuk. Siz de onlara bakıyordunuz.

Âyette geçen ferk iki şeyi ayırmaktır. Bi-küm le-küm manasınadır. Neden yalnız Fir’avn ailesi zikredilmiş de diğerleri edilmemiştir? Çünkü Fir’avn’in onların içinde olduğu biliniyordu.

Siz de onlara bakıyordunuz kavli üzerinde iki görüş vardır:

Birincisi: Gözle bakmaktır, manası boğulduklarını görüyordunuz olur.

İkincisi: Bilmek manasınadır, meselâ:

"Rabbinin gölgeyi nasıl uzattığını görmedin mi?” (Furkan: 45) âyetinde olduğu gibi. Bunu Ferrâ’ demiştir.

Kıssalarına İşaret

Süddi şeyhlerinden rivayet etmiştir: Allahü teâlâ Mûsa’ya İsrâil oğullarını Mısır’dan çıkarmasını emretti, Kıp tilere ölüm verdi, her adamın ilk doğan çocuğu öldü, onu defnetmekle uğraştılar, bu nedenle güneş doğuncaya kadar İsrâil oğullarını takip edemediler. Amr b. Meymun da şöyle demiştir: Mûsa çıkınca bunu Fir’avn'e bildirdiler, o da horozlar ötünceye kadar onları takip etmeyin, dedi, o gece hiçbir horoz ötmedi. Ebû’s - Selil de şöyle demiştir: Mûsa denize varınca: Ey Halid’in babası deniz, dedi (denize böyle derlerdi). Deniz çırpınmaya başladı, su sağda ve solda karşılıklı iki dağ gibi oldu. Onlarda delikler vardı, her kabile diğerine bakardı. Fir’avn denizin yarıldığını görünce: Görmüyor musunuz, deniz benden korkup yarıldı, dedi. Fir’avn’ın atlıları geldi, suya dalmak istemediler, Cebrâil bir kısrağa bindi, Fir’avn’ın atı kısrağın kokusunu alınca arkasından denize daldı. Baş kısımları çıkacak olup da son kısımları da girince denize onları yakalaması emrolundu, üzerlerine kapaklandı.

51

Bir zamanlar Mûsa ile kırk gece (vahyetmek üzere) sözleşmiştik. Sonra onun ardından zâlimler olarak buzağıyı ilâh edindiniz.

Ebû Cafer ile Ebû Amr burada ve A’raf ile Taha’da elifsiz olarak veadna şeklinde okudular. Eban da Âsım’dan rivayetle ona katılarak sadece Bakara’da öyle okudu. Diğerleri ise elifle vâadna okudular. Birinci kıraatin yorumu Allah’ın va’dinin tek olmasıdır. İkinci kıraatinki ise şudur: Allahü teâlâ Mûsa’yı kabul edince o, Allahü teâlâ ile Mûsa’nın vaatleşmesi gibi oldu.

"Onlarla gizlice vaatleşmeyin” âyetinde de böyledir. (Bakara: 235)

Âyetin manası şöyledir: Mûsa’ya kırk geceyi tamamlamasını va’dettik yahut kırk gecenin bitmesini va’detik. Mûsa kelimesi yabancı bir kelimedir, aslı İbranice’de Muşa demektir. Mu su, şa da ağaç demektir. Çünkü o, ağacın ve suyun yanında bulunmuştu. Araplar da onu sin ile söylediler.

O vaat ne içindi? Bunda iki görüş vardır:

Birincisi: Tevrat’ı alması içindir.

İkincisi: Konuşma içindir.

Bu süre hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Zilkade ayı ile Zilhicce’nin on günüdür. Bu: Vaat Tevrat’ı vermek içindi diyenlerin görüşüdür.

İkincisi: Zilhicce ayı ile Muharem’in on günüdür. Bu da vaat konuşma içindi diyenlerin görüşüdür. Neden günler değil de geceler denilmiştir? Çünkü Arapların adeti tarihi gece ile vermektir, zira ayın başı gecedir, Araplar ise hilalin görünmesini esas alırlar. O nedenle günler gecelere tabi olmuştur.

Ebû Bekir en - Nakkaş da: Neden gece denildi, çünkü ona o günleri oruç tutup geceyi de ona ilâve etmesini emretmişti, demiştir ki, hiçbir ilmi değeri yoktur.

Sonra onun ardından zâlimler olarak buzağıyı ilâh edindiniz. Sonra bunun arkasından belki şükredersiniz diye sizi affettik: Yani Mûsa’nın dağa gitmesinden sonra.

Buzağıyı İlâh Edinmelerine İşaret

Süddi şeyhlerinden şöyle rivayet etmiştir: Mûsa gidip de Harun’u yerine vekil bırakınca, Harun: Ey İsrâil oğulları, ganimet size helâl değildir, Kıptilerin ziynetleri sizin için ganimettir, onu toplayın, bir çukura gömün. Eğer Mûsa onu helâl ederse onu alın, yoksa yemediğiniz bir şey olur, dedi. Onlar da bunu yaptılar.

Süddi diyor ki: Cebrâil, Mûsa’yı Rabbine götürmek için gelmişti, Samiri onu gördü, bundan hoşlanmadı ve: Mutlaka bunda bir şey vardır, dedi ve atının izinden bir avuç toprak aldı, onu da çukurun içine attı, meydana buzağı çıktı. Şöyle de denilmiştir: O ziynetlerin çukura atılmasını Samiri söylemiş ve: Mûsa’nın bu kadar uzun süre görünmemesinin sebebi yanınızdaki ziynetlerdir. Onun için bir çukur kazın ve onu Allah’a kurban edin. O zaman size peygamberinizi gönderir. Çünkü o ödünçtür, dedi. Bunu Ebû Süleyman Dımışkî söylemiştir.

Sâmiri’nin buzağı heykeli yapması üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Samiri sığıra tapan bir kavimden idi, bu da hep aklında idi, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: İsrâil oğulları putları olan bir kavmin yanından geçmişler, bu da hoşlarına gitmişti. Mûsa’dan bir ilâh heykeli isteyip de Mûsa da bunu kabul etmeyince Samiri Mûsa yokken istekleri üzerine onlara bir buzağı heykeli yaptı, bunu da İbn Zeyd demiştir.

Buzağıyı ilâh edinmeleri üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Samiri kuyumcu idi, onu kalıba döktü ve o bir avuç toprağı potanın içine attı. Bunu Ali ile İbn Abbâs demişlerdir.

İkincisi: Bir çukur kazıp Fir'avn kavminin ziynet ve ödünç eşyalarını içine attılar, çünkü onu istemiyorlardı, Samiri içine bir avuç toprak attı, o da buzağı heykeli oldu. Bu da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir. Yine

İbn Abbâs şöyle demiştir: O zaman et, kan ve ceset oldu. Samiri de onlara: İşte sizin de Mûsa’nın da ilâhı budur, Mûsa yolu şaşırdı, dedi. Onlar da ona tapıp etrafında dans ettiler.

52

Sonra onun arkasından belki şükredersiniz diye sizi affettik.

53

Bir zamanlar belki doğru yolu bulursunuz diye Mûsa’ya kitabı ve iyiyi kötüden ayırma gücü (Furkan) verdik.

Kitap Tevrat’tır. Furkan hakkında beş görüş vardır:

Birincisi: Yardımdır, bunu İbn Abbâs ile İbn Zeyd demişlerdir.

İkincisi: Tevrat’ta olan hak ile batılı ayırma gücüdür, o zaman furkan Tevrat’ın sıfatı olmuş olur, bunu da Ebû’l - Âliyye demiştir.

Üçüncüsü: Kitaptır, başka bir lafızla tekrar edilmiş olur, meselâ Adiy b. Zeyd şöyle demiştir:

Ortaya yalan ve dolandan bir söz attı.

Antere de şöyle demiştir: Ümmü Heysem’den sonra fakirleşip züğürtleşti. Bu Mücâhid’in görüşüdür, Ferrâ’ ile Zeccâc da bunu beğenmişlerdir.

Dördüncüsü: Onlara denizi yarmasıdır, bunu da Ferrâ’, Zeccâc ve İbn Kasım demişlerdir.

Beşincisi: Kur’ân’dır. O zaman Kelâmın manası şöyle olur: Yemin olsun ki, Mûsa’ya kitabı, Muhammed’e de Kur’ân’ı verdik. Bunu da Ferrâ’ demiştir, Kutrub da bu görüştedir.

54

Hani Mûsa, kavmine şöyle demişti: Ey kavmim, şüphesiz siz buzağıyı ilâh edinmekle kendi nefislerinize haksızlık ettiniz. Öyleyse Yaradan’ımza Tevbe ediniz ve kendi nefislerinizi öldürünüz. İşte bu, Yaradan’ınız katında sizin için daha hayırlıdır. Allah da Tevbenizi kabul etti. Şüphesiz O, evet O, Tevbeleri çok kabul eden, çok merhamet edendir.

Kavim: Erkekler topluluğuna denir, kadınlarınkine denmez. Allahü teâlâ şöyle demiştir:

"Bir kavim bir kavimle alay etmesin, belki onlar kendilerinden daha hayırlıdır, kadınlar da kadınlarla alay etmesin.” (Hucurat: 11) Şair Züheyr de şöyle demiştir:

Bilmiyorum, belki ileride bilirim,

Hısn’ın âl'i kavim midir yoksa kadınlar mıdır?

Onlara kavim denmesi, işleri yerine getirmelerinden dolayıdır.

"Fe tûbû ilâ bari-iküm":

Ebû Ali şöyle demiştir: İbn Kesir, Nâfi, Âsım, İbn Âmir, Hamze ve Kisâi bariiküm’deki hemzeyi kesre ile okurlardı, yutmazlardı, hafif de söylemezlerdi. Yezidi ile Abdülvaris de Ebû Amr’dan, hemzenin cezmi ile bari’küm şeklinde rivayet etmişlerdir. Ondan Abbas b. Fadl da müsakkal olmayan hemze ile rivayet etmiştir.

Sibeveyh şöyle derdi: Ebû Amr bariiküm, ye’murukum gibi harekelerin arka arkaya geldiği benzer kelimelerdeki hemzeyi çalar, yutardı; o nedenle işitenler sakin okudu sanırlardı, halbuki sakin okumazdı. Bari Halik (Yaradan) manasınadır. Nefislerinizi öldürün: Bazınız bazılarınızı öldürsün demektir, bunu İbn Abbâs ile Mücâhid demişlerdir.

Bununla kime hitap edildiği hususunda üç görüş halinde ihtilaf edilmiştir:

Birincisi: Bu herkese hitaptır, bunu Süddi şeyhlerinden nakletmiştir.

İkincisi: Buzağıya tapmayanlara, tapanları öldürmeleri için hitaptır, bunu da Mukâtil demiştir.

Üçüncüsü: Yalnız tapanlara hitaptır; birbirlerini öldürmeleri emredildi, bunu da Ebû Süleyman Dımeşkî demiştir.

Zaliküm’deki za işaretinde iki görüş vardır:

Birincisi: öldürmeye râcîdir.

İkincisi: Tevbeye râcîdir.

Bu Kıssalarına İşaret

İbn Abbâs şöyle demiştir: Mûsa:

"Babalar oğullarını, kardeş kardeşi nasıl öldürür?” dedi, bunun üzerine üzerlerine karanlık indirildi, birbirlerini görmediler.

"Tevbemizin kabul işareti nedir?” dediler, o da: Sİlâhın kalkması, öldürmemesi ve karanlığın def olmasıdır, dedi. Onlar da öldürdüler, nihayet suya daldılar ve çocuklar: Ey Mûsa, bizi affet, bizi affet diye çağrıştılar. Mûsa ağladı, sİlâh kalktı, karanlık def oldu.

Mücâhid şöyle demiştir: Ölü sayısı yetmiş bine çıktı.

Katâde de şöyle demiştir: Öldürme ölen için şehitlik, kalan için de Tevbe sayıldı.

55

Hatırlayın ki, siz: Ey Mûsa, biz Allah’ı açıkça görmedikçe sana asla iman etmeyiz, demiştiniz de, siz de bakıp dururken sizi yıldırım çarpmıştı.

Bunu Mûsa'ya kimlerin dediği hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: O seçilen yetmiş kişidir, bunu İbn Mes’ûd ile İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Allah'ın korudukları hariç bütün İsrâil oğulları, bunu da İbn Zeyd demiştir. Şöyle demiştir: Mûsa onlara Allah’ın kitabını getirince onlar da: Allah’a yemin ederiz ki, Allah’ı açıkça görmedikçe sözünü tutmayız, dediler. O da: İşte kitabım, dedi.

Cehreten (açıkça) sözü hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O, sözlerinin sıfatıdır, yani bu sözü açıkça söylediler, demektir, bunu İbn Abbâs ile Ebû Ubeyde demişlerdir.

İkincisi: Bu, görmenin sıfatıdır, yani bize O’nu açıkça göster, O’nu hiçbir şey gizlemesin, dediler. Fülanün yetecehherü bilmaasi denir ki, insanlardan gizlenmeden günah işliyor demektir. Bunu Zeccâc demiştir. Saika öldüren şey demektir. Onların öldüklerine delil de, sonra sizi dirilttik cümlesidir. Bazıları da onların ölmediklerini iddia etmişlerdir, delil olarak da: Mûsa bayılıp düştü sözünü getirmişlerdir. Bu zayıf bir görüştür. Çünkü Allahü teâlâ iki yerde ayrı ayn ifade etmiştir: Bir yerde, ayılınca demiş, burada ise sonra sizi dirilttik, demiştir. Ayılmak baygın için, diriltmek de ölü için kullanılır.

Bakıp dururken: Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası, bazınız bazınıza nasıl ölüp düşüyor diye bakıyordu, demektir.

İkincisi: Bazınız bazılarının nasıl diriltildiğine bakıyordu, demektir.

Üçüncüsü: Azabın size nasıl indiğine bakıyordunuz demektir. Bu da: Bir ateş indi onları yaktı diyenlerin görüşüdür.

57

Bulutu size gölgelik yapmış ve üzerinize kudret helvası ile bıldırcın eti indirmiştik. Size rızık ettiğimizin temizlerinden yiyin. Onlar bize zulmetmediler; ancak kendi nefislerine zulmediyorlardı.

Ğamam bulut demektir, ona ğamam denmesi göğü kapattığı içindir. Kapattığın her şeye ğamemtuhu dersin. Bu da Tih çölünde idi.

Kudret helvası hakkında da sekiz görüş vardır:

Birincisi: O ağacın üzerine inen ve insanların yediği bir şeydir, bunu İbn Abbâs, Şa’bî ve Dahhâk demişlerdir.

İkincisi: Terencebindir (müshil türü), bu da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Bir tür sakızdır, bunu da Mücâhid demiştir.

Dördüncüsü: Koyu reçele benzeyen bir şeydir, bunu da İkrime demiştir.

Beşincisi: Bir içecektir, bunu da Ebû’l - Âliyye ile Rebi’’ b. Enes demişlerdir.

Altıncısı: İnce mısır veya buğday ekmeği gibi bir şeydir, bunu Vehb demiştir.

Yedincisi: Baldır, bunu da İbn Zeyd demiştir.

Sekizincisi: Zencefildir, bunu da Süddi demiştir.

Bıldırcın (selva) hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O kekliğe benzeyen bir kuştur, bazıları kekliktir, demiştir.

İkincisi: Baldır, bunu da İbn Enbari demiş ve şu beyti delil getirmiştir:

Onlara Allah’a ağır yemin ederek:

Siz kovandan sağılan baldan daha tatlısınız, dedi.

"Bize zulmetmediler":

İbn Abbâs: Bize hiçbir eksiklik ve zarar vermediler, bilakis kendilerine zarar verdiler, demiştir.

58

Hani, şu kente girin ve ondan istediğiniz yerde bol bol yiyin, kapısından secde ederek girin ve

"hıtta” deyin ki, sizin hatalarınızı bağışlayalım. İyilik edenlerin ecrini yakında artıracağız.

Bu sözü diyen hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: Mûsa'dır, bunu kırk yıl geçtikten sonra demiştir.

İkincisi: Yuşa b. Nun’dur, Mûsa’nın ölümünden sonra demiştir.

Karye cem’ (toplama) manasından alınmıştır, kareytülmae filhavzı denir ki, suyu havuzda topladım, demektir. Mikrat da içinde suyun toplandığı havuzdur.

Bu karyenin neresi olduğu hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Beytülmukaddes'tir, bunu İbn Mes’ûd, İbn Abbâs, Katâde ve Süddi demişlerdir. İbn Abbâs’tan bunun Eriha olduğu da rivayet edilmiştir.

Süddi de: O Beytülmukaddes toprağıdır demiştir.

İkincisi: O Şam’a yakın bir köydür, bunu da Vehb demiştir.

"Kapıdan secde ederek girin":

İbn Abbâs: Bu Beytülmukaddes'in kapılarından biridir, ona hıtta kapısı denir, demiştir. Secde ederek: Rukû’ ederek demektir. Vehb de: Allah onları oraya tekrar döndürdüğü için Allah’a şükür manasında secde etmekle emrolundular, demiştir.

Hıtta deyiniz: İbn Semeyfa ile İbn Ebi Able: Hittatan şeklinde nasb ile okumuşlardır.

Hıtta’nın manası hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: İstiğfar edin, demektir, bunu İbn Abbâs ile Vehb demişlerdir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Bu istiğfar manasında bir kelimedir, hatattü’den gelir ki, günahımız silindi demektir.

İkincisi: Bunun manası: Bu durum size denildiği gibi gerçektir, bunu da Dahhâk, İbn Abbâs’tan nakletmiştir.

Üçüncüsü: Lailâhe illallahtır, bunu da İkrime demiştir.

İbn Cerir Taberî de şöyle demiştir: Mana: Günahlarınızı bağışlatacak bir kelime söyleyin demek olur.

Niçin o kente girmeleri emrolundu? Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu irtikap ettikleri günahlardan dolayıdır, onlara: Kente girin; kapıdan secde ederek girin ki, günahlarınızı bağışlayalım, denilmiştir. Bunu Vehb söylemiştir.

İkincisi: Onlar kudret helvası ile bıldırcın etinden bıktılar, onlara: Şehre inin, denildi, ilk karşılarına çıkan da Eriha şehri idi, oraya girmeleri emrolundu.

"Nağfir leküm hatayaküm": İbn Kesir, Ebû Amr, Âsım, Hamze ve Kisâi fenin kesresi ile nunla nağfirleküm okumuşlar. Nafî ile Eban da Âsım’dan rivayetle yanın zammesi ve fenin fethası ile yuğfer okumuşlardır. İbn Âmir de mazmuın te ve meftuh fe ile (tuğfer) okumuşlardır.

59

Nefislerine zulmedenler bu sözü kendilerine denenden başka bir sözle değiştirdiler. Biz de kendilerine zulmedenlerin üzerine ettikleri fasıklık yüzünden gökten murdar bir azap indirdik.

Bil ki, aziz ve celil olan Allah onlara kente girerken bir söz ve bir iş emretti; iş secde, söz de hıtta idi. Onlar sözü de işi de değiştirdiler.

İşi değiştirmelerinde beş görüş vardır:

Birincisi: Onlar kalçaları üzerine sürünerek girdiler, bunu Ebû Hureyre Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den rivayet etmiştir.

İkincisi: Onlar kıçları üzerine sürünerek girdiler, bunu da İbn Abas ile İkrime demişlerdir.

Üçüncüsü: onlar başlarını eğerek girdiler, bunu da İbn Mes’ûd demiştir.

Dördüncüsü: Onlar gözlerini eğerek girdiler, bunu Mücâhid demiştir.

Beşincisi: Binekli olarak girdiler, bunu da Mukâtil demiştir.

Sözü değiştirmelerinde beş görüş vardır:

Birincisi: Hıtta yerine, habbetün fi şa’re (arpa içinde bir habbe) dediler, bunu Ebû Hureyre Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den rivayet etmiştir.

İkincisi: Hınta (buğday) dediler, bunu da İbn Abbâs, İkrime, Mücâhid, Vehb ve İbn Zeyd demişlerdir.

Üçüncüsü: Hıntatun hamra fiha şa’re (kırmızı buğdayın içinde bir habbe arpa) dediler.

Dördüncüsü: hıntatün meskube fiha şa’retün sevda, dediler (delikli bir buğday tanesi, içinde siyah bir arpa vardır). Bunu da Süddi şeyhlerinden demiştir.

Beşincisi: Sünbülase dediler, bunu da Ebû Salih demiştir.

Ricz ise azaptır, bunu da Kisâi ile Ebû Ubeyde ve Zeccâc demişler, Ru’be’nin şu şi’rini delil göstermişlerdir:

Çalım satan nicelerini gördük de,

Kalkıp tuzağını ona azap ettik (başına geçirdik).

Azabın mahiyetinde de üç görüş vardır:

Birincisi: Karanlık ve ölümdür, onlardan bir saatte yirmi dört b. kişi öldü. Yetmiş b. kişi de ceza olarak helak oldu, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Onlara ölet geldi, kırk gece sürdü, sonra öldüler, bunu da Vehb b. Münebbih demiştir.

Üçüncüsü: Kardır, ondan yetmiş b. kişi helak oldu, bunu da Said b. Cübeyr demiştir.

60

Bir zamanlar Mûsa kavmi için su aramıştı. Biz de:

"Asanı taşa vur” dedik; ondan on iki pınar fışkırmıştı. Her kabile su alacak yerlerini öğrenmişlerdi. Onlara: Allah’ın rızkından yiyin, için, fesatçılar olarak yeryüzünde karışıklık çıkarmayın, dedik.

İstiska su istemektir, tıpkı istensara yardım istemek olduğu gibi.

Taş hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Mûsa pınarı diye bilinen bir taştır, bunu İbn Abbâs, İbn Cübeyr, Katâde, Atıyye, İbn Zeyd ve Mukâtil demişlerdir. Onun nasıl olduğu hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: O dört köşeli bir taş idi, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Öküz başı gibi idi, bunu da Atıyye demiştir.

Üçüncüsü: Koyun başı gibi idi, bunu da İbn Zeyd demiştir.

Said b. Cübeyr de: Mûsa’nın elbiselerini kaçıran taş idi, demiştir. Cebrâil geldi: Allah sana bu taşı kaldırmanı söylüyor, onda güç ve senin için mucize vardır, dedi. Mûsa da suya ihtiyaç duyduğu zaman ona vururdu.

İkincisi: O, hangi taş olursa olsun ona vurmakla emrolundu. Birinci görüş daha sağlamdır.

Ondan fışkırdı: Sözün aslı şöyledir: Ona vurdu ve su fışkırdı, fışkırdı kelimesinden vurdu manası çıkınca onunla yetinildi, tekrar vurdu denilmedi. Şu âyet de öyledir:

"Asanı taşa vur, taş açıldı.” (Şuara: 63)

Ferrâ’ şöyle demiştir: Onlar on iki kabile olunca Allah da onlara on iki pınar çıkardı, bir de aralarında anlaşmazlık vardı, böylece barıştılar.

Lata’sev: Asv fesat manasınadır, asâ, âse lügattir. İbn Rakka şöyle demiştir:

Eğer haya olmasa ve saçım da bozulmasa (ağarmasa) idi,

Ben Kasım’ın anasını ziyaret ederdim.

61

Hani siz:

"Ey Mûsa, biz bir çeşit yiyeceğe sabredenleyiz; bizim için Rabbine dua et de bize yerin bitirdiklerinden; sebzesinden, acurundan, sarılmağından, mercimeğinden ve soğanından çıkarsın” demiştiniz. O da: "Şu daha hayırlı olanı daha aşağısı ile mi değiştirmek istiyorsunuz? Şehre inin; şüphesiz orada istedikleriniz vardır” dedi. Üzerlerine zillet ve yoksulluk damgası vuruldu ve Allah’ın gazabına uğradılar. Çünkü onlar Allah’ın âyetlerini inkâr ediyor ve peygamberleri haksız yere öldürüyorlardı. İşte bunlar, isyan ettikleri ve aşırı gittikleri yüzündendir.

"Ey Mûsa: Biz bir çeşit yiyeceğe sabredenleyiz, demiştiniz": Bunu Tih sahrasında demişlerdi. Bir çeşit yemekten de kudret helvası ile bıldırcın etini kasdediyorlardı. Muhammed b. Kasım şöyle demiştir: Kudret helvası bıldırcın eti ile bıldırcın eti de kudret helvası ile yeniyordu, onun için bir çeşit yemek denilmiştir. Burada baki, cins ismi olup onunla sebzeleri kasdetmişlerdir. Ben şeyhim Ebû Mansur el-Lügavi’den şöyle okudum: Halk bakliyat denince hayvanların değil de özellikle insanların yediği yere yayılan ve çiğ yenen sebzeleri kasteder, ama öyle değildir; baki aslında yaş ot ve baharda bitip de hem insanların hem de hayvanların yediği şeylere denir. Bakaletil ardu ve ebkalet denir ki, ikisi de fasih lügattir, sebze bitmek manasınadır. İbtekaletil ibilü denir ki, deve yayıldı demektir. Ebunnecm, develeri anlatırken şöyle der:

İlk yaylımda Malik ile

Nehşel’in mızrakları arasında otladı.

Kıssâ’da da kafin kesri ve zammı ile iki lügat vardır, kesrelisi daha kalitelidir. Cumhûr öyle okumuştur. İbn Mes’ûd, Ebû Recâ’, Katâde, Talha b. Mûsarrif ve A’meş kafin zammesi ile okumuşlardır.

Ferrâ’ da: Kesre Hicazlıların, zamme de Temimliler ile bazı Esed oğullarının lügatidir, demiştir.

Füm üzerinde de üç görüş vardır:

Birincisi: Buğdaydır, bunu İbn Abbâs, Süddi - şeyhlerinden - Hasen ve Ebû Mâlik demişlerdir.

Ferrâ’ da: O eski bir lügattir, onu konuşanlar: Fevmu lena derler ki, bize ekmek yapın demektir, demiştir.

İkincisi: O sarımsaktır, Abdullah ile Übeyy’in kıraati budur. Ve sumiha kıraatini Ferrâ’ da tercih etmiş ve sebebini şöyle göstermiştir: O, benzerleriyle zikredilmiş, fe de se’den dönüşmüştür, nitekim Araplar kabir için cedes ve decef; tencerenin akına konan taş için esafi ve esasi; bir çeşit sakız için mağafir ve mağasir derler. Bu; Mücâhid, Rebi’ b. Enes, Mukâtil, Kisâi, Nadr b. Şümeyl ve İbn Kuteybe’nin görüşleridir.

Üçüncüsü: O hububattır, bunu da İbn Kuteybe ile Zeccâc demişlerdir.

"Daha aşağısını daha hayırlısı ile mi değiştirmek istiyorsunuz?": Burada geçen edna en aşağısı, hayr da en alası demektir, kudret helvası ile bıldırcın eti, aradığınız şeylerin en âlâsıdır, demek istiyor.

Şehre (Mısr) inin: Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu belli bir mısır (şehir) değil, rastgele bir şehirdir, bunu İbn Mes’ûd, İbn Abbâs, Katâde ve İbn Zeyd demişlerdir. Şehre inmelerinin istenmesi, aradıkları şeylerin şehirlerde bulunmasındandır.

İkincisi: Mısır denen şehir kastedilmiştir. Abdullah, Hasen, Talha b. Mûsarrif ve A'meş’in kıraatlerinde tenvinsiz olarak mısra, denmiştir. Ebû Salih de İbn Abbâs’tan rivayetle Fir’avn’in şehri demiştir. Ebû’l - Âliyye ile Dahhâk da bu görüştedirler, Ferrâ’ da bunu tercih etmiş ve delil olarak Abdullah’ın kıraatini göstermiştir. A'meş'e de bu sorulmuş: O şimdi Salih b. Ali’nin valilik ettiği şehirdir, demiştir. Mufaddal ed - Dabbi de: Ona mısır denmesi, doğu hududunun sonu, batı hududunun da başı olmasındandır, O ikisi arasında sınırdır. Mısır lügatte sınıra denir, Hecerliler antlaşmalarına: İştera fülanün eddare bimusuriha derler ki, evi hudutları ile satın aldı demektir. Şair Adiy de şöyle demiştir:

Güneşi sınır kıldı, bunda da gizlilik yoktur,

Gündüzle geceyi ayıran bir sınır.

İbn Fâris 'te birilerinden şöyle dediklerini hikaye etmiştir: Ona mısır denmesi insanların oraya niyet edip gitmelerindendir. Bu, masartüşşate gibidir ki, koyunu sağmak manasınadır. İnsanlar ona niyet eder giderler, oraya konduktan sonra da nedense bir daha ondan ayrılmak istemezler.

"Üzerlerine zillet damgası vuruldu": Yani bir daha onlardan ayrılmadı demektir.

Ferrâ’: Zillet ile zül aynı manayadır, demiştir.

Hasen de onun cizye olduğunu söylemiştir. Meskenet hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O fakirlik ve ihtiyaçtır, bunu Ebû’l - Âliyye, Süddi ve Ebû Ubeyd demişlerdir. Süddi’den de onun nefis fakirliği olduğu rivayet edilmiştir.

İkincisi: Baş eğmektir, bunu da Zeccâc demiştir.

Bâu: Döndüler demektir, zalike de gazaba râcîdir. Bunun onlardan ayrılmayan zillet, meskenet ve diğer şeylere râci olduğu da söylenmiştir.

"Peygamberleri (nebileri) öldürürler:” Nâfi nebiyyin, enbiya, nübuet ve bundan gelen maddeleri hemzeli okur. Ancak Ahzab’taki: "Peygamberin evlerine girmeyin” (Ahzab: 53) ile

"eğer kendini Peygambere bağışlarsa” (Ahzab: 50) âyetlerinde geçenleri hemzesiz okur. Burada neden hemzesiz okumayı tercih etmiştir, çünkü aynı cinsten iki meksur hemze arka arkaya gelmiştir. Diğer kurralar ise hiçbir yerdekini hemzeli okumazlar.

Zeccâc: Üstün kıraat hemzesiz olandır, demiştir. Nebi kelimesi de nebee ve enbe’den gelir ki, haber vermektir. Yükseklik manasına olan neba yen bu’d an gelmesi de câizdir, o zaman hemzesiz olarak yükseklik manasına fail vezninde olur. Abdullah da şöyle demiştir: İsrâil oğulları bir günde üç yüz peygamber öldürürler, sonra da akşam üzeri sebze pazarı kurarlardı.

Haksız yere: Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası, suçsuz yere demektir, bunu İbn Enbari söylemiştir.

İkincisi: Tekittir, meselâ şurada olduğu gibi:

"Ancak göğüslerin içindeki kalpler kör olur.” (Hac: 46)

Üçüncüsü: Zalimlikle öldürmelerinin sıfatıdır, Allahü teâlâ’nın:

"Rabbim, hak ile hüküm ver” (Enbiya: 112) âyetinde olduğu gibi, hükmü hak ile nitelenmiştir, bu O’nun haksız karar verdiğini göstermez.

"Onlar itida ederlerdi": Udvan aşırı zulüm demektir,

Zeccâc da: îtida: Her şeyde haddi aşmaktır, demiştir.

62

Şüphesiz iman edenler, Yahudiler, Hıristiyanlar ve Sabiîlerden her kim (son Peygamber Muhammed aleyhisselam’ın şeriatına uygun) Allah’a ve ahiret gününe iman eder ve iyi bir iş yaparsa, onlar için Rableri katında mükâfatları vardır, onlara korku yoktur. Onlar üzülecekler de değillerdir.

"Şüphesiz iman edenler": Bunların kim oldukları hakkında beş görüş vardır:

Birincisi: Onlar Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem gönderilmeden önce İsa’ya iman edenlerdir, bunu İbn Abbâs söylemiştir.

İkincisi: Onlar İsa aleyhisselam gelinceye kadar Mûsa’ya iman edip onun şeriati ile amel edenlerdir, Sonra İsa’ya iman ettiler, Muhammed aleyhisselam gelinceye kadar onun şeriati ile amel ettiler. Bu Suddi’nin şeyhlerinden naklettiği görüşüdür.

Üçüncüsü: Onlar münafıklardır, bunu da Süfyan Sevri demiştir.

Dördüncüsü: Onlar İslâm’ı arayanlardır, meselâ Kus b. Saide, rahip Bahire, Varaka b. Nevfel ve Selman gibi.

Beşincisi: Onlar bu ümmetin mü’minleridir.

Yahudiler: Âyette geçen hâdu aslında Tevbe edenler demektir.

İbn Mes’ûd’dan şöyle rivayet edilmiştir: Onlara böyle denmesi Mûsa’nın

"hüdna ileyk” (sana döndük) (A’raf: 156); Hıristiyanlara da böyle denmesinin sebebi, İsa’nın

"men ensari ilallah” demesindendir. (Al-i İmran: 52) Onlara Nasrani denmesi İsa’nın konuk olduğu Nasıra köyünden dolayıdır, yahutta tenasur (yardımlaşma)larındandır, denilmiştir.

Sabiîlere gelince bu kelime Kur’ân’ın her yerinde hemze ile okunmuştur. Nâfi ise hiçbirini hemze ile okumazdı.

Zeccâc şöyle demiştir; Sabiîler, bir dinden başka dine geçenler demektir. Sabee fülanün denir ki, din değiştirdi demektir, sabeetin nucum da yıldızlar doğdu manasınadır.

Sabiîler hakkında da yedi görüş vardır:

Birincisi: Onlar Hıristiyanlardan bir cemaattir, daha yumuşak görüşleri vardır, onlar seyahat eder, başlarının ortasını kazırlar. Bu İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

İkincisi: Onlar Hıristiyanlarla mecusiler arasında bir kavimdir, dinleri yoktur, bunu da Mücâhid demiştir.

Üçüncüsü: Onlar Yahudilerle Hıristiyanlar arasında bir kavimdir, bunu da Said b. Cübeyr demiştir.

Dördüncüsü: Onlar Mecusiler gibi bir kavimdir, bunu da Hasen ile Hakem demişlerdir.

Beşincisi: Onlar ehl-i kitaptan Zebur okuyan bir kavimdir, bunu da Ebû’l - Âliyye demiştir.

Altıncısı: Onlar kıbleye dönerek namaz kılarlar, meleklere taparlar, Zebur okurlar, bunu da Katâde demiştir.

Yedincisi: Onlar yalnız lâilâhe illallah derler, onların ne ameli ne kitabı ne de peygamberi vardır. Bunu da İbn Zeyd demiştir.

"Kim iman ederse": îmanın tekrar zikredilmesi hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Mü'minlerle beraber bir bölük kâfir de zikredilince tekrar "kim imarı ederse” denilmiştir.

İkincisi: Mana, kim imanında durursa demektir.

Üçüncüsü: Birinci iman münafıkların îslamı söylemeleri, İkincisi de kalplerdeki itikattır.

"İyi bir iş yaparsa":

İbn Abbâs: Farzları yerine getirirse, demiştir.

Bu âyetler, muhkem midir yoksa mensuh mudur? Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Muhkemdir, bunu Mücâhid, Dahhâk ve diğerleri demiş ve sözü şöyle takdir etmişlerdir: İman edenler, Yahudilerden iman edenler.

İkincisi: Bu âyet

"kim İslâm’dan başka bir din ararsa ondan asla kabul olunmaz.” (Al-i İmran: 85) âyeti ile mensuhtur, bunu da bir grup müfessir demiştir.

63

Hani sizden kesin söz almış ve Tûr’u üzerinize kaldırmıştık. Biz de size verdiğimizi kuvvetle tutun ve içindekini hatırlayın ki, günahlardan sakınasınız, demiştik.

Bu âyette hitap edilenler Yahudilerdir. Misak kelimesi mifal vezninde sözü yemin veya antlaşma veya ona benzer bir şeyle tekit etmektir.

Bu misak hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlardan Tevrattakilerle amel etme sözü alındı, onlarsa içindekileri ikrar etmek istemediler, bunun üzerine Tûr tepelerine kaldırıldı, bunu Mukâtil demiştir.

Ebû Süleyman Dımeşki de şöyle demiştir: Tevrattakilerle amel edeceklerine dair Allah’a söz verdiler, Mûsa da onu getirip de içindeki ağır şeyleri görünce onu almaktan çekindiler, bunun üzerine Tûr tepelerine kaldırıldı.

İkincisi: Bu Allahü teâlâ’nın peygamber ve onlara tabi olanlardan Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’e karşı aldığı sözdür, bunu da Zeccâc demiştir.

Üçüncüsü: Yine

Zeccâc: Bu misakın elestü bezminde (kalu belâ’da) Âdem’in zürriyetlerinden alınan söz olması da muhtemeldir, demiştir.

Tûr’u üzerinize kaldırdık: Ebû Ubade şöyle demiştir: Arapça’da tur dağ demektir.

İbn Kuteybe de, tur Süryanice’de dağ manasınadır, demiştir.

İbn Abbâs da şöyle demiştir: Üzerinde bitki örtüsü olan dağ turdur, bitki örtüsü olmayan tur değildir.

O hangi dağdır? Bu hususta da üç görüş vardır:

Birincisi: Filistin’de bir dağdır, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Eteğine kondukları bir dağdır, bunu da Katâde demiştir.

Üçüncüsü: Rabbinin Mûsa’ya tecelli ettiği dağdır, bunu da Mücâhid demiştir.

Ulemanın çoğunluğuna göre dağın üzerlerine kaldırılması Tevrat’ı kabul etmek istememelerinden dolayıdır.

Süddi de: Kutsal topraklara girmek istememelerinden dolayıdır, demiştir.

"Size verdiğimizi kuvvetle tutun": Kuvvet hakkında da dört görüş vardır:

Birincisi: Ciddiyet ve çaba ile demektir. Bunu İbn Abbâs, Katâde ve Süddi demişlerdir.

İkincisi: İtâattir, bunu da Ebû’l - Âliyye demiştir. Üçüncüsü de: İçindekilerle amel etmektir, bunu da Mücâhid demiştir.

Dördüncüsü: Doğruluktur, bunu da İbn Zeyd demiştir.

İçindekini hatırlayın: Bunda da iki görüş vardır:

İçine aldığı sevap ve azabı hatırlayın, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Bunun manası, içindekini inceleyin demektir, bunu da Zeccâc demiştir.

"ki, korunasınız":

İbn Abbâs: Azaptan korunursunuz, demiştir.

64

Sonra bunun ardından yüz çevirdiniz. Eğer size Allah’ın lütfü ve rahmeti olmasaydı, mutlaka ziyan edenlerden olurdunuz.

Sonra bunun ardından yüz çevirdiniz. Eğer size Allah’ın lütfü ve rahmeti olmasaydı, mutlaka ziyan edenlerden olurdunuz: Sonra yüz çevirdiniz, onu muhkem tutacağınıza dair söz verdikten sonra içindekilerle amel etmekten yüz çevirdiniz. Eğer size Allah'ın lütfü ve rahmeti olmasaydı, mutlaka azap çekerek ziyan edenlerden olurdunuz.

65

Yemin olsun, içinizden Cumartesi günü yasağını çiğneyenleri bilmiştiniz. Biz de onlara: "Sefil maymunlar olun” dedik,

Sebt (Cumartesi) belli bir gündür, bunu İbn Enbari demiştir. Sebt kelimesi Arapça’da kesmek manasınadır, kad sebete re’sehu denir ki, başını tıraş etti ve saçını kesti demektir. Na’l sibtiyye de akasya zamkı ile tabaklanmış ve kılı tıraş edilmiş ayakkabıdır. O güne sebt denmesi Allahü teâlâ’nın halkı o günde yaratmaya başlaması ve yeryüzünün bazı yaratıklarını onda kesmesinden (şekillendirmesinden) dolayıdır. Yahutta Allahü teâlâ İsrâil oğullarına o gün işi kesmelerini emrettiği içindir. Ona sebt denmesi, Allahü teâlâ’nın onlara o gün çalışmayıp istirahat etmelerini emretmesindendir, diyenler de vardır ki, yanlıştır. Çünkü Arapçada sebt kelimesinin istirahat manasına geldiği bilinmez.

Cumartesi günü yasağını çiğnemeleri hakkında da altı görüş vardır:

Birincisi: Onlar cumartesi günü balıkları tuttular, bunu Hasen ile Mukâtil demişlerdir.

İkincisi: Onları Cumartesi günü hapsettiler, Pazar günü de tuttular. Bunun için çukur kazar, onu bir kanalla denize bağlarlardı, Cumartesi günü olunca kanalı açarlardı. Allahü teâlâ ise onlara Cumartesi günü çalışmayı haram etmişti. Dalgalar balıkları çukura atar, balıklar çıkmak isterdi, fakat çıkamazdı, onlar da Pazar günü onları tutarlardı. Bunu Süddi demiştir.

SURET DEĞİŞTİRME KISSALARINA İŞARET

Osman b. Atâ’ babasından şöyle dediğini rivayet etmiştir: Cumartesi yasağına uymayanlara üç ses edildi:

Ey kent halkı, denildi, büyük bir grup uyandı.

Sonra bir daha seslenildi; erkekler, kadınlar ve çocuklar uyandılar. Allah da onlara: Sefil maymunlar olun, dedi. Onları men edenler yanlarına girer:

"Ey falan, biz sizi men etmedik mi?” derler, onlar da başları ile evet, derlerdi.

Katâde şöyle demiştir: O kavim erkekli kadınlı insanlar iken uluyan kuyruklu maymunlar oldular.

Katâde’nin bir rivâyeti de şöyledir: Gençler maymun, ihtiyarlar da domuz oldular. Ancak onları men edenler kurtuldular, ötekileri helak oldular. Bir başkası da şöyle demiştir: Onlar yetmiş b. kadar idiler. Ulema bu görüştedir, ancak Mücâhid’ten, onların kalpleri değişti, bedenleri değişmedi dediği de rivayet edilmiştir. Bu ise uzak bir görüştür.

İbn Abbâs da şöyle demiştir: Onlar dünyada ancak üç gün yaşadılar, yeryüzünde şekli değişenler üç günden fazla yaşamadılar. Yemediler, içmediler, nesilleri devam etmedi.

Mukâtil ise onların yedi gün yaşadıklarını, sekizinci günde öldüklerini iddia etmiştir. Bu olay Dâvud aleyhisselam zamanında olmuştu.

Hasiîn: Hâsi’ lügatte kovulmuş demektir, köpeğe, ihse’ denir ki, defol, demektir.

66

Biz de onları öndekilere ve arkadakilere ibret verici bir ceza ve Allah'tan korkanlara bir öğüt yaptık.

Bundan ne kastedildiği hususunda da dört görüş vardır:

Birincisi: Hata ve günahtır, bunu Atıyye, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Cezadır, bunu da Dahhâk, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Ferrâ’ da şöyle demiştir: Ha zamiri onların başına gelen suret değişikliğinden kinayedir.

Üçüncüsü: O kenttir, maksat kent halkıdır, bunu da Katâde ile

İbn Kuteybe demişlerdir.

Dördüncüsü: O suretleri değişen ümmettir, bunu da Kisâi ile Zeccâc demişlerdir.

Nekal üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Cezadır, bunu Mukâtil demiştir.

İkincisi: İbrettir, bunu da İbn Kuteybe ile Zeccâc demişlerdir.

"Öndekilere ve arkadakilere": Bunda üç görüş vardır:

Birincisi: Öndeki ve arkadaki kentlere, bunu İkrime, İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Öndekiler günahlardır, arkadakiler de sonradan yaptıkları amellerdir. Bunu Atıyye, İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Öndekiler isyan ettikleri senelerdir, arkadakiler de ondan sonra İsrâil oğullarının onlar gibi amel etmemeleridir, bunu Atıyye demiştir.

"Allah’tan korkanlar": Bunlar için de iki görüş vardır:

Birincisi: Kıyamet gününe kadar bütün Allah’tan korkanlardır, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Bunlardan maksat Muhammed ümmetidir, bunu da Süddi, şeyhlerinden rivayet etmiş, Atıyye ile Süfyan da böyle demişlerdir.

67

Hani Mûsa kavmine: "Şüphesiz Allah size bir inek boğazlamanızı emrediyor” demişti. Onlar da;

"Bizi alaya mı alıyorsun?” demişlerdi. O da:

"Ben cahillerden olmaktan Allah'a sığınırım” demişti.

İnek Boğazlamalarının Sebebi

İbn Sîrin, Ubeyde'den şöyle dediğini rivayet etmiştir: İsrâil oğullarında kısır bir adam vardı, çocuğu olmazdı, malı da çoktu. Miraşçısı da kardeşinin oğlu idi. Kardeşinin oğlu onu öldürdü, gece onu taşıdı, başka bir kabileye götürdü, onu onlardan bir adamın kapısına koydu. Sonra sabah olunca kanını istemeğe başladı, nihayet sİlâhlandılar, atlara binip birbirlerine gidip geldiler. Mûsa’ya da gelip durumu anlattılar, onlara bir inek boğazlamalarını buyurdu.

Süddi şeyhlerinden şöyle rivayet etmiştir: İsrâil oğullarında bir adam vardı, onun da bir kızı ile bir de kardeşinin fakir bir oğlu vardı. Yeğeni kızını istedi, o da kabul etmedi. Yeğeni de kızdı ve: Allah’a yemin ederim ki, amcamı öldüreceğim, malını alacağım, kızını nikahlayacağım, diyetini de yiyeceğim, dedi. Amcasına geldi: İsrâil oğullarından bazı tüccarlar geldiler, beraber gidelim, benim için biraz mal alalım, belki kâr ederim, dedi. Amcası onunla çıktı. O kabileye varınca genç onu öldürdü, sonra da döndü. Sabah olunca amcasına geldi, nerede olduğunu bilmiyormuş gibi onu sordu, baktı ki, o kabile amcasının üzerinde toplanmışlar, onları tuttu ve: Amcamı siz öldürdünüz dedi ve ağlayıp sızlamağa, vah amcam, diye bağırmağa başladı.

Ebû’l - Âliyye diyor ki: Allah’tan açıklama yapmasını isteyen o katil idi. Başkası da Hayır, kabile toplanıp Mûsa’ya sordular, o da onlara bir inek kesmelerini emredince:

"Sen bizimle alay mı ediyorsun?” dediler.

İbn Kesir, Ebû Amr, İbn Âmir ve Kisâi; henin, zenin zammesi ile hemzeli olarak hüzüen okumuşlardır. Hamze, İsmail, Halef - tercihli olarak - Ferrâ’ da Abdülvaris’ten rivayetle Mufaddal da, za’nın sükunu ile hüz’en okumuşlardır. Hafs da zamme ile hemzesiz okumuştur. Ebû Ali el - Farisi de Arapların başı zammalı olan bütün üç harflileri kimi ağır, kimi de hafif olarak okumuşlardır, demiştir, meselâ el - usr (usür) ve el - yüsr (yüsür) gibi.

"Cahillerden olmaktan Allah'a sığınırım": Neden alayı kabul etmedi? Çünkü alay eden cahildir, oynamaktadır. İşin Allah’tan olduğunu anlayınca:

68

Onlar da: "Rabbine dua et de onun ne olduğunu bize açıklasın?” dediler. O da: şöyle dedi: O diyor ki:

"O ne çok yaşlı ne de körpe bir inektir; ikisi arasında dinç bir hayvandır". Artık size emredileni yerine getirin.

"Rabbine dua et, o nedir?” dediler.

Zeccâc şöyle demiştir: O nedir diye sormaları şunun içindir, çünkü onlar bir ineğin bir parçası ile vurulduğu zaman bir ölünün dirileceğini bilmiyorlardı.

Fârid: Yaşlı demektir, faradatil bakaratü fe hiye faridun denir ki, yaşlı inek demektir. Bikr ise henüz doğurmayan körpe demektir.

Avân da yaşlı ile körpe arası dinç demektir. Harbün avanün denir ki, ilk olmayıp ikinci olan savaşa denir.

69

Dediler: "Rabbine dua et de onun rengi ne imiş bize açıklasın". O da şöyle dedi: O diyor ki:

"O, bakanlara ferahlık veren sapsarı bir inektir".

Safra hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O sufretten gelir ki, belli sarı renktir, bunu İbn Abbâs, Katâde, İbn Zeyd, Kuteybe ve Zeccâc demişlerdir.

İkincisi: O siyahtır, bunu da Hasen Basri demiştir, bunu bir grup alim reddetmiştir.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Bu inek renkleri için yanlıştır; bu ancak deve sıfatı olur, meselâ bairün asfar denir ki, siyah demektir. Çünkü siyah deve sarıya çalar. Buna da fakıun levnüha işaret etmektedir. Araplar: Esved fakiun demez, ancak, esved halikün ve asfar fakiün, der.

Zeccâc da şöyle demiştir: Fakı’ aşırı sarıya sıfat olur, meselâ asfar fakı' (sapsarı), ahmar kani (kan rengi, kıpkırmızı), ahdar nadir (yemyeşil), ebyad yakak (bembeyaz), esved halik (simsiyah), helekuk, decuca. (kapkara) denir.

"Bakanlara ferahlık verir": Hoşlarına gider, demektir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: O kavim zorlaştırdı, Allah da onlara zorlaştırdı.

70

Dediler: Rabbine bizim için dua et; o nedir, bize açıklasın; çünkü bizce bütün inekler birbirine benziyor. Ve biz, inşallah doğrusunu buluruz.

Ebû Hureyre radıyallahu anh, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den şöyle dediğini rivayet etmiştir: Eğer İsrâil oğulları, inşallah demeselerdi, sonunda muratlarına eremezlerdi.

Muratlarına ermekte de iki görüş vardır:

Birincisi: İnşallah o ineği buluruz, demeleridir ki, bu çoğunluğun görüşüdür.

İkincisi: Katili buluruz demektir, bunu da Ebû Salih, İbn Abbâs’tan nakletmiştir.

71

Mûsa dedi: O şöyle diyor:

"O, ne çifte koşulup toprağı süren ne de ekin sulayan bir inek değildir. Salmadır, onda alaca yoktur". İşte şimdi gerçeği getirdin, dediler. Onu boğazladılar. Neredeyse bunu yapmayacaklardı.

"O diyor ki: O ezilmiş bir inek değildir":

Katâde şöyle demiştir: Çifte koşularak ezilmiş değildir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Hayvanlar için: Dabbetün zelulun denir ki, çok ezilmiş demektir. İnsanlar için de recülün zelil denir ki, çok zilletli demektir.

"Toprağı sürer": İnek için müşire denir ki, çifte koşulan demektir.

Ferrâ’: Okurken zelul kelimesi üzerinde durma, çünkü mana, toprağı süren bir ezilmiş inek değildir, şeklindedir.

İbn Kasım da Ebû Hatim es - Sicistani’nin zelul üzerinde vakfı câiz gördüğünü hikaye etmiş, sonra onu ağır şekilde reddetmiştir. Sebep olarak da çifte koşulanın sulamada da kullanılacağım göstermiştir. Ne zaman çifte koşulursa ezilmiş olur. Ekin sulamaz demek de ekin sulamak için dolap çevirmez, demektir.

Müsellemetün (salma) demektir, bunda da dört görüş vardır:

Birincisi: Kusursuzdur, bunu İbn Abbâs, Ebû’l - Âliyye, Katâde ve Mukâtil demişlerdir.

İkincisi: İş yapmaz demektir, bunu da Hasen ile

İbn Kuteybe demişlerdir.

Üçüncüsü: Alacası yoktur demektir, bunu da Mücâhid ile İbn Zeyd demişlerdir.

Dördüncüsü: Ayakları ve gövdesi sağlamdır, demektir, bunu da Atâ’ el - Horasani demiştir.

Şiye’ye gelince,

Zeccâc: Veşy lügatte bir rengin başka renge karışmasıdır, veşiytüs sevbe eşihi şiyeten ve veşyen denir ki, elbiseyi çeşitli renklere boyadım demektir, tıpkı vediytü fülanen edibi diyeten veznindedir ki, diyetini verdim manasınadır. Laşiyete fiha menfi bir kelâmdır, manası şöyle olur: Onda farklı renk yoktur. Atâ’ el - Horasani de: Tek renklidir, demiştir.

"Şimdi gerçeği getirdin": Buradaki el’âne, içinde bulunduğun vakit içindir, o iki zaman arasındaki sınırdır; geçmişin sonu ve geleceğin başıdır. Hakkı getirdin: Açıkladın demektir.

"Neredeyse yapmayacaklardı": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Pahalı olduğu için, bunu İbn Ka’b el - Kurazi demiştir.

İkincisi: Katili bulmakla skandal çıkacağından korktukları için, bunu da Vehb demiştir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: İneği bulmak için kırk sene aradılar, nihayet onu bir adamın yanında buldular, o da ancak derisi dolusu altına satmayı kabul etti. Bu; Mücâhid, İkrime, Ubeyde, Vehb, İbn Zeyd, Kelbî ve Mukâtil'in fiyat hakkındaki görüşleridir.

Fiyatın niçin yüksek olduğu hususunda da iki ihtimal vardır:

Birincisi: Onlar zorlaştırdılar, Allah da onlara zorlaştırdı.

İkincisi: Allah ineğin sahibine ikram etmek istedi. Çünkü o, ebeveynine muti birisi idi.

Bazı müfessirler şöyle demişlerdir: İsrâil oğullarında babasına muti bir genç vardı, bir adam geldi ondan bir şey almak istedi, o da ona satmak için gitti. Dükkanın anahtarının babasının yanında olduğunu hatırladı, babası ise uyuyordu, onu uyandırmadı ve müşteriyi reddetti. Müşteri de fiyatı katladı, o da babasına döndü, onu uykuda buldu, müşteriye dönüp onu reddetti. Müşteri yine fiyatı katladı, bu birkaç kere tekerrür etti. Nihayet Allah ona babasına itâat ettiği için o ineği verdi.

Vehb b. Münebbih’ten uzun bir hadiste şöyle rivayet edilmiştir: Bir delikanlı ebeveynine çok iyi davranırdı, sırtında odun çeker, onu sattığı zaman üçte birini sadaka eder, üçte birini annesine verir, üçte birini de kendine bırakırdı. Annesi bir gün ona: Bana babandan bir inek kaldı, ben de onu Allah’ın ismiyle sürüde bıraktım. Sürüye gittiğin zaman onu İbrahim’in İlâhının ismiyle çağır, dedi. O da gitti, öyle çağırdı, inek de geldi; Allah ineği konuşturdu: Üzerime b., dedi. O da: Annem bana bunu söylemedi, dedi. O da: Ey annesine muti delikanlı, eğer üzerime binseydin, bana gücün yetmezdi, git, eğer dağa yerinden oynamasını emretsen annene iyilik ettiğin için yerinden oynar, dedi. İneği annesine getirince annesi: Onu benim rızam ile üç yüz dinara sat, dedi. Allah bir melek gönderdi:

"Bunu kaça satıyorsun?” dedi. O da: Annemin rızası ile üç yüz dinara, dedi. O da: Al sana altı yüz dinar, annene danışma, dedi. O da kabul etmedi. Annesine dönüp durumu anlattı. O da: Rızam ile altı yüz dinara sat, dedi. Melek geldi: On iki b. dinar al, annene danışma, dedi. O da kabul etmedi ve annesine dönüp durumu haber verdi. O da; Evladım, o melektir, kaça satmamı emredersin diye sor, dedi. O da ona gelip bunu dedi. O da: Ey delikanlı, senin bu ineğini İmran oğlu Mûsa, İsrâil oğullarında öldürülecek bir ölüden dolayı satın alacak, dedi.

72

Hani siz bir adam öldürmüştünüz de o hususta alışmıştınız, Allah ise gizlediğiniz şeyi açığa çıkaracaktır.

"Hani siz bir adam öldürmüştünüz": Bu âyet okunmada sonra ise de manada öncedir; çünkü ineğin kesilme emrindeki sebep adamın öldürülmesidir; buna göre sözün takdiri şöyle olur: Hani siz bir adam öldürmüş de o hususta tartışmış ve Mûsa’dan sormuştunuz, o da: Şüphesiz Allah size bir inek boğazlamanızı emrediyor, demişti. Bunun bir benzeri de şu ayettir:

"Allah onda (Kur’ân’da) eğrilik kılmadı, doğru (kıldı).” (Kehf: 1) Şunu kastediyor: Kitabı doğru olarak indirdi, ona eğrilik koymadı. Böylece başa geleni sona bırakmış, sona geleni de başa almış oldu. Çünkü bu, Arapların adetlerindendir. Şair Ferezdak şöyle demiştir:

Ferezdak yuvarlak ve sert bir kayadır;

Uzadı, ona yetişemez dağkeçileri.

Maksat: Dağkeçilerinden yüksektir demek istiyor.

Şair Cerir de şöyle demiştir:

Hayal dolaştı, senden, ara sıra

Artık dön ziyaretçilerini selamla.

Hayal ara sıra dolaştı demek istiyor.

Bir başkası da şöyle demiştir:

Asi kavimden hayırlıdır, şefleri,

Ey kavmim, utanın, dedi, oturan kadınlardan.

Yani: Oturan kadınlar asi kavimden daha hayırlıdır, bundan utanın demek istiyor.

İddare’tüm kelimesinin manası tartıştınız demektir, bunu İbn Abbâs ile Mücâhid demişlerdir.

Zeccâc da: İtiştiniz kakıştınız manasınadır, demiştir. Dere’tü fülanen denir ki, ittim demektir. Dareytuha da müdara ettim, ona yumuşak davrandım demektir. Dereytuhu da dolandırdım demektir. Onda te dala idgam olunmuştur, çünkü mahreçleri aynıdır.

Gizlediklere şey de maktulün durumudur.

73

Biz de: Ona bir parçası ile vurun, dedik. İşte Allah ölüleri de böyle diriltir ve belki aklınızı başınıza alırsınız diye size âyetlerini gösterir.

İneği kırk yıl aradılar diyenler, bir parçasını kabrine vurdular; böyle demeyenler de, defnetmeden önce vücuduna vurdular, demişlerdir.

Vurdukları parça üzerinde de altı görüş beyan edilmiştir:

Birincisi: Kıkırdağa yakın bir kemikle vurdular, bunu İkrime, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Ebû Süleyman Dımeşki de: O kemik kulak kökü kemiğidir, demiştir. Bazıları da kimin o kemiği kırılırsa asla yaşamaz demişlerdir.

Zeccâc da: Kulaktaki kıkırdaktır, o kulak memesinin üzerindeki kepçedir, kulak küpesinin asıldığı yerdir, demiştir. İki kulağın arkasındaki yüksekçe kemiklere de haşşavan, haşaşavan denir ki, tekili huşşa’ ve huşuşa’dır (kulak tozu).

İkincisi: Ona ineğin uyluğu ile vuruldu, bu da yine İbn Abbâs, İkrime, Mücâhid ve Katâde’den rivayet edilmiştir. İkrime ile Mücâhid onun sağ uyluk olduğunu söylemişlerdir.

Üçüncüsü: O kuyruktur, bunu da Leys, Mücâhid’ten rivayet etmiştir.

Beşincisi: O kuyruk sokumudur, bu bedenin dayandığı ve ondan bittiği kemiktir, Said b. Cübeyr’den rivayet edilmiştir.

Altıncısı: O dildir, bunu da Dahhâk demiştir.

Sözde kısaltma vardır, takdiri şöyledir: Biz: Ona bir parçası ile vurun ki, dirilsin, dedik. Onlar da vurunca dirildi, ayağa kalkıp katilini haber verdi.

Katil hakkında da dört görüş vardır:

Birincisi: Kardeşinin oğullarıdır, bunu Atıyye, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Amcasının iki oğludur, bunu da Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Bu iki görüş katilin birden çok olduğunu gösterir.

Üçüncüsü: Kardeşinin oğludur, bunu da Süddi - şeyhlerinden - ve Ubeyde demişlerdir.

Dördüncüsü: Kardeşidir, bunu da Abdurrahman b. Zeyd demiştir.

"İşte Allah ölüleri de böyle diriltir": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu, Mûsa kavmine hitaptır.

İkincisi: Kureyş müşriklerinedir. Onlar öldükten sonra dirilmeyi inkâr edince, ehl-i kitaba uygun bir cevap verdi.

Ebû Ubeyde: Âyetleri, acayipleridir, demiştir.

74

Sonra bunun ardından kalpleriniz katılaştı; artık onlar taş gibidir, hatta daha da katıdır, Çünkü taşlardan öylesi vardır ki, ondan nehirler fışkırır ve onlardan öyleleri de vardır ki, çatlar da ondan su çıkar. Yine onlardan öyleleri vardır ki, Allah korkusundan aşağı yuvarlanır. Allah yapmakta olduğunuz şeylerden gafil değildir.

"Sonra kalpleriniz katılaştı": İbrahim b. Seriyy şöyle demiştir: Kaset, lügatte kalınlaşmak, kurumak manasınadır. Kalbin katılaşması da ondaki yumuşaklığın, rahmetin ve huşuun gitmesidir. Kasi ile asi çok sert demektir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Kaset, aset, atet birdir, kurumak manasınadır.

Burada (za ile) işaret edilen kimseler hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Bütün İsrâil oğullarıdır.

İkincisi: Katildir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Onu öldürenler, maktul katilin ismini verince: Vallahi biz öldürmedik, dediler.

Zalike’nin kâf'i hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Ölülerin diriltilmesine işarettir, o zaman hitap bütün İsrâil oğullarına olur.

İkincisi: Maktulün sözünedir, o zaman hitap katile olur, bu ikisini müfessirler demişlerdir.

Üçüncüsü: Âyetlerde geçen maymunlara ve domuzlara çevrilme, dağın kaldırılması, suyun fışkırması ve maktulün diriltilmesidir, bunu da Zeccâc demiştir.

"Ev” edatı hakkında da birtakım görüşler vardır, bunlar da ev kesayyibin’de geçenlerle aynıdır.

"Taşlardan öyleleri vardır ki, onlardan nehirler fışkırır":

Mücâhid şöyle demiştir: Suyun fışkırdığı, çatlayıp da içinden su çıkan veya dağ başından yuvarlanan her taş bunu Allah’ın korkusundan yapar.

75

Size inanmalarını mı umuyorsunuz? Halbuki onlardan bir grup Allah kelâmını dinler, sonra da onu kavramalarının ardından bilerek değiştirirlerdi.

"Size inanmalarını mı umuyorsunuz?":

Bu âyette muhatapların kimler olduğu hususunda üç görüş vardır:

Birincisi: O özellikle Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’dir, bunu İbn Abbâs ile Mukâtil demiştir.

İkincisi: Onlar mü'minlerdir, takdiri şöyledir: Peygamberinizi tasdik edeceklerini mi umuyorsunuz? Bunu da Ebû’l - Âliyye ile Katâde demiştir.

Üçüncüsü: Onlar ensardır, çünkü onlar Müslüman olunca Yahudilerin de Müslüman olmalarını istediler, çünkü sütkardeş idiler, bunu da Nakkaş demiştir.

Zeccâc şöyle demiştir: Efetetmaunedeki elif haber alma elifidir, sanki onların imanından ümit kesmiş gibi olurlar.

Allah’ın kelâmını dinlemelerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar Tevrat’ı okudular, sonra da onu değiştirdiler, bu Mücâhid, Süddi ve diğerlerinin görüşüdür. Bu durumda Allah'ın kelâmını dinlemeleri peygamberlerin tebliği ile değiştirmeleri de içindekileri bozmaları ile olur.

İkincisi: Onlar Mûsa’nın seçtiği yetmiş kişidir, Allah’ın kelâmını Tûr dağının yanında doğrudan dinlediler. Kavimlerine gelip: Mûsa bize şöyle şöyle dedi, sonunda da: Eğer sizi men ettiğim şeyleri terk etmeye gücünüz yetmezse elinizden geldiği kadarını yapın, dedi dediler. Bu da Mukâtil'in görüşüdür ki, doğru olan birincisidir. Bazı ilim adamlan bu görüşü şiddetle reddettiler, onlardan biri de Nevadirü'l - Usul kitabının sahibi Tirmizî’dir ki, şöyle demiştir: Allah ile özel olarak konuşan bir tek Mûsa’dır. O zaman diğerlerinden ne fark kalır? Tirmizî, bunları Kelbî’nin rivayet ettiği şeylerden saydı, o yalancı biri idi.

Kavramak da dinleyip anlamak manasınadır.

Bilerek: İfadesinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar onu değiştirdiklerini biliyorlardı.

İkincisi: Onlar onu değiştirmenin azabını biliyorlardı.

76

İman edenlerle karşılaştıkları zaman: Biz de iman ettik, derler. Kimileri kimileri ile baş başa kaldıkları zaman da:

"Allah’ın size açtıklarını Rabbinizin yanında aleyhinize delil olarak ileri sürmeleri için mi söylüyorsunuz? Aklınız ermiyor mu?” derler.

"İman edenlerle karşılaştıklan zaman": Bu âyet, bir grup Yahudi hakkında indi, bunlar Peygamber ve mü’minlerle karşılaştıkları zaman: Biz de iman ettik, derler, birbirleriyle baş başa kaldıkları zaman da:

"Allah’ın size bildirdiklerini onlara mı söylüyorsunuz?” derlerdi. Bu; İbn Abbâs, Ebû’l - Âliyye, Mücâhid, Katâde, Atâ’ el - Horasani, İbn Zeyd ve Mukâtil'in görüşleridir.

"Allah’ın size açtıklarını": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Size verdiği hükümleri demektir. Açmak hüküm vermektir,

"Rabbimiz, bizimle kavmimiz arasında hüküm ver.” (A’raf: 89) âyeti de böyledir. Süddi, şeyhlerinden rivayetle şöyle demiştir: Yahudilerden birtakım insanlar iman etmişlerdi, bunlar ne için azaba duçar olduklarını mü’minlere anlatırlardı. Birbirlerine: Allah’ın size açtığı azabı onlara mı söylüyorsunuz? Sonra, biz Allah nazarında sizden daha sevgiliyiz, sizden daha kıymetliyiz, dediler.

İkincisi: Bunun manası, Allah’ın size öğrettiklerini demektir. İbn Abbâs, Ebû’l - Âliyye ve

Katâde şöyle demişlerdir: Allah’ın onlara açtığı şey, Tevrat’ta Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in sıfatları ile ilgili şeylerdir.

Mukâtil de şöyle demiştir: Müslüman, Yahudi müttefiğine veya sütkardeşine rastlar, ona: "Siz kitabınızda Muhammed’i görüyor musunuz?” derdi. Onlar da: Evet, o, gerçek peygamberdir, derlerdi. Ka’b b. el - Eşref ve diğerleri bunu işittiler, Yahudilere gizlice:

"Allah’ın size açtıklarını yani Tevrat’ta Muhammed’le ilgili indirdiği şeyleri onlara mı anlatıyorsunuz? Onun peygamber olduğunu itiraf etmekle Rabbinizin katında sizinle tartışmalarını mı istiyorsunuz? Bunun aleyhinize bir delil olduğunu bilmiyor musunuz?” dediler.

"Rabbinizin katında": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Rabbinizin verdiği hükümde demektir, meselâ

"onlar Allah katında yalancıların ta kendileridir” (Nûr: 13) âyetinde olduğu gibi.

İkincisi: Bundan kıyamet gününü kastetmiştir.

77

Allah’ın onların gizlediklerini ve açıkladıklarını bildiğini bilmiyorlar mı?

78

Onlardan kimileri ümmidir; bazı kuruntulardan başka kitabı bilmezler. Onlar yalnız zanda bulunurlar.

"Onlardan kimileri ümmidir": Yani Yahudilerden. Ümmi okuyup yazması olmayan demektir. Bunu Mücâhid demiştir.

Ona ümmi denilmesi hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Çünkü o yaratıldığı gibi kalmış yazı öğrenmemiştir, o cibilletinin üzerinde durmaktadır, bunu Zeccâc demiştir.

İkincisi: O anasına nispet edilmiştir, çünkü yazma erkeklerde idi, kadınlarda değildi. Şöyle de denilmiştir: Çünkü o anasından doğduğu gibi durmaktadır.

"Kitabı bilmezler":

Katâde: Onda olan şeyleri bilmezler, demiştir.

"Bazı kuruntulardan başka": Cumhûr buradaki emaniy kelimesini ye’nin şeddesi ile okurlar; Hasen ile Ebû Cafer de ye’yi şeddesiz okurlar.

"Bütün emanileri odur” (Bakara: 111);

"ne sizin ne de ehl-i kitabın emanisi değildir” (Nisa: 123);

"onun ümniyyesinde” (Hac: 52),

"sizi emaniler aldattı” (Hadid: 14) âyetlerinde emanihim kelimesinde ye şeddesiz ve he kesre iledir. Emaniyye’nin ye’” sîn

“ in fethalı olduğunda ise ihtilaf yoktur.

Bu Kelâmın manasında da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar yalanlardır, demektir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Bazı emanilerden (kuruntulardan) başka: Ağızlarıyla söyledikleri bazı yalan sözden başka. Bu Mücâhid’in de görüşüdür, Ferrâ’’nın da tercihidir.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Bir Arap henüz sakalı çıkan oğluna:

"Ehaza şeyün reveytehu em şeyün temenneytehu demiştir ki, bu, rivayet ettiğin mi veya uydurduğun bir söz mü?” demiştir.

İkincisi: Emani okumak manasınadır, o zaman: Kitabı anlamazlar, sadece kendilerine okunanı dinlemekle yetinirler demek olur. Şair şöyle demiştir:

Allah’ın kitabını ilk gecede okudu,

Dâvud’un Zebur’unu da ağır ağır akudu.

Bu, Kisâi ile Zeccâc’ın görüşüdür.

Üçüncüsü: Onlar Allah’tan temenni ettikleri şeylerdir, bunu da Katâde demiştir.

"Onlar yalnız zanda bulunurlar":

Mukâtil: Yakin üzerinde değiller; reisleri yalan söylese de doğru söylese de ona tabi olurlar, demiştir.

79

Kitabı elleriyle yazıp, sonra da onunla az bir paha almaları için, bu, Allah katındandır, diyenlere yazıklar olsun. Elleriyle yazdıkları şeyden dolayı onlara yazıklar olsun ve kazandıkları şeyden dolayı da onlara yazıklar olsun.

Bu âyet, Tevrat’ı değiştirip ve içindeki Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in sıfatlarını kaldıran ehl-i kitap hakkında nazil olmuştur. Bu İbn Abbâs, Katâde, İbn Zeyd ve Süfyan’ın görüşleridir. Yazıklar olsun diye tercüme edilen veyl kelimesine gelince, Ebû Said el - Hudri, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den şöyle dediğini rivayet etmiştir: Veyl; cehennemde bir deredir ki, ona kâfir yuvarlanır da yetmiş yıldan önce dibine varamaz. 6

Zeccâc da şöyle demiştir:

6 - Tirmizî, Tefsirü sûre 21, bab 1; Ahmed, Müsned, 3/75.

Veyl Arapların tehlikeye düşen herkes için dediği ve kullandığı bir kelimedir. Aslı lügatte azap ve helak manasınadır.

İbn Enbari de şöyle demiştir: Veyl'in manası azabın meşakkati demektir. Aslının: Vey lifülanin’den geldiği söylenir ki, filan üzüldü demektir. İki harf halinde çok kullanılınca lâm vava bitiştirilip bir kelime oldu. Sonra da fülanın başına bir lâm getirildi. Ferrâ’’nın tercihi budur. Burada kitap da Tevrat’tır. Eller kelimesi ise tekit için getirilmiştir. Az paha da: Fani dünyalıklardır.

Kazandıkları şeyler: Bu hususta da iki görüş vardır:

Birincisi: Yazdıklarına karşılık olarak aldıklarıdır.

İkincisi: Yaptıkları işlerin günahıdır.

80

Dediler ki: Bize ateş ancak sayılı günlerde dokunur. De ki: Allah katında bir söz mü aldınız? Ki, Allah asla sözünden caymaz. Yoksa Allah’a karşı bilmediğiniz şeyi mi söylüyorsunuz?

Dediler ki: Bize ateş ancak sayılı günlerde dokunur: Bunlar Yahudilerdir. Bu günlerle ne kastettikleri hususunda da iki görüş vardır:

Birinci görüş: Onlar kırk günü kastetmişlerdir, bunu İbn Abbâs, İkrime, Ebû’l - Âliyye, Katâde ve Süddi demişlerdir.

Neden kırk olarak takdir ettiler? Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar şöyle dediler: Cehennemin iki ucu arasında kırk senelik yol vardır, biz de her yıllık mesafeyi bir günde katederiz, sonra da azap biter, cehennem de yok olur. Bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Onlar şöyle dediler: Rabbimiz bir hususta bizi azarladı; bize kırk gün azap edeceğine yemin etti. Sonra da bizi cennete koyacaktır. Bu nedenle bize ateş, yemini yerine gelsin diye ancak kırk gün dokunacaktır. Bu görüş Hasen ile Ebû’l -Âliyye'ye aittir.

Üçüncüsü: Bu sayı buzağıya taptıkları günlerin karşılığıdır, bunu da Mukâtil, demiştir.

İkinci görüş: Bu sayılı günler yedidir, zira onlara göre dünyanın ömrü yedi b. yıldır, insanlar her bin sene için bir dünya günü azap görecekler, sonra azap kesilecek. Bunu da İbn Abbâs demiştir.

"De ki: Allah katından söz mü aldınız?": Yani Allah size ancak bu kadar azap edeceğine dair söz mü verdi?

81

Hayır, kim bir kötülük kazanır ve suçu onu kuşatırsa, işte onlar cehennemin dostlarıdır. Onlar orada ebedi kalacaklardır.

"Hayır, kim bir kötülük kazanır": Belâ (hayır), naam (evet) gibidir, ancak belâ olumsuza cevap, naam ise olumluya cevap içindir.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Bir adam arkadaşına: Maleke aleyye şeyün der de, ötekisi de, naam derse, onda bir şeyi olmadığını tasdik etmiş olur. Eğer belâ (hayır) derse, sözünü reddetmiş olur.

İbn Enbari şöyle demiştir: Neden belâ inkârda kullanılmıştır? Çünkü o inkârdan kabule dönmek içindir, o bel gibidir, bel ise inkârdan sonra gelir. Meselâ, makame ehuke, bel ebuke denir. Bir adam bir adama:

"Ela tekumu?” dese, o da belâ dese, kalkacağım demek olur. Bel’e elifin ilâve edilip de belâ denmesi üzerinde vakfın daha güzel olması içindir. Çünkü bel diye vakfederse, daha konuşacağı akla gelir, onun için mutahataptan bu kuruntuyu kaldırmak maksadıyla elif ilâve edilmiştir.

Belâ men kesebe seyyieten, bel men kesebe seyyieten manasınadır.

Zeccâc şöyle demiştir: Belâ, onların: Bize ateş ancak belli günlerde dokunur iddialarını ret içindir. Burada kötülük; İbn Abbâs, İkrime, Ebû Vâil, Ebû’l - Âliyye, Mücâhid, Katâde ve Mukâtil’e göre şirk manasınadır.

"Suçu onu kuşatırsa": Sararsa, çevrelerse demektir. Nâfi, cemi sigasıyla hatîâtuhu okumuştur.

İkrime de: Tevbe etmeden ölürse demiştir.

Ebû Vâil de: Hatîe şirkin sıfatıdır, demiştir.

Ebû Ali de şöyle demiştir: Mana ya şöyle olur: Kötülüğü iyiliğini kuşatırsa, yani onu yok ederse, çünkü kuşatan kuşatılandan daha çoktur. O zaman şu âyetler gibi olur:

"Gerçekten cehennem kâfirleri kuşatıcıdır” (Tevbe: 49);

"duvarları onları kuşattı.” (Kehf: 29) Yahutta kuşatmanın manası helak etti olur, meselâ

"meğer ki, kuşatılasınız (helak olasınız)” (Yûsuf: 66) âyetinde olduğu gibi.

82

İman edip iyi ameller işleyenler ise, işte onlar cennetin dostlarıdır. Onlar da orada ebedi kalacaklardır.

83

Hani İsrâil oğullarından:

"Allah’tan başkasına ibadet etmeyin; anaya babaya, akrabalara, yetimlere, yoksullara iyilik edin, insanlara güzel söz söyleyin, namazı dosdoğru kılın ve zekâtı verin” diye kesin söz almıştık. Sonra içinizden pek azı hariç yüz çevirerek arka döndünüz.

Hani İsrâil oğullarından kesin söz almıştık: Bu kesin söz onlardan Tevrat’ta alınmıştır.

Lata büdune; Âsım, Nâfi, Ebû Amr ve İbn Âmir, hitap sigası ile te îi okumuşlar; İbn Kesir, Hamze ve Kisâi de, onlardan haber manasına ye ile okumuşlardır.

"Anaya babaya iyilik": Yani babalarına ve atalarına hayır yapmalarını tavsiye ettik.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Araplar: Usiyke bihi hayren derler ki, manası, âmuruke en tefale bihi hayren (ona iyilik etmeni emrederim) demektir. Sonra

"en” atıldı, hayır kelimesi vasiyet ve emre bitişti. Şair de şöyle demiştir:

Dehma’ya şaştım, bizi şikayet ederken,

Dehma’nın babasından şaştım, bize vasiyet ederken,

Ona iyilik etmemizi, sanki biz ona haksızlık etmişiz!

Ana babaya iyilik, onlara itâat etmektir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Elbiseni silkme, sonra onlara tozu gider. Hazret-i Âişe de şöyle demiştir: Babasına sert bakan ona isyan etmiştir. Urve de şöyle demiştir: Onların sevdiği hiçbir şeyi onlardan esirgeme!

Akrabalara: Yani onlara sıla-i rahim yapan diye vasiyet ettik.

Yetama (yetimler) kelimesi ise çoğul olup tekili yetimdir.

Esmaî şöyle demiştir: İnsanlarda yetim babası olmayandır, insanlardan başkasında ise anası olmayandır.

İbn Enbari de şöyle demiştir:

Sa’leb şöyle dedi: Arapça’da yetm kelimesi teklik anlamındadır, çocuğa yetim denmesi de babasından ayrı kaldığı içindir. Bize şöyle bir şiir okudular:

Ey Fatıme, ben öleceğim, bunu iyi bil,

Telaş etme, bütün kadınlar yetimdir.

Şöyle demiştir: Bu beyitte yetim ve yeim şeklinde iki rivayet vardır. Ye ile yetim diyen, bütün kadınlar zayıftır, yalnızdır, demek istemiştir. Yeim rivayet eden de: Bütün kadınların kocalan ölür demek istemiştir. Ve şöyle demiştir: Bize İbnu’l-A’râbî şöyle bir beyt okudu:

Üç sevgi vardır: İlişki sevgisi,

Yağcılık sevgisi ve ölümüne sevgi.

Sa’leb diyor ki: Bize daha fazla söyle dedik, o da: Ev yetimdir, yani yalnızdır dedi. Şeyhimiz Ebû Mansur el - Lügavi’den şöyle okudum, dedi ki: Bir çocuk buluğ çağına varınca artık ona yetim denmez. Fi’lin çekimi şöyledir: Yetüme yeytümü yütrnen ve yetemen, yetimin çoğulu da yetama ve eytam gelir. Araplara göre her yalnız erkek yetim ve her yalnız kadın yetimedir. Demiştir ki: Yütm kelimesi aslında gaflet manasınadır, yetime böyle denmesi, iyiliğinden gafil kalınmasındandır. Kadın da evlenmediği sürece yetimedir, evlendiği zaman ona artık yetim denmez. Ondan yetimlik hiçbir zaman gitmez diyenler de olmuştur. Ebû Amr da şöyle demiştir: Yetm gecikmek manasınadır, yetim de bundan alınmıştır, çünkü ona iyilik gecikir. Miskinlere (yoksullara): Mesakin de miskinin çoğuludur, bu da sükundan alınmıştır, sanki fakirlik onu sükuna itmiştir.

"Kûlû lin-nâsi hüsnen": İbn Kesir, Ebû Amr, Nâfi, Âsım ve İbn Âmir ha’nın zammesi ve hafif olarak (sin'in sükunu ile) hüsnen; Hamze ile Kisâi de, hanın fethi ve ağır olarak (hareke ile) hasenen okumuşlardır.

Ebû Ali de şöyle demiştir: Kim hüsnen okursa, hasenen okumak da câizdir, meselâ buhl ve bahal, rüşd ve reşed gibi. Bu, isimlerde olduğu gibi sıfatlarda da gelmiştir, baksanıza, onlar: Urb ve arab derler. Hüsn’ün küfr, şükr ve şıığl gibi mas dar olması da câizdir. Muzafı hazfedilmiştir, sanki kulu lehu kavlen za husnin demiş gibi olur. Kim de hasenen okursa takdiri şöyle olur: Kulu linnasi kavlen hasenen, o zaman mevsuf hazfedilmiş olur.

Bununla kim muhatap olduğu hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bunlar Yahudilerdir, bunu İbn Abbâs, İbn Cübeyr, İbn Cüreyc demiştir. Manası da: Peygamberin sıfatını tasdik ve beyan edin demek olur.

İkincisi: Onlar Muhammed ümmetidir. Ebû’l-Âliyye de: insanlara iyi konuşun demiştir. Muhammed b. Ali b. el - Hüseyn de: Onlarla size demelerim istediğiniz sözlerle konuşun, demiştir. Bir topluluk da şöyle demiştir: Bundan maksat kâfirleri İslâm’a davet ederken onlara toleranslı davranmaktır. Buna göre bu âyet, kılıç âyeti ile neshedilmiş olur.

"Sonra yüz çevirdiniz": Ancak içinizden pek azı hariç: Bunlar hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar Tevrat’ı değiştirmeyen ilkleridir.

İkincisi: Onlar kendi zamanında Peygamber Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’e iman edenlerdir.

84

Hani kanlarınızı akıtmayın, kendinizi yurtlarınızdan çıkarmayın diye kesin söz almıştık. Sonra şahitlik edip durduğunuz halde bunu inkâr ettiniz.

"Hani kanlarınızı akıtmayın diye sizden kesin söz almıştık": Yani kiminiz kiminizin kanını akıtmasın, bazınız bazınızı yurdundan çıkarmasın diye.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Sonra o gün sözü ikrar ettiniz, bugün ise ona şahitlik ediyorsunuz. Buna göre ikrar, geçmişlerine yönelik, şahitlik de yerlerine geçeceklere yöneliktir. Sonra sizler o kişilersiniz ki, kendilerinizi öldürüyorsunuz: Yani bazınız bazınızı öldürüyor. Süddi, şeyhlerinden şöyle rivayet etmiştir: Kurayzalılar Evslilerin müttefiği idi, Nadiyrler de Hazrec’in müttefıği idiler. Onlar Semir savaşında çarpışıyorlardı; Kurayza oğulları müttefikleri ile Nadiyr ve müttefiklerine karşı savaşırlardı. Nadiyrler de Kurayzalılara ve müttefiklerine karşı savaşırlardı. Onları mağlup eder, yurtlarını harap eder ve oradan çıkarırlardı. Bir adam her iki gruptan esir aldığı zaman, onun için mal toplar, fidyesini verirlerdi. Araplar da onları ayıplar ve:

"Onlarla nasıl savaşıyor ve fidyesini veriyorsunuz?” derlerdi. Onlar da: Biz fidye vermekle emrolunduk, onları öldürmek bize haram kılındı, derlerdi. Araplar da: "öyleyse onlarla niçin savaşıyorsunuz?” derlerdi, onlar da: Müttefiklerimizin hor olmalarından utanıyoruz, derlerdi. İşte Allahü teâlâ onları ayıpladı ve:

85

Sonra sizler o kimselersiniz ki, kendilerinizi öldürüyor ve içinizden bir grubu onlara karşı günah ve düşmanlıkla tezahürat ederek yurtlarından çıkarıyorsunuz. Size esir olarak gelirlerse onlarla fidyeleşiyorsunuz. Halbuki onların çıkarılması size haram edilmiştir. Kitabın bir kısmına inanıyor, bir kısmına inanmıyor musunuz? İçinizden bunu yapanların cezası dünya hayatında rüsvaylıktan başkası değildir. Kıyamet gününde de azabın en şiddetlisine döndürülürler. Allah yaptıklarınızdan gafil değildir.

"Sonra sizler öyle kimselersiniz ki, kendilerinizi öldürüyor ve bir bölüğü yurtlarından çıkarıyorsunuz... Siz kitabın bir kısmına inanıyor ve bir kısmına inanmıyor musunuz?” dedi. Bir kısmına inanmaları esirlerin fidyelerini vermeleridir, inanmamaları da, birbirlerini öldürmeleridir.

"Tezaherûne": Âsım ile Kisâi: Tezaherune, Tahrim suresinde (âyet: 4): Tezahera şeklinde zı'yı şeddesiz; İbn Kesir, Nâfi, Ebû Amr ve İbn Âmir de, zı’nın şeddesi ve elifle okumuşlardır.

Ebû Ali de şöyle demiştir: Kim zı’nın şeddesi ile tezzaherune okursa, teyi zıya idgam eder, çünkü mahreçleri yakındır, o nedenle idgamla hafiflemiş olur. Kim de şeddesiz olarak tazaherune okursa, ötekilerin idgam ettiği teyi atar, böylece hazfle hafiflemiş olur. İbn Kesir’in idgam ettiği te, işte o, Âsım’ın hazfettiği te'dir. Hasen ile Ebû Cafer’den de zının şeddesi ve elifsiz olarak tezzaherune okudukları rivayet edilmiştir. Tezahürat ise yardımlaşmaktır.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Bunun aslı zahr (sırt) dan gelir, sanki tazahürat biribirine sırt verme gibi olur, kuvvet kazanırlar, birbirlerine dayanırlar.

Mukâtil de: îsm günah manasına, udvan da zulümdür, demiştir.

"Size esir olarak gelirlerse onlarla fidyeleşirsiniz": Esir lâfzının aslı bağlamaktır. İbn Kesir, Ebû Amr ve İbn Âmir üs ara, A’meş ile Hamze de esra okumuşlardır.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Hicazlılar esiri üs ara, Necidliler de çoğunlukla esra olarak cemilerler. Beriki Arapçada daha kaliteli olandır. Çünkü şunun gibi olur: Cerih ve cerha, sari’ ve sar’a. Esmaî, Ebû Amr’den şöyle dediğini rivayet etmiştir: Üsara elleri bağlı olandır, esra ise ellerinde olmakla beraber bağlı olmayandır.

Zeccâc şöyle demiştir: Fa’lâ vezni insanların bedenen ve aklen maraz kaldıkları her şey için kullanılır, meselâ halik ve helkâ, nıarîd ve marda, ahmak ve hamka, sekran ve sekra derler. Kim üsara okursa cem’i cem etmiş olur: Esir - esra - üsara, der, son kelime cem’in cim’i olmuş olur.

"Tüfaduhum": İbn Kesir, Ebû Amr ve İbn Âmir, tefduhum; Nâfi, Âsım ve Kisâi de elifle tüfaduhum okumuşlardır. Müfadat bir şey verip yerine başka bir şey almaktır.

"Kitabın bir kısmına mı inanıyorsunuz?": Bu, esirleri salıvermektir.

"Bir kısmını inkâr mı ediyorsunuz?": Bu da yurttan çıkarmak ve öldürmektir.

Mücâhid şöyle demiştir: Başkasının elindekinin fidyesini verir ve onu bizzat sen öldürürsün, demiştir.

Rüsvayliğin ne manaya geldiği hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Cizyedir, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Kurayzalılamı öldürülüp Nadiyrlilerin sürülmesidir, bunu da Mukâtil demiştir.

86

İşte onlar o kimselerdir ki, ahirete karşılık dünya hayatım satın almışlardır. Artık onların azabı hafifletilmez ve onlara yardım da edilmez.

"işte onlar o kimselerdir ki, ahirete karşılık dünya hayatını satın almışlardır":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Onlar Yahudilerdir.

Mukâtil de şöyle demiştir: Onlar ahiretlerini dünya matahına satanlardır.

87

Yemin olsun ki, Mûsa’ya kitabı verdik ve ondan sonra peygamberleri birbirinin ardından gönderdik. Meryem oğlu İsa’ya da mucizeler verdik ve onu Ruhu’l - Kuds ile destekledik. Demek ne zaman size bir peygamber hoşunuza gitmeyen bir şey getirirse, kibirlenmek isteyeceksiniz. Kimilerini yalanladınız, kimilerini de öldürüyorsunuz.

"Mûsa’ya kitabı verdik": Maksat Tevrat'tır. Kaffeyna: Arkadan göndermek manasınadır. İbn Kuteybe, bunun kafa’dan geldiğini söylemiştir. Kafevtürrecüle denir ki, arkasından gittim demektir. Beyyinat ise açık mucizelerdir, meselâ gözsüzü ve alaca hastalığını iyi etmek gibi. Eyyednahü de: Takviye ettik, destekledik, demektir. Eyd kuvvet manasınadır.

Ruhu’l - Kuds üzerinde üç görüş vardır:

Birincisi: Cebrâil’dir, kuds temizlik manasınadır. Bu, İbn Abbâs, Katâde, Dahhâk, Süddi ve diğerlerinin görüşüdür. İbn Kesir: Dal’ın sükunu ile ruhul kuds okurdu.

Ebû Ali de şöyle demiştir: Harekeli de sükun da iki güzel lügattir, meselâ: Unuk ve unk, tunub ve tunb denildiği gibi.

Onunla desteklenmesi hakkında da üç görüş vardır, bunları da Zeccâc söylemiştir:

Birincisi: Onunla desteklenmiştir ki, delilini ve din işlerini açığa çıkarsın.

İkincisi: Kendini öldürmek isteyen İsrâil oğullarını def etsin.

Üçüncüsü: Bütün hallerinde onunla desteklenmiştir.

İkincisi: O, okuyarak ölüleri dirilttiği isimdir, bunu Dahhâk, İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: İncil’dir, bunu İbn Zeyd demiştir:

88

Kalplerimiz perdelidir, dediler. Bilakis küfürleri yüzünden Allah onlara lânet etmiştir. Ne kadar da az iman ediyorlar.

"Kalplerimiz perdelidir (kulûbuna gulf), dediler": Cumhûr-ı kurra lâm’ın sükunu ile okudular, içlerinde Hasen’in de olduğu bir grup ile İbn Muhaysın da zammı ile okudular.

Zeccâc da şöyle demiştir: Kim lâm’ın sükunu ile ğulf okursa manası, kılıflıdır, demektir. Sanki onlar kalplerimiz kapların içindedir demiş olurlar. Kim de “Lâm” ın zammı ile ğuluf okursa o da ğilafın çoğuludur, sanki, kalplerimiz ilimlerin kaplarıdır demiş olurlar. İlimlerin kapları olduğu halde neden anlamıyorlar? Birinciye göre ondan (Mûsa’nın sözünden) yüz çevirdiklerini kastediyorlar, sanki bir şey anlamıyoruz, diyorlar. İkinciye göre de, eğer sözün hak olsa idi onu kalplerimiz kabul ederdi, diyorlar.

Ne de az iman ediyorlar: Bunda da beş görüş vardır:

Birincisi: Onlardan iman edenler azdır, bunu İbn Abbâs ile Katâde demişlerdir.

İkincisi:

Mana şöyledir: İnandıkları şey azdır. Ma’mer de şöyle demiştir: Ellerindeki şeylerin azına iman eder, çoğunu inkâr ederler.

Üçüncüsü:

Mana şöyledir: Ne aza ne de çoğa iman ederler. Bunu da İbn Enbari demiştir. Ve şöyle demiştir: Bu, Arapların şu sözleri gibidir: Kallema raeytü misle hazerrecüli (bu adam gibisini az gördüm) derler ki, onun gibisini görmedim demektir.

Dördüncüsü: Az bir zaman iman ederler, meselâ şu âyette olduğu gibi: Mü’minlere indirilen şeylere gündüz boyu iman edin. (Al-i İmran: 72) Bunu da İbn Enbari demiştir.

Beşincisi:

Mana şöyledir: Onların imanları azdır, bunu da İbn Cerir Taberî zikretmiştir.

"Ma” edatı ise içine her şeyi alır, sonra arkasından bir şey zikredilerek geneli tahsis eder.

89

Onlara Allah katından yanlarındakini tasdik edici bir kitap geldiği zaman - ki, daha önce kâfirlere karşı fetih istiyorlardı - tanıdıkları şey onlara gelince, onu inkâr ettiler. Allah’ın laneti kâfirlerin üzerine olsun.

"Onlara Allah katından bir kitap gelince": Yani Kur’ân, demektir. Fetih istemeleri de yardım istemeleridir. Yahudiler müşriklerle savaştıkları zaman Allah’ın nebisi Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in ismi ile yardım isterlerdi.

90

Allah’ın kullarından dilediğine peygamberlik ihsan etmesini kıskandıkları için Allah'ın indirdiğini inkâr ederek kendilerini satmaları ne kötü bir şeydir. Böylece gazap üstüne gazaba çarpıldılar. Kâfirler için aşağılayıcı bir azap vardır.

"Kendilerini sattıkları şey ne kötüdür": Bi’se, bütün kötülükleri içine alan bir kelimedir, zıttı da ni’me’dir. Işterev satmak manasınadır. Ona karşılık aldıkları şey de az bir dünyalıktır.

Bağy kıskanmak manasınadır, Kelâmın manası da, Allah’ın Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e indirdiklerini kıskandıkları için kâfir oldular demektir.

"Gazap üstüne gazaba çarpıldılar": Bunda beş görüş vardır:

Birincisi: İlk gazap buzağıya taptıkları içindir, İkincisi de Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’i inkârlarındandır. Bunu da Süddi, İbn Mes’ûd ile İbn Abbâs’tan nakletmiştir.

İkincisi: Birincisi Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem'i inkâr ettikleri içindir, İkincisi, Cebrâil’e düşmanlık ettikleri içindir.

Üçüncüsü: Birincisi:

"Allah’ın eli bağlıdır, dedikleri zaman” (Maide: 64),

İkincisi: Allah’ın nebisini yalanladıkları zaman. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş, Ferrâ’ da bunu tercih etmiştir.

Dördüncüsü: Birincisi İsa'yı ve İncil’i inkâr ettikleri için, İkincisi Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem ile Kur’ân’ı inkâr ettikleri için. Bunu da Hasen, Şa’bî, İkrime, Ebû’l - Âliyye, Katâde ve Mukâtil demişlerdir.

Beşincisi: Birincisi Tevrat’ı değiştirdikleri için, İkincisi Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’i inkâr ettikleri için. Mühin de aşağılayıcı demektir.

91

Onlara:

"Allah’ın indirdiğine iman edin” denildiği zaman,

"biz, bize indirilene iman ederiz” derler; onun ötesindekini inkâr ederler. Halbuki o haktır ve yanlarındakini tasdik edicidir. De ki: Eğer mü’minler iseniz daha önce Allah’ın peygamberlerini niçin öldürdünüz?

"Onlara: Allah’ın indirdiğine iman edin denildiği zaman": Yani Kur’ân’a demektir. Onlar: Biz bize indirilene iman ederiz, derler: Yani Tevrat’a.

"Onun ötesindekini inkâr ederler": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Ondan maadasını demektir, şu âyet de böyledir:

"Onun ötesindekini size helâl kıldı.” (Nisa: 24) Bunu Ferrâ’ ile Mukâtil demişlerdir.

İkincisi: Kendilerine indirilenden sonrasını, bunu da Zeccâc demiştir.

Halbuki o haktır: O zamiri ötesindekilere râcîdir.

Öyleyse Allah’ın peygamberlerini niçin öldürüyorsunuz? Bu,

"bize indirilene” cevaptır, öldürüyorsunuz: Öldürdünüz yerinde kullanılmıştır, gelecek zaman geçmiş zaman yerine konulmuştur, çünkü akıl ondan başkasına gitmez, bu hususta şu beyti delil getirdiler:

Hutay’a Rabbinin huzuruna çıkınca şahitlik etti:

Velid çok mazurdur, diye.

Şahitlik eder, demek istemiştir.

92

Yemin olsun ki, Mûsa size mucizelerle geldi, sonra onun ardından nefislerinize zulmederek buzağıyı ilâh edindiniz.

Yemin olsun ki, Mûsa size mucizelerle geldi: Bunda iki görüş vardır:

Birincisi: Bunlar Tevrat levhalarındaki helâl ve haramlardır, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Dokuz mucizedir, bunu da Mukâtil demiştir.

Ba’dihi’deki “He” zamirinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Mûsa’ya râcîdir, manası: Onun dağa gitmesinin ardından demek olur, bunu da İbn Abbâs ile Mukâtil demişlerdir.

İkincisi: Gelmeye râcîdir, çünkü "size geldi” fı’li gelmeyi gösterir. Onların buzağıya ibadetlerinden bahsedilmesinde onların:

"Bize indirilene iman ederiz” sözlerini yalanlama vardır.

93

Bir vakitler sizden teminatlı söz almış ve Tûr’u tepenize kaldırmıştık. Size verdiğimizi kuvvetle tutun ve dinleyin. Onlarsa: Dinledik, isyan ettik, dediler. İnkârları yüzünden kalplerine buzağıya tapma tutkusu sızdırıldı. De ki: Eğer mü’minler idiyseniz imanınızın size emrettiği şey ne kötüdür!

"Dinledik ve isyan ettik":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Onlar dağa baktıkları zaman: Dinledik ve itâat ettik; kitaba baktıkları zaman da: Dinledik ve isyan ettik, derlerdi.

"Kalplerine buzağıya tapma sızdırıldı": Yani buzağıya tapma sevgisi sızdırıldı demektir, bu durumda sevgi olan muzaf hazfedilmiş ve muzafunileyh onun yerine geçirilmiştir, örneğin şu âyetlerde olduğu gibi:

"Hac bilinen aylardır” (Bakara: 197);

"hacılara su vermeyi şöyle mi saydınız?” (Tevbe: 19);

"Köye sor” (Yûsuf: 82);

"o zaman sana hayatın iki katını tattırırız” (İsra: 75), yani hayat azabının demektir.

"Kiliseler, havralar ve namazlar yıkılırdı” (Hac: 40), yani namaz kılınan evler;

"bilakis gecenin ve gündüzün tuzağı” (Sebe’: 30), yani onlarda yapılan tuzaklar;

"meclisini çağırsın” (Alak: 17), yani meclis üyelerini demektir.

Şairin şu sözü de bu kabildendir:

Haber aldığıma göre senden sonra savaş ateşi yakılmış

Ve ey Küleyb, senden sonra meclis birbirine sövmüşler.

Yani meclistekiler demektir. Bir başkası da şöyle demiştir:

Ölümlerin en kötüsü ailesinin arasındaki ölüdür.

Yani, ölümlerin en kötüsü ailesi arasındaki ölünün ölmesidir demektir.

"De ki: îmanınızın size emrettiği şey ne kötüdür": Yani elçileri inkâr etmeniz, peygamberleri haksız yere öldürmeniz ve doğruyu gizlemeniz, demektir.

"Eğer mü’minler iseniz":

"İn” edatı hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O inkâr manasınadır, o zaman mana şöyle olur: Siz Allah'a isyan etmek ve buzağıya tapmakla mü'minler değilsiniz.

İkincisi: în in şart edatı olup makabline muallak olmasıdır, o zaman da mana şöyle olur: Eğer mü’minler iseniz, size buzağıya tapmayı ve peygamberleri öldürmeyi emreden iman ne kötü imandır! Bu iki görüş İbn Enbari'ye aittir.

94

De ki: Eğer ahiret yurdu başkalarına değil de Allah katında sadece size has ise, eğer doğru kimseler iseniz, ölümü isteyin.

"De ki: Eğer ahiret yurdu size has ise": Yahudiler şöyle-iddia ederlerdi: Allahü teâlâ cenneti sadece İsrâil ve oğulları için yaratmıştır. İşte bu âyet bunun üzerine indi. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in doğru olduğunu bildiklerinin delili ölümü istememeleridir. Onun doğruluğuna en büyük delil de onların ölümü Allahü teâlâ’nın:

"Onu asla temenni etmeyeceklerdir” sözü ile haber vermesi, onların da hiçbirinin bunu istememesidir. Ellerinin öne sürdüğü şey de: Peygamberleri öldürmeleri, onlara inanmamaları ve Tevrat’ı değiştirmeleridir.

95

Bunu önceden elleriyle gönderdikleri şey yüzünden asla temenni etmeyeceklerdir. Allah zâlimleri çok iyi bilmektedir.

96

Elbette onları hayata karşı insanların en hırslıları olarak bulursun. Müşriklerden de bazıları bin yıl yaşatılmasını ister. Halbuki ona o ömrün verilmesi onu azaptan uzaklaştıracak değildir. Allah onların yaptıklarını görmektedir.

"Veletecidennehüm": Buradaki lâm kasem lâmıdır, nun ise tekittir.

Mana şöyledir: Yemin olsun ki, Yahudileri ölümü istemeye davet durumunda hayata karşı en hırslı ve müşriklerden de daha hırslı bulursun.

"Şirk koşanlar": Bunların kim oldukları hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Mecusilerdir, bunu İbn Abbâs, İbn Kuteybe ve Zeccâc, demişlerdir.

İkincisi: Arap müşrikleridir, bunu da Mukâtil demiştir.

"Yeveddü ahadühüm": Buradaki hüm zamiri hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Müşriklere râcîdir, bunu da Ferrâ’ demiştir.

İkincisi: Yahudilere râcîdir, bunu da Mukâtil demiştir.

Zeccâc da şöyle demiştir: Neden bin sene diye zikredildi? Çünkü o, Mecusilerin krallarına ettiği en uzun duadır, krala: Bin nevruz ve b. mehrican yaşa, diye dua ederlerdi.

"Ma hüve": Bunda da iki görüş vardır, bunları da Zeccâc demiştir:

Birincisi: O macerası anlatılan birilerine râcîdir, takdiri de şöyledir: O birileri bu ömrü yaşatılmakla kendini azaptan kurtaracak değildir.

İkincisi: Anlatılan yaşatılmaya râcîdir, o zaman da şöyle olur: Onun yaşatılması onu azaptan kurtaracak değildir Sonra da

"yaşatılması” onu açıklamıştır. Sanki şöyle demek olur: O adi şey onu azaptan kurtaracak değildir.

97

De ki: Kim Cebrâil’e düşman olursa, bunda şüphe yoktur ki, onu önündekini tasdik edici, yol gösterici ve mü’minlere müjdeci olarak senin kalbine Allah’ın izni ile o indirmiştir.

98

Kim Allah’a, meleklerine, Cebrâil’e ve Mikâil'e düşman olursa, bunda şüphe yoktur ki, Allah da o kâfirlerin düşmanıdır.

"De ki: Kim Cebrâil’e düşman olursa":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Yahudiler Peygamber’e gelip:

"Meleklerden sana kim geliyor?” dediler. O da: Cebrâil, dedi. Bunun üzerine: O savaş ve vuruşma emri getirir, o bizim düşmanmızdır, dediler. Bunun üzerine bu ve arkasındaki âyetler indi.

Cibrîl kelimesi üzerinde de on bir lügat vardır:

Birincisi: Cimin ve ranın kesri ile ve hemzesiz olarak Cibrîl’dir. Bu Hicazlıların lügatidir. İbn Âmir ile Ebû Amr böyle okumuşlardır. Varaka b. Nevfel de şöyle demiştir:

Mikâille beraber Cibrîl ona

Göğüsleri açacak inen vahiyler getirir.

İmran b. Hattan da şöyle demiştir:

Ruh Cibrîl onların arasındadır, onun dengi yoktur,

Cibrîl Allah katında güvenilir melektir.

Hassan b. Sabit de şöyle demiştir:

Allah'ın elçisi Cebril aramızdadır,

Ruhu’l - Küds’ün de dengi yoktur.

İkincisi: Cimin fethi, ranın kesri ile arkasından sakin ye ve hemzesiz olarak Cebril’dir, fa’lil veznindedir. Hasen Basri, İbn Kesir ve İbn Muhaysın böyle okumuşlardır.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Bu benim hoşuma gitmiyor, çünkü Arapçada fa’lil vezni yoktur, Ama Hasen’in de bunu doğru bildiği için okuduğunu sanıyorum, çünkü o yabancı bir isimdir.

Üçüncüsü: Cimin ve ranın fethi, arkasından meksur hemze ile Cebreîl’dir, Cebreîl (ayın ile) veznenidedir. A'meş, Hamze ve Kisâi böyle okumuşlardır.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Bu Temim, Kays ve Necidlilerin çoğunun lügatidir.

Zeccâc da şöyle demiştir: Bu lügatlerin en kalitelisidir. Cerir şöyle demiştir:

Haça taptılar, Muhammed’i, Cebreîl’i

Ve Mikâil’i adam akıllı yalanladılar.

Dördüncüsü: Cimin ve ranın fethi, ra ve “Lâm” ın arasında kesreli ve medsiz hemze ile Cebreil’dir, Cebreil (ayınla) veznindedir, bunu da Ebû Bekir, Âsım’dan rivayet etmiştir.

Beşincisi: Cimin fethi, hemzenin kesri ve şeddeli lâm ile Cebreill’dir, bu da Eban’ın Âsım ile Yahaya b. Ya’mur’den rivayet ettiği kıraattir.

Altıncısı: Meksur hemze, arkasından ya ve elif ile Cebrâil’dir.

Yedincisi: Eliften sonra iki ye ile yazılan, birinci ye kesre ile gelen Cebrayîl’dir.

Sekizincisi: Cimin fethi ve “Lâm” ın yerine nunla Cebrîn’dir.

Dokuzuncusu: Cimin ve nunun kesri ile Cibrîn’dir. Ferrâ’, bu, Esed oğullarının şivesidir, demiştir. Ben şeyhimiz Ebû Mansur el - Lügavi’den, İbn Enbari’den rivayetle Cibrîl kelimesi üzerinde bu dokuz lügati okudum, hepsini anlattı.

İbn Enbari,

"er - Reddü alâ men Halefe Mushafe Osmane” kitabında şöyle demiştir:

(Onuncusu:) Cebrâil, cimin fethi, elifle meksur hemze ile ve arkasından ye'sizdir.

(Onbirincisi:) Cebreîn de cimin fethi, meksur hemze ile ve arkasından ye ve nun iledir.

Mikâil’e gelince onda da beş lügat vardır:

Birincisi: Mifal vezninde hemzesiz olarak Mîkal’dir, bu da Hicazlıların lügatidir. Ebû Amr ve Hafs da Âsım’dan rivayetle böyle okumuşlardır.

İkincisi: Hemzeden sonra sanki ye ile Mîkail’dir, bu da Temim ile Kays’in lügatidir. Necidlilerin çoğu da böyle okurlar. İbn Âmir, İbn Kesir, Hamze, Kisâi ve Ebû Bekir de Âsım'dan rivayetle böyle okumuşlardır.

Üçüncüsü: Elifden sonra meksur hemze ile ye’siz olarak Mikâil’dir, Nâfi, İbn Şenbuz ve İbn Sabah hepsi Kunbul’dan naklen böyle okumuşlardır.

Dördüncüsü: Mîkeil (ayınla) vezninde Mîkeil’dir, İbn Muhaysın da böyle okumuştur.

Beşincisi: Hemze, eliften sonra ye ve nun ile Mikam’dir, İbn Enbari böyle demiştir. Kisâi de şöyle demiştir: Cibrîl ile Mikâil Arapların bilmediği iki isimdir, bunlar gelince onları Araplaştırdılar.

İbn Abbâs: Cibrîl ve Mikâil, Abdullah ve Abdurrahman gibidir, demiş "îl

"in Allah’ın adı, meleğin isminin da Ceb ve Mika olduğunu söylemiştir.

İkrime de: Cibrîl’in manası Abdullah, Mikâil’in manası da Ubeydullah’tır, demiştir. Cibrîl ve Mikâil meleklere dahildir, ancak şereflerinden dolayı isimleri tekrar edilmiştir.

"O iki cennette meyveler; hurma ve nar vardır” (Rahman: 68) âyetinde olduğu gibi. Neden: Allah kâfirlere düşmandır, demiş de, onlara düşmandır, dememiştir; onların bu düşmanlık sebebiyle kâfir olduklarını göstermek içindir.

99

Yemin olsun ki, sana apaçık âyetleri indirdik. Onları ancak fasıklar inkâr eder.

100

Demek ne zaman bir antlaşma yapacak olsalar, onu içlerinden bir grup kaldırıp atacak, öyle mi? Dahası var, onların çoğu iman etmezler.

"Eve küllema âhedu ahden": Vav atıf içindir, üzerine istifham hemzesi gelmiştir. İbn Abbâs ile

Mücâhid şöyle demişlerdir: Burada işaret edilenler Yahudilerdir. Yaptıkları antlaşmanın da onların,

"Allah’a yemin ederiz ki, eğer Muhammed çıkarsa ona mutlaka iman ederiz” sözleridir. Atâ’dan da, bunun Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem ile kendi aralarında yaptıkları ve bozdukları antlaşmalar olduğunu söylediği rivayet edilmiştir, meselâ Kurayza ve Nadiyi Yahudilerinin yaptıkları gibi. Nebeze'nin manası da atmaktır.

101

Onların Allah katından yanlarındakini tasdik edici bir peygamber geldiği zaman, kendilerine kitap verilenlerden bir grup, Allah’ın kitabını hiçbir şey bilmiyorlar gibi kaldırıp arkalarına attılar.

"Kendilerine kitap verilenlerden bir grup attı": Bunlar Yahudilerdir. Kitap da Tevrat'tır.

"Allah’ın kitabını” kavli üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Kur’ân’dır.

İkincisi: Tevrat’tır, Çünkü Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’i inkâr edenler, Tevrat’ı da atmışlardır.