3-AL-İ İMRAN SÛRESİ

200 ayettir.

Tefsirciler bunun Medine’de indiğini söylemişlerdir. Baş tarafından bir kısmı ise (Hıristiyan) Necran heyeti hakkında inmiştir. Onlar Medine’ye altmış kişilik binekli olarak geldiler, içlerinde Akıp ile Seyyid de vardı. Onunla İsa hakkında tartıştılar:

"Eğer Allah'ın oğlu değilse, babası kimdir?” dediler. Al-i İmran’ın başından seksen küsur kadar âyet onların hakkında indi.

Bismillahirrahmanirrahim

1

Elif. Lâm. Mîm.

2

O öyle Allah’tır ki, O'ndan başka ilâh yoktur. Hay ve kayyumdur.

3

Kitabı sana kendinden öncekileri tasdik edici olarak hak ile indirdi ve Tevrat’ı ve İncil’i de indirdi.

"Kitabı sana indirdi": Yani Kur’ân’ı.

"Hak ile": Yani adalede.

"Önündekileri tasdik edici olarak": Yani önceki kitapları. Kur’ân için "nezzele", Tevrat ve İncil için

"enzele” demesi, onların her birinin bir seferde, Kur’ân'ın ise birçok seferlerde inmesindendir.

İbn Kuteybe Tevrat'ı: Veriyezzende yeri’den getirir ki, çakmak ateş çıkarmak manasınadır. Evreytu da aynı manayadır. Onun ışık olduğunu demek ister. Yine

İbn Kuteybe: Onda başka lügatler de vardır: Veriyet bike zinadı denir ki, (çakmağım seninle ateş aldı demektir). İncil de: Neceltüşşey’eden gelir ki, çıkardım, demektir. Adamın evladına da necl'i denir. Sanki ondan çıkmadır. Kabbehallahu nacileyhi denir ki, ana babasına bedduadır. Kuyudan damlayan suya da neci denir. Kad inter celel vadi de, dereden su sızarak çıktı, demektir. İncil ise bu kökten itil veznindedir; sanki Allah onunla silinen ve yok olan hakkı açığa çıkardı, demektir. Şeyhimiz Ebû Mansur el - Lügavi de: İncil yabancı bir kelimedir, Arapçalaşmıştır, demiştir. Bazıları da eğer Arapça ise, neci kökünden gelir ki, suyun yeryüzüne çıkıp yayılması manasınadır. Neceltüşşey’e de bir şeyi çıkanp ortaya koymaktır. İncil de kendisiyle ilim ve hikmetler çıkarılan kitaptır. Onun neciden Ifîl vezninde olduğu söylenmiştir ki, asıl demektir. İncil de ilim ve hikmetlerin aslıdır.

4

Daha önce; insanlar için hidayet olarak; Furkan’ı indirmişti. Allah’ın âyetlerini inkâr edenler için pek çetin azap vardır. Allah mutlak galiptir, intikam sahibidir.

Burada Furkan için de iki görüş vardır:

Birincisi: O, Kur’ân’dır, bunu Katâde ve Cumhûr demişlerdir.

Ebû Ubeyde de: Kur’ân'a Furkan denmesi, hak ile batılı, mü’min ile kâfiri ayırdığı içindir, demiştir.

İkincisi: O, İsa hakkında ihtilafa düşenler arasında hak ile batılı ayırandır.

Süddi şöyle demiştir: Âyette takdim ve tehir vardır, takdiri şöyledir: Allah Tevratı, İncil’i ve Kuran'ı indirdi, onda hidayet vardır.

"Allah’ın âyetlerini inkâr edenler":

İbn Abbâs: Hıristiyan Necran heyetini kastediyor ki, Kur’ân’ı ve Muhammed’i inkâr ettiler, demiştir. İntikam ise aşırı ceza vermedir.

5

Şüphe yok ki, ne yerde ne de gökte hiçbir şey Allah’a gizli kalmaz.

"Şüphe yok ki, ne yerde ne de gökte hiçbir şey Allah'a gizli kalmaz": Ebû Süleyman Dımeşki şöyle demiştir: Bu, içlerinde Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e tuzak kuran Necran heyetine imadır (göndermedir). Rahimlerde şekil verilmesinden bahsedilmesi de İsa aleyhisselam’ın durumuna dikkat çekmek içindir.

6

Size rahimlerde istediği gibi şekil veren O’dur. O'ndan başka İlâh yoktur. Mutlak galiptir, hikmet sahibidir.

7

Sana kitabı indiren O'dur. Ondan bazı âyetler muhkemdir ki, onlar kitabın anasıdır, diğerleri de müteşabihtir. Kalplerinde eğrilik olanlar, fitne aramak ve teviline gitmek için onun müteşabihlerine tabi olurlar. Halbuki onun tevilini ancak Allah bilir. İlimde kökleşenler:

"Ona inandık; hepsi Rabbimizie katındandır” derler. Bu inceliği ancak akl-ı selim sahipleri düşünüp anlar.

"Ondan bazı âyetler muhkemdir":

Muhkem sağlam ve açıktır. Bundan kastedilen şey hususunda da sekiz görüş vardır:

Birincisi: O nasihtir, bunu İbn Mes’ûd, İbn Abbâs, Katâde, Süddi ve diğerleri demiştir.

İkincisi: O helâl ve haramdır, İbn Abbâs ile Mücâhid’ten rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: O, Âlimlerin tevilini bildikleri şeydir, bu da Cabir b. Abdullah’tan rivayet edilmiştir.

Dördüncüsü: O neshe - dilmeyendir, bunu da Dahhâk, demiştir.

Beşincisi: O lâfızları tekrar edilmeyendir, bunu da İbn Zeyd, demiştir.

Altıncısı: Kendi başına müstakil olup açıklamaya ihtiyaç duymayan şeydir, bunu da Kadı Ebû Ya’lâ, İmam Ahmed’ten nakletmiştir. Şâfiî ile İbn Enbari de: Tevilinde ancak bir veçhe (yoruma) ihtimali olandır, demişlerdir.

Yedincisi: O, huruf-ı mukattaa dışında Kur’ân’ın tamamıdır.

Sekizincisi: O; emir ve nehiy, vaat ve tehdit, helâl ve haramdır. Bunu ve bir öncekini Kadı Ebû Ya’lâ demiştir.

"Kitabın anası": Aslı demektir. İbn Abbâs ile İbn Cübeyr şöyle demişlerdir: Sanki: Onlar hükümleriyle amel edilen kitabın aslı ve helâl ile haramın toplandığı noktalardır, demek istiyor.

Müteşabih üzerinde de yedi görüş vardır:

Birincisi: O, mensuhtur, bunu İbn Mes’ûd, İbn Abbâs. Katâde, Süddi ve diğerleri demişlerdir.

İkincisi: O, ulemanın bilmelerine imkan olmayan şeydir, meselâ kıyametin kopması gibi. Bu, Cabir b. Abdullah’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Onlar; elif, lâm, mîm vs. gibi huruf-ı mukataalardır, bunu da İbn Abbâs demiştir.

Dördüncüsü: Manası karışık şeylerdir, bunu da Mücâhid, demiştir.

Beşincisi: O lâfızları tekrar edilendir, bunu da İbn Zeyd, demiştir.

Altıncısı: Birkaç yoruma ihtimali olan şeylerdir.

İbn Enbari de şöyle demiştir: Muhkem, birkaç tevile ihtimali olmayan, aklı başında birine kapalı gelmeyen şeydir. Müteşabih de birçok tevili olan şeydir.

Yedincisi: Kıssalar ve misallerdir, bunu Kadı Ebû Ya’lâ demiştir.

Eğer: "Kur’ân’dan maksat açıklık ve hidayet iken muteşabihi indirmenin ne faydası vardır?” denilirse, buna dört türlü cevap verilir:

Birincisi: Arap dili iki kısım olduğu için: Biri, işitene kapalı gelmeyen ve zahirinden başka bir şeye ihtimali olmayan;

İkincisi: Mecaz, kinayeler, işaretler, referanslar olduğundan ve bu ikinci bölüm de Araplara tatlı geldiğinden, bu da kelâmlarında harika sayıldığından; Allah Te alâ da Kur’ân'ı bu iki bölüm üzerine indirmiştir ki, benzerini getirmekten aciz kalsınlar. Sanki onlara: Bu iki bölümden hangisiyle olursa olsun benzerini getirin, diye meydan okumuştur. Eğer hepsi muhkem ve açık inse idi: Bize daha tatlı gelen şeyle inseydi, ya derlerdi. Bir sözde ne kadar işaret veya kinaye veya ima veya benzetme olursa, o kadar fasih ve o kadar dikkat çekici olur. Şair İmruulkays şöyle demiştir:

Gözlerin ancak kırık ve ezik kalbime

İki ok atmak için ağladı.

Şair, bakışı teşbih yoluyla oka benzetmiştir. Bu da şi’ri işiten ve okuyana daha tatlı gelir, şi’rin belagatini artırır. Yine İmruulkays şöyle demiştir:

Bana bir ok attı; ayrılırken,

Kalbime isabet etti, bense intikamını alamadım

(sevgilinin bakışını oka benzetmiş ve sevgisi karşılıksız kalmıştır).

Yine şöyle demiştir:

Ona beliyle gerinip de eteklerinin karanlığı çökerek

Göğsü ile üzerime yüklenince dedim ki,...

Şair teşbih yoluyla gecenin beli, eteği ve göğsü olduğunu söylemiştir, Böylece şi’ri daha güzel olmuştur. Bir başkası da şöyle demiştir:

Kestaneyi iki aşçısı çok iyi yapmış;

Onu tencerede tam öldürmemiştir.

İki aşçıdan maksat, teşbih yoluyla gece ile gündüzdür.

Bir başkası da şöyle demiştir:

Her şafak vakti Haşim’e ağlar;

Dalların üzerinde güvercinlerin ağladığı gibi.

Bir başkası da şöyle demiştir:

Şaştım ona, nasıl güzel şarkı söylüyor diye;

Konuşmak için ağzını açmadığı halde.

İstiare yoluyla ona şarkı ve ağız nispet etmiştir.

İkincisi: Allahü teâlâ onu kullarını denemek için indirmiştir ki, mü’min orada dursun da onu bir bilene havale etsin; böylece sevabı büyük olsun; münafık da ondan şüphe etsin, içine kuşku girsin; böylece azabı hak etsin, tıpkı onları Tâlut'un ırmağı ile denemesi gibi.

Üçüncüsü: Allahü teâlâ ilim adamlarını müteşabihi muhkeme havale etmekle denemek istemiştir. Böylece onun üzerindeki düşünceleri artar, onu araştırma ilgileri kesintiye uğramaz. Bu yorgunluktan dolayı da sevap kazanırlar, tıpkı diğer ibadetlerden sevap kazandıkları gibi. Eğer Kur’ân'ın tamamı muhkem olsa idi, onda bilenle bilmeyen bir olur, alimin başkasından üstünlüğü olmaz ve düşünce fonksiyonları ölürdü. Halbuki düşünce ve çare ancak anlama ihtiyacı duyulduğu zaman gerçekleşir. Hekimler şöyle demişlerdir: Zenginliğin kusuru ahmaklık getirmesi, fakirliğin üstünlüğü de çare aratmasıdır. Çünkü muhtaç olduğu zaman çare arar.

Dördüncüsü: Her sanat erbabı ilimlerinde kapalı şeyler ve ince meseleler koyarlar ki, öğrettikleri kimseleri denesinler, onları cevap bulmaya alıştırsınlar. Zira onların kapalı şeye güçleri yeterse, açığa daha çok yeter. Bu da Âlimlerce güzel olduğundan Allahü teâlâ’nın indirdiği müteşabihin de bu türden olması güzel olmuştur. Bu cevaplar, İbn Kuteybe ile İbn Enbari’nin görüşlerinden çıkarılmıştır.

"Kalplerinde eğrilik olanlar": Eğrilik hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O şüphedir, bunu Mücâhid ile Süddi, demişlerdir.

İkincisi: Bu, meyildir, bunu da Ebû Mâlik, demiştir, İbn Abbâs’tan da bu iki görüşün benzeri rivayet edilmiştir. Bunun doğru yoldan sapmak olduğu da söylenmiştir.

Bunların kimler olduğu hakkında da dört görüş vardır:

Birincisi: Onlar, Haricilerdir, bunu Hasen Basri, demiştir.

İkincisi: Münafıklardır, bunu da İbn Cüreyc, demiştir.

Üçüncüsü: Necran’ın Hıristiyan heyetidir.

Dördüncüsü: Yahudilerdir, onlar ebcet hesabı ile bu ümmetin süresini bilmek istemişlerdir, bunu İbn Sâib demiştir.

"Onlar müteşabih olan şeye tabi olurlar":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Onlar muhkemi müteşabihe, müteşabihi de muhkeme havale eder ve karıştırırlar.

Süddi de şöyle demiştir:

"Bu ayete ne oluyor ki, onunla şöyle şöyle amel edildiği halde sonra neshediliyor?” derler.

Burada fitneden ne murat edildiği hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: O, inkârdır, bunu Süddi, Rebi’, Mukâtil ve İbn Kuteybe, demişlerdir.

İkincisi: Şüphelerdir, bunu da Mücâhid, demiştir.

Üçüncüsü: Arayı bozmaktır, bunu da Zeccâc, demiştir.

Tevil hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O tefsirdir.

İkincisi: Beklenen sonuçtur. Rasih ise sabit ve sağlam şeydir. Resaha yersahu rusuhan denir.

Râsihler (derin ilim adamları) onun tevilini bilirler mi yoksa bilmezler mi? Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onu bilmezler, burası söz başıdır. Tâvûs, İbn Abbâs'tan (yekulurrasihune fililmi amenna bih) okuduğunu rivayet etmiştir. Bu manaya İbn Mes’ûd, Übey b. Ka’b, İbn Abbâs, Katâde, Ömer b. Abdülaziz, Ferrâ’, Ebû Ubeyde, Sa’leb, İbn Enbari ve cumhûr kail olmuşlardır.

İbn Enbari şöyle demiştir: Abdullah b. Mes’ud kıraati:

"İn te’viluhu illâ in de İlâh, verrasihune fililmi) şeklindedir; Übey ile İbn Abbâs kıraati de: "Ve yekulurrasihune fililmi” İlimlerde kökleşenler şöyle derler: Allahü teâlâ kitabında bazı şeyler indirmiştir, bunların ilmini kendine saklamıştır. Tıpkı:

"Onun ilmi ancak Allah katındadır” (A’raf: 187);

"bunların arasında daha birçok nesiller” (Furkan: 38) âyetlerinde olduğu gibi. Böylece Allahü teâlâ kapalıyı indirmiştir ki, ona mü’min iman etsin de mutlu olsun; kâfir de onu inkâr etsin de bedbaht olsun.

İkincisi: Onlar bilirler ve onlar ifadesi istisnaya dahildir. Mücâhid, İbn Abbâs’tan: Ben onun tevilini bilenlerdenim, dediğini rivayet etmiştir. Bu da Mücâhid ile Rebi’’in görüşüdür.

İbn Kuteybe ile Ebû Süleyman Dımeşki de bunu tercih etmişlerdir.

İbn Enbari şöyle demiştir: Bu görüşü Mücâhid’ten İbn Ebi Necih rivayet etmiştir; onun Mücâhid’ten ettiği tefsir rivâyeti sahih değildir.

8

Ey Rabbimiz, bizi doğru yola ilettikten sonra kalplerimizi eğriltme. Bize kendi katından bir rahmet ver. Şüphesiz Sen, bağışı en çok olansın.

"Ey Rabbimiz, kalplerimizi eğriltme": Yani: Rabbimiz, bizi hidayete erdirdikten sonra kalplerimizi hidâyetten saptırma, derler. Ebû Abdurrahman es - Sülemi, İbn Ya'mur ve Cahduri, tenin fethi ve banın zammı ile "lateziğ” ve "kulubuna” okumuşlardır. Ledünke: Katından demektir. Vehhab da: Beklemeden bol bol ihsan eden manasınadır. Mahluklar ise bir hastaya şifa veremez, bir kısıra çocuk veremezler, Allahü teâlâ ise bunların hepsini karşılıksız vermeye kadirdir.

9

Ey Rabbimiz, şüphesiz insanları vukuundan önce şüphe olmayan bir günde toplayacaksın. Şüphesiz Allah sözünden caymaz.

10

Şüphesiz kâfirleri ne malları ne de evlatları Allah’ın yanında hiçbir şeyden asla kurtaramaz. İşte onlar cehennemin yakıtıdır.

"Len tuğniye anhum emvaluhum": Yani onları müdafaa edip savunamaz; zira mal sahibini dünyada müdafaa eder, evlat da öyle. Ahirette ise kafire ne malı ne de evladı fayda vermez.

"Allah’tan": Yani azabından, demektir.

11

Onların gidişi tıpkı Firavun hanedanının ve onlardan öncekilerin gidişi gibidir. Onlar âyetlerimizi inkâr etmişlerdi de Allah da onları günahları yüzünden yakalamıştı. Allah’ın cezası çok şiddetlidir.

"Kede'bi al-i Fir’avn'e": De’b üzerinde iki görüş vardır:

Birincisi: O adet demektir; manası da: Fir'avn hanedanının adeti gibi demek olur, yani Yahudiler kendilerinden öncekilerin küfrü gibi küfrettiler. Bunu İbn Kuteybe, demiştir.

İbn Enbari de şöyle demiştir: "Kede'bi

"deki kâf, gizli bir fi’le mütealliktir, sanki şöyle demiş gibi olur: Yahudiler Fir’avn hanedanının küfrü gibi küfrettiler (inanmadılar).

İkincisi: Gayrettir, manası da şöyledir: Onların gayretleri ötekilerin gayretleri, onların Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e karşı yardımlaşmaları Fir’avn hanedanının Mûsa aleyhisselam’a karşı yardımlaşmaları gibidir. Bunu da Zeccâc, demiştir.

12

Kâfirlere de ki:

"Yakında mağlup olacak ve cehenneme sürüleceksiniz". O, ne kötü yataktır!

"Kul lillezine keferu setuğlebune ve tuhşerune": İbn Kesir, Âsım, Ebû Amr ve İbn Âmir te ile "setuğlebune” ve ye ile

"yerevnehüm” okumuş; Nâfi de üçüncü te ile okumuş; Hamze de onları ye ile okumuştur. Sebeb-i nüzulü için üç görüş vardır:

Birincisi: Medine Yahudileri Bedir savaşını görünce: İslâm’a girmeye niyetlendiler ve; Bu, kitabımızda gördüğümüz peygamberdir, bunun sancağı geri dönmez, dediler. Sonra da birbirlerine: Acele etmeyin, başka bir savaşını da görelim, dediler, Uhut savaşı olunca şüphelendiler ve: Bu o değildir, dediler; Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem ile yaptıkları antlaşmayı bozdular. Ka’b b. Eşref altmış atlı ile Mekkelilere gitti: Sizinle söz birliği edelim, dediler. İşte bu âyet bunun üzerine indi. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Bu Bedir savaşından önce Kureyşliler hakkında indi, Allah ona va’dettiğini Bedir savaşında gerçekleştirdi. Bu da İbn Abbâs ile Dahhâk’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Ebû Süfyan Bedir savaşından sonra kavminden bir bölük insanla Resûlüllah’ın karşısına çıkmak üzere toplandılar, âyet bunun üzerine indi. Bunu İbn Saib, demiştir.

13

Karşılaşan iki toplulukta sizin için ibret vardı: Bir topluluk Allah yolunda savaşıyor; diğeri ise kafirdi. Onları iki kat görüyorlardı. Allah dilediğini yardımı ile destekler. Şüphesiz bunda basiret sahipleri için mutlak bir ibret vardır.

"Karşılaşan iki toplulukta sizin için bir ibret vardır": Muhataplar hakkında üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar mü'minlerdir, bu da İbn Mes’ûd ile Hasen'den rivayet edilmiştir.

İkincisi: Kâfirlerdir; bu durumda makabline ma’tûf olur. Bu da İbn Abbâs’ın daha önce zikrettiğimiz kavline uyar.

Üçüncüsü: Onlar Yahudilerdir, bunu da Ferrâ’, İbn Enbari ve İbn Cerir, demişlerdir.

Eğer: Neden "kad kane leküm” dedi de,

"kad kanet leküm” demedi?” denirse, buna iki şekilde cevap verilir:

Birincisi: Hakiki müennes olmayanı müzekker saymak câizdir.

İkincisi: O beyan manasına alınmıştır; manası da: Sizin için açıklama vardır, olur. O nedenle mana cihetine gidilmiş, lâfız terk edilmiştir. Şöyle bir delil getirdiler:

İçinizden birinin aldattığı adam,

Benden ve senden sonra dünyada mutlaka aldanmıştır.

"Âyet” ve "fiet” kelimelerinin de manası yukarıda geçmişti. Açıklamasını yapmadığım bütün zor şeyleri yukarıda bulabilirsin. İki topluluktan maksat da Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem ile Bedir günündeki Kureyş müşrikleridir. Bunu da Katâde ile bir cemaat demiştir.

"Onları iki kat göçüyorlardı": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onları üç misli görüyorlardı, demektir, bunu da Ferrâ’ demiş ve şöyle delil getirmiştir: Yanımda b. dinar var, iki misline daha ihtiyacım var, desen, sen üç b. dinara muhtaçsın demektir.

İkincisi: Bunun manası: Onları ve ve misillerini görüyorlar, demektir.

Zeccâc da: Doğrusu budur, demiştir.

"Re’yel ayn": Baş gözü ile demektir.

İbn Cerir şöyle demiştir: Bu, raeytuhu fi’linin mastarı olarak gelmiştir: Raeytuhu re’yen ve rü’yeten, denir. Gören topluhık hakkında da üç görüş ileri sürerek ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: "Kad kane leküm ayetün” kavlinde anlattığımızdır. Eğer: Gören topluluk Müslümanlardır dersek, bunun izahı şöyle olur: Müşriklerin sayısı Müslümanların birkaç katı idi. Onları oldukları gibi gördüler, sonra da Allah onlara yardım etti. Eğer: Onlar Yahudilerdir dersek, aynı olur. Eğer onlar müşriklerdir dersek, Müslümanların onların gözlerine çok gösterilmesi, zafer sebeplerindendir.

Nâfi, te ile:

"Terevnehüm” okumuştur. İbn Enbari de hitabın Yahudilere dönük olduğunu söylemiştir.

Ferrâ’ da ye ile

"yerevnehüm” okuyarak fi’lin Yahudilere ait olduğunu söylemiştir. "Kad kane leküm ayettin” demekle onlara (mü’minlere) hitap etmişse de böyledir. Çünkü Araplar hitaptan gaibe ve gaipten hitaba geçerler. Biz de bunu Fatiha’da ve diğer yerlerde izah ettik. Eğer: nasıl

"müşrikler Müslümanları çok gördüler, Müslümanlar da müşrikleri çok gördüler, halbuki Allahü teâlâ:

"Hani karşılaştığınız zaman size onları gözlerinizde az gösteriyor, sizi de onların gözlerinde az gösteriyordu” (Enfal: 44) diyerek iki topluluğun da birbirlerini az görmede eşit olduklarını beyan etmiştir?” denilirse, cevap şöyledir: Onları bir pozisyonda çok gördüler, bir pozisyonda da az gördüler. Eğer: Gören topluluk Müslümanlardı, dersek izahı şöyledir: Onlar müşriklerin sayısını savaş başlarken olduğu gibi gördüler, sonra Allah müşrikleri onların gözlerinde azalttı ki, onlara karşı cesaret bulsunlar. Bu sebeple Allah onlara yardım etti.

İbn Mes’ûd şöyle demiştir: Biz müşriklere baktık, onları bizim birkaç katımız gördük, sonra onlara baktık, bizden bir adam dahi fazla olmadıklarını gördük.

Başka bir rivayette de şöyle demiştir: Gözümüze az göründüler, öyle ki, yanımdaki bir adama:

"Onlar yetmiş kişi varlar mı?” dedim. O da: Yüz kişi varlar, dedi. Onlardan birini esir ettik, ona: "Kaç kişisiniz?” dedim, o da: Bin, dedi.

Eğer: Gören topluluk müşriklerdi, dersek, izahı şöyle olur: Onlar bir durumda Müslümanları az gördüler, bu nedenle onlara saldırdılar. Onları bir durumda da çok gördüler, bu da bozulmalarına sebep oldu. Nakledildiğine göre müşrikler o gün esir edilince, Müslümanlara: "Kaç kişi idiniz?” dediler, onlar da: Üç yüz on üç, dediler. Müşrikler de: Biz sizi bizim birkaç katımız görüyorduk, dediler.

"Allah destekler": Yani takviye eder, demektir.

"Şüphesiz bunda vardır": İşaret edilen şeyde iki görüş vardır:

Birincisi: yardıma râcîdir.

İkincisi: Orduyu iki misli görmelerine râcîdir. İbret: Yakine götüren ve ilme ulaştıran delalettir. O da uburdan gelir ki, sanki o geçilen bir yoldur, onunla maksada ulaşılır. Şöyle de denilmiştir: İbret, cahillik menzilinden ilim menziline geçilen işarettir. Ebsar da: Akıllar ve basiretler, demektir.

14

Kadınlara, oğullara, kantar kantar altın ve gümüşe, salma atlara, hayvanlara ve ekinlere karşı aşırı istek insanlara süslü gösterildi. Bunlar dünya hayatının faydasıdır. Varılacak yerin güzeli Allah'ın yanındadır.

"Züyyine linnasi hubbüşşehevati": Ebû Rezin el - Ukayli, Ebû Recâ’ el - Utaridi, Mücâhid ve İbn Muhaysın zenin fethasiyle "zeyyene” ve benin nasbi ile

"hubbe” okumuşlardır. Süslemenin açıklaması da Bakara suresinde geçmişti. Kanatir: Kantarın çoğuludur. İbn Düreyd: Ondakinun asli değildir, onun Arapçalaşmış olduğunu sanıyorum, demiştir. Âlimler, onun sınırlı mı sınırsız mı olduğunda ihtilaf etmişlerdir? Bunda iki görüş vardır:

Birincisi: O sınırlıdır; sonra bunda da on bir görüş vardır:

Birincisi: O b. iki yüz okkadır, bunu Übey b. Ka’b, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den rivayet etmiştir. Muaz b. Cebal, İbn Ömer, Âsım b. Ebinnücud ve bir rivayette de Hasen de böyle demişlerdir.

İkincisi: O on iki b. okkadır, bunu da Ebû Hureyre, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den rivayet etmiştir. Ebû Hureyre’den iki görüşün benzeri rivayet edilmiştir. Yine Ebû Hureyre’den onun on iki okka olduğu rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: O b. iki yüz dinardır, bunu da Hasen demiş ve onu el - Avfi, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Dördüncüsü: O on iki b. dirhem veya b. dinardır, bunu İbn Ebi alha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Hasen ile Dahhâk’tan da bunun ve bir öncekinin benzeri rivayet edilmiştir.

Beşincisi: O yetmiş b. dinardır, bu da İbn Ömer ile Mücâhid’ten rivayet edilmiştir.

Altıncısı: Seksen b. dirhem veya yüz rıtıl altındır, bu da Said b. Müseyyeb ile Katâde’den rivayet edilmiştir.

Yedincisi: O yedi b. dinardır, bunu da Atâ’, demiştir.

Sekizincisi: O sekiz b. miskaldır, bunu da Süddi, demiştir.

Dokuzuncusu: O b. miskal altın veya gümüştür, bunu da Kelbî, demiştir.

Onuncusu: O bir öküz derisi dolusu altındır, bunu da Ebû Nadre ile Ebû Ubeyde, demişlerdir.

On Birincisi: Bir rıtıl altın veya gümüştür, bunu da İbn Enbari nakletmiştir.

İkinci görüş: Kantarın belli bir miktarı yoktur. Rebi’ b. Enes: Kantar üst üste yığılmış çok maldır, demiştir. Ebû Ubeyde'den, Araplarca kantarın belli bir miktarı yoktur, dediği rivayet edilmiştir. İbn Cerir Taberî’nin tercihi de budur.

İbn Enbari de şöyle demiştir: Bazı dilciler: Kantarın sağlam istif edilmiş mal olduğunu söylemişlerdir.

“Kantar” tabiri hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Kat kat edilmiştir,

İbn Abbâs: Üç kantar veya dokuz kantardır, demiştir. Ferrâ’’nın görüşü de böyledir.

İkincisi: O tekmil edilmiş manasınadır, meselâ bedrün mübeddere, elfün müellefe denildiği gibi. Bu İbn Kuteybe’nin görüşüdür.

Üçüncüsü: Darb edilip dinar ve dirhem haline getirilmiş, demektir, bunu da Süddi, demiştir.

"Müsevveme” hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Otlayan atlar demektir, bunu el - Avfi, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş; Said b. Cübeyr, bir rivayette Mücâhid, Dahhâk, Süddi, Rebi’ ve Mukâtil, demişlerdir. Sametil haylü ve hiye saimetün denir ki, atlar otladı demektir. Esemtüha ve müsametün ve sevvemtüha, otlayan atlar demektir. Başka yerdeki müsevveme ise savaşta işaretlenen, yani kendisine alâmet vurulan at manasınadır.

İkincisi: İşaretli demektir, bunu da İbn Ebi Talha, İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir.

Katâde de böyle demiş ve Zeccâc da onu tercih etmiştir. Hasen'den de iki görüşün benzeri nakledilmiştir.

Alâmetli kelimesinde de üç görüş vardır:

Birincisi: Farklı renkle alâmet vurulmuştur, bu Katâde’den rivayet edilmiştir.

İkincisi: Dağ vurulmuştur, bu da Müerric’ten rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Alacalı demektir, bunu da İbn Keysan, demiştir.

Üçüncü görüş: O güzel demektir, bunu da İkrime ile Mücâhid, demişlerdir.

"En’am” ise deve, sığır ve koyundur. Tekili neâmdir, bu cemidir, lâfzından tekili yoktur.

Meâb ise dönecek yer, demektir. Bu şeyler bazen iyi niyetle bulundurulur ve kul ondan sevap kazanır. Ancak onlarda ve onlara kötü niyet eşlik ettiği zaman kınanır.

15

De ki: Size bundan daha hayırlısını haber vereyim mi? Allah’tan korkanlar için Rableri katında altlarından ırmaklar akan cennetler vardır. Orada ebedi kalacaklardır. Onlar için tertemiz eşler ve Allah’ın rızası vardır. Allah kullarını hakkıyla görmektedir.

"De ki: Size bundan daha hayırlısını haber vereyim mi?": İbn Saib, Ebû Bekir b. Hafs’tan rivâyetinde şöyle demiştir:

"İnsanlara bu zevkler hoş gösterildi” âyeti inince Hazret-i Ömer:

"Ya Rabbi, şimdi de onları süsledin” dedi. Bunun üzerine:

"Size bundan daha hayırlısını haber vereyim mi?” âyeti nazil oldu. Âyetin yorumu şöyledir: O, kendi katındakilerin dünyadaki sevilen şeylerden daha hayırlı olduğunu haber verdi ki, sevdikleri şeyleri umdukları şeyler için terk etsinler.

Rıdvan’a gelince: Âsım Kur’ân'ın her tarafında ranın zammesiyle rudvan okumuştur, ancak Hafs ile Eban’ın ondan rivâyetleri müstesnadır. Yahya ile Uleymi de,

"menittebea rıdvanehu

"yu istisna etmişlerdir. Diğerleri ise ranın kesresi ile okumuşlardır. Kesre Kureyş’in lehçesidir.

Zeccâc da şöyle demiştir: Radıytüşşey'e erdahu rıdan ve merdaten ve rıdvanan ve rudvanen, denir.

"Allah kullarını hakkıyla görmektedir": Kendi yanındakileri dünya zevklerine tercih edenleri bilir; onlara amellerinin karşılığını verir.

16

O Allah’tan korkanlar:

"Ey Rabbimiz, şüphesiz biz iman ettik; sen de günahlarımızı bağışla ve bizi cehennem azabından koru” diyenlerdir.

17

Sabredenler, doğrular, Allah’a itâatte boyun eğenler, mallarını Allah yolunda harcayanlar ve seherlerde istiğfar edenlerdir.

"Sabredenler": Yani Allahü teâlâ’ya taata ve haramlarından kaçınmaya sabredenler.

"Doğrular": İtikatlarında ve sözlerinde doğrular.

"Kânitin": Allah’a itâat edenler manasınadır,

"İnfak edenler": Hayır yollarına harcayanlar. İbn Kuteybe, nafakadan sadaka kastedilmiştir, demiştir.

İstiğfarlarının manasında da iki görüş vardır.

Birincisi: Bilinen dille istiğfardır, bunu İbn Mes’ûd, Hasen ve diğerleri demişlerdir.

İkincisi: O namazdır, bunu da Mücâhid, Katâde, Dahhâk, Mukâtil ve diğerleri demişlerdir. Buna göre, namaza istiğfar denmesi, onunla mağfiret istemelerindendir. Sehere gelince:

İbrahim b. Seriyy şöyle demiştir: Seher, şafaktan önceki vakittir, bu da gecenin gitmeye yüz tutmasından şafağın sökmesine kadar geçen süredir. Allahü teâlâ onları bu taatlerle niteledi, sonra da onları şiddetli korkularından dolayı istiğfar edenler diye sıfatladı.

18

Allah; adaleti ayakta tutarak kendinden başka İlâh olmadığına, melekler ve ilim sahipleri de şahitlik etti. O’ndan başka İlâh yoktur. Mutlak galiptir, hikmet sahibidir.

"Allah kendinden başka ilâh olmadığına şahitlik etti": Âyetin sebeb-i nüzulü şöyledir: Şam hahamlarından iki tanesi Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e geldiler, Medine’yi görünce, biri arkadaşına: Bu şehir ahir zamanda çıkacak Peygamberin şehrine ne kadar da çok benziyor, dedi. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem'in huzuruna girince: Onu sıfatı ile tanıdılar ve: "Sen Muhammed misin?” dediler. O da: Evet, dedi. Onlar da:

"Ahmed misin?” dediler; o da. Evet, dedi. Onlar: Senden bir şahitlik soracağız, eğer onu bize haber verirsen sana inanır ve seni tasdik ederiz, dediler. O da: Bana sorun, dedi. Onlar da: Bize Allah’ın kitabındaki en büyük şahitliği haber, dediler; bunun üzerine bu âyet indi. Onlar da Müslüman oldular. Bunu İbn Saib ve diğerleri, demiştir. Başkası da şöyle demiştir: Bu âyet, Necran Hıristiyanlarının İsa aleyhisselam hakkında dediklerine reddiyedir. Onların haberi de sûrenin başında geçmiştir.

Said b. Cübeyr de şöyle demiştir: Ka’be’nin çevresinde üç yüz altmış put vardı. Her Arap kabilesinin bir veya iki putu vardı. Bu âyet inince putlar secdeye kapandılar.

"Allah’ın şahitlik etmesi” hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O karar ve hüküm verdi manasınadır, bunu Mücâhid, Ferrâ’ ve Ebû Ubeyde, demişlerdir.

İkincisi: Açıkladı manasınadır, bunu Sa’leb ile Zeccâc demişlerdir. İbn Keysan da: Allah acayip tedbiri ve mahlukatı üzerindeki hikmetli işleriyle kendisinden başka ilâh olmadığına şahitlik etti, demiştir.

Bir bedeviye:

"Allah’ın varlığının delili nedir?” dediler, o da şöyle dedi: "Kığı deveye delalet eder, ayak izleri yolcuya delalet eder, bu kadar güzellikteki çatı ve bu kesafetteki yer merkezi, bir Yaratıcının olduğuna delalet etmez mi?” dedi. İbn Mes’ûd, Übey b. Ka'b, İbn Semeyfa ve Âsım el-Cuhderi, şinin zammı, henin ve dalın fethası ve merfu hemze-i memdude ile "şühedaü” ve Allah isminin kesri ile okumuşlardır.

"Kâimen bil-kıst": Adaleti ayakta tutarak demektir.

Cafer-i Sadık da şöyle demiştir: "Lailâhe illâ hu"’nun iki defa tekrar edilmesi şunun içindir: Birincisi vasıf ve Tevhidtir, İkincisi resim ve talimdir, yani O'ndan başka ilâh yoktur, deyiniz, buyurmaktadır.

19

Allah katında gerçek dîn İslâm’dır. Kendilerine kitap verilenler, ancak kendilerine ilim geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan dolayı ihtilafa düştü. Kim Allah’ın âyetlerini inkâr ederse, şüphesiz Allah’ın hesabı çabuktur.

"Inneddine indallahil İslâm": Cumhûr, Kisâi hariç, hemzenin kesri ile

"inne” okumuşlardır. İbn Mes’ûd, İbn Abbâs, Ebû Rezin, Ebû’l - Âliyye ve Katâde’nin kıraati de böyledir. Ebû Süleyman Dımeşki şöyle demiştir: Yahudiler Yahudilikten daha faziletli din yoktur, Hıristiyanlar da Hıristiyanlıktan daha faziletli din yoktur diye iddia edince bu âyet indi.

Zeccâc şöyle demiştir: Din; mahlukatın Allah’a ibadet ettiği, onu yerine getirmeleri ve adetleri olmasını emrettiği ve onlara ona göre karşılık verdiği şeyin adıdır. Şeyhimiz Ali b. Ubeydullah da şöyle demiştir: Din; kulun Allah için sarıldığı şeydir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: İslâm, silm'e yani itâat ve mütabaate girmedir. İstislam da öyledir. Selime fülanün liemrike vestesleme ve esleme denir, tıpkı eşterrecülü, adam kışa girdi; Erbaa, adam bahara girdi denildiği gibi.

Kendilerine kitap verilenler hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar Yahudilerdir, bunu Rebi’ demiştir.

İkincisi: Onlar Hıristiyanlardır, bunu da Muhammed b. Cafer b. Zübeyr, demiştir.

Üçüncüsü: Onlar Yahudilerle Hıristiyanlardır, bunu da İbn Saib, demiştir. Şöyle denilmiştir: Burada kitap cins ismidir, kitaplar manasınadır.

İhtilaf ettikleri şey hakkında da dört görüş vardır:

Birincisi: Dinleridir.

İkincisi: İsa aleyhisselam’ın durumudur.

Üçüncüsü: Doğru olduğunu bildikleri İslâm dinidir.

Dördüncüsü: Sıfatını bildikleri Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in peygamberliğidir.

"Ancak kendilerine ilim geldikten sonra": Yani üzerinde ihtilaf ettikleri şeyin açıklaması.

"Kıskançlıktan dolayı": Manası şöyledir: Kıskançlıktan dolayı ihtilaf ettiler, delil aramak için değil. Hesabın çabuk olmasını da Bakara suresinde anlatmış bulunuyoruz.

20

Eğer seninle tartışırlarsa, de ki:

"Ben bana tabi olanlarla beraber kendimi Allah’a teslim ettim". Kendilerine kitap verilenlere ve ümmilere:

"Müslüman oldunuz mu?” de. Eğer Müslüman olurlarsa, doğru yolu bulmuşlardır. Eğer yüz çevirirlerse, sana ancak tebliğ etmek düşer. Allah kullarını hakkıyle görendir.

"Fe in haccuke": Eğer seninle tartışır ve hasımlık ederlerse.

Mukâtil: Yahudileri; İbn Cerir de İsa hakkında Necran Hıristiyanlarını kastetmiştir, demiştir. Bu ikiden başkaları da: Yahudilerle Hıristiyanlardır, demişlerdir.

"Kendimi/ yüzümü Allah’a teslim ettim":

Ferrâ’: Manası, amelimi ihlasla yaptım demektir, demiştir.

Zeccâc da: İbadetimle Allah’ı kasdettim, demiştir.

"Ve menittebani": Medineliler ve Basralılar vakıfta değil de vasılda yeyi ispat etmiş (ye üzerine durmuş)lardır. İbn Şünbuz, Kunbul’dan bunu nakletmiştir. İbn Şünbuz ve Ya’kûb yenin üzerine vakfetmişlerdir.

Zeccâc şöyle demiştir: Bence en güzeli Kur’ân’daki imlaya tabi olmaktır. "Vemenittebani", "velein ahharteni", "Rabbi ekremen” ve "Rabbi ehahen” gibi yenin hazfedildiği yerler iki kısımdır:

Birincisi: Nunla olandır ki, eğer âyet başı ise dilciler yeyi hazfetmeyi câiz görmüşlerdir. Onlar âyet sonlarına fasıla ismini verirler. Bunu şiirde de câiz görmüşlerdir. Şair A’şa şöyle demiştir:

Nice yüzü ekşi, kalbi öfkeli vardır ki,

Ona intisap ettiğim zaman hoşlanmazlar,

Ölüm korkusu ile ülkeyi dolaşmam,

Beni ölümden korur mu?

Ama âyet sonu veya kafiye olmazsa, çoğunluk yeyi ispat eder, düşürmezler. Düşürülmesi de güzeldir, hele nunla olursa. Çünkü

"ittebeani"nin aslı

"ittebeai"dir. Aynın fethasını kurtarmak için nun ilâve edilmiştir. Nunla beraber kesre, yenin yerine geçer. Ama nun olmazsa, meselâ ğulami ve sahibi gibi, en iyisi yeyi atmamaktır. Atmak da az olmakla beraber nun olmadığı zaman câizdir, hâza ğulami, kad cae ğulamî, gibi. Ğulami de yenin fethası da sükunu da câizdir. Çünkü kesre onu gösterir.

"Kendilerine kitap verilenlere, de ki,": Yahudilerle Hıristiyanları kastediyor.

"Ümmilere de": Bunlar Arap müşrikleridir. Bu ismin açıklaması Bakara suresinde geçmiştir.

"Müslüman oldunuz mu?”

Ferrâ’: Bu sorudur, emir manasınadır, demiştir, tıpkı:

"Son verdiniz mi?” kavlinde olduğu gibi. (Maide: 91)

Nasih ve mensuh Âlimleri bu âyette ihtilaf etmişlerdir; bir grup onun muhkem olduğuna ve bundan maksadın da onu sevmeyenin yanında Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in nefsini teskin etmek olduğuna kail olmuşlardır. Çünkü durmadan onların iman etmelerini istiyor, icabet etmemelerinden acı duyuyordu. Bir grup da bundan maksadın tebliğle yetinme olduğuna kail olmuşlardır ki, bu da kılıç âyetiyle neshedilmiştir.

21

Şüphesiz Allah’ın âyetlerini inkâr edip de Peygamberleri haksız yere öldürenleri ve adaleti emreden insanları öldürenleri, onları acıklı bir azapla müjdele.

"Şüphesiz Allah'ın âyetlerini inkâr edenler": Bununla Yahudilerle Hıristiyanlar kastedilmiştir.

İbn Abbâs: Allah’ın âyetlerinden maksat Muhammed ile Kur’ân’dır, demiştir. Peygamberleri öldürmelerinin açıklaması da Bakara suresinde geçmiştir. Kist: Adalet demektir. Cumhûr

"yaktülunellezine ye’murune biüastı” okurlar, Hamze ise elifle

"yukatilune” okur. Ebû Ubeyde b. Cerrah, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den şöyle dediğini rivayet etmiştir:

İsrâil oğulları günün başında bir saatte kırk üç peygamber öldürdü. Bunun üzerine İsrâil oğullarından on iki adam kalktı; onları öldürenlere emr-i bilmaruf ve nehy-i anil münker görevinde bulundular; gündüzün sonunda onların da hepsi öldürüldü. İşte Allah'ın, kitabında bahsettiği ve haklarında âyet indirdiği onlardır. Neden bu kötü geçmişle Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in zamanındakiler kınandı? Çünkü onlara sahip çıktılar ve yaptıklarından razı oldular.

"Onları müjdele": Onlara haber ver manasınadır. Bunun şerhi de Bakara suresinde geçmiştir. Habitat ise, bâtıll oldu, boşa gitti, demektir.

22

İşte onların amelleri dünyada ve ahirette boşa gitmiştir. Onlar için yardımcılar da yoktur.

23

Kendilerine kitaptan bir nasip verilenleri görmedin mi; bunlar aralarında hüküm vermesi için Allah’ın kitabına davet ediliyorlar da sonra içlerinden bir grup yüz çeviriyorlar.

"Kendilerine kitaptan bir nasip verilenleri görmedin mi?": Bunun

iniş sebebi için dört görüş vardır:

Birincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem dershanede oturan bir Yahudi cemaatinin yanına girdi, onları Allah’a davet etti; içlerinden iki adam kalktı: "Sen kimin dinindensin?” dediler. O da: İbrahim dininden, dedi. Onlar da: O Yahudi idi, dediler. O da: öyleyse Tevrat’ı getirin, dedi; kabul etmediler. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Said b. Cübeyr, demiştir.

İkincisi: Yahudilerden bir erkekle bir kadın zina ettiler, önemlerinden dolayı onları recmetmek istemediler. Belki müsaade eder diye durumlarını Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e götürdüler. O da onların recmedilmelerine hükmetti. Onlar da: Ya Muhammed, bize haksızlık ettin, bizde recim yoktur, dediler. O da: Tevrat’a başvuralım, dedi. İbn Soriya geldi, Tevrat’tan okudu. Recm âyetinin üzerine gelince eliyle orayı kapattı ve arkasını okudu. İbn Selam: Orayı atladı, dedi. Sonra kalkıp kendisi okudu. Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem de o iki Yahudinin recmedilmelerini emretti. Yahudiler buna kızdılar, âyet bunun üzerine indi. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem, Yahudileri İslâm’a davet etti, Numan b. Ebi Evfa: Gel, seninle hahamlara başvuralım, dedi. O da: Hayır, Allah’ın kitabına müracaat edelim, dedi. O da: Hayır, hahamlara edelim, dedi. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu da Süddi, demiştir.

Dördüncüsü: Bu bir bölük Yahudi hakkında indi, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem onları İslâm’a davet etti ve Tevrat’ı getirin, onda benim peygamber olduğum yazılıdır, dedi. Onlar da kabul etmediler; bunun üzerine bu âyet indi. Bunu da Mukâtil b. Süleyman, demiştir.

Açıklama: Onlara verilen nasip Tevrat’tan öğrendikleri ilimdir. Davet edildikleri kitap hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O Tevrat’tır, bunu İkrime, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Çoğunluğun görüşü de budur.

İkincisi: O Kur’ân’dır, bunu da Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Bu da Hasen ile Katâde’nin görüşüdür.

Aralarında kitabın vermesi istenen hükümde de dört görüş vardır:

Birincisi: İbrahim'in dinidir.

İkincisi: Zina cezasıdır. Bu ikisi İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: İslâm dininin doğruluğudur, bunu da Süddi, demiştir.

Dördüncüsü: Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in peygamberliğinin gerçekliğidir, bunu da Mukâtil, demiştir.

Eğer:

"Tevelli yüz çevirmektir, tekrar i’râzı kullanmasının ne faydası vardır?” denilirse, buna dört türlü cevap verilir:

Birincisi: O tekittir.

İkincisi:

Mana şöyledir: Onlar davetçiden yüz çevirir, onun davet ettiği şeyden yan çizerler.

Üçüncüsü: Bedenleri ile yan çizerler, kalpleri ile haktan yüz çevirirler, demektir.

Dördüncüsü: Yüz çevirenler Âlimleridir, yan çizenler de onlara uyanlardır, bunu da İbn Enbari, demiştir.

24

Bunun sebebi de şudur: Çünkü onlar: "Cehennem ateşi bize ancak sayılı günler dokunacaktır” demişlerdir. Uydurdukları şeyler onları dinleri hakkında aldatmıştır.

"Çünkü onlar şöyle dediler": Yani onları yüz çevirip yan çizmeye iten şey: Bize cehennem ateşi ancak sayılı günler dokunur, demeleridir. Biz de bunu Bakara suresinde zikrettik.

"Yefterun: Uyduruyorlar, demektir.

Uydurdukları şey hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O: Bize ateş ancak sayılı günlerde dokunur, demeleridir, bunu Mücâhid ile Zeccâc, demişlerdir.

İkincisi: Biz Allah'ın oğulları ve sevgilileriyiz, demeleridir, bunu da Katâde ile Mukâtil, demişlerdir.

25

Onları vukû’unda şüphe olmayan ve herkese kazancı eksiksiz olarak ödenecek günde onları topladığı zaman nasıl olacak? Onlara haksızlık da edilmeyecektir.

"Onları topladığımız zaman nasıl olacak?": Manası şöyledir: Onları topladığımız zaman halleri nasıl olacak?

"Bir gün için": Yani ceza günü için veya hesap günü için, "Lâm’ın "fi” manasında olduğu da söylenmiştir.

26

De ki:

"Allah’ım, ey mülkün sahibi, sen mülkü dilediğine verirsin, mülkü dilediğinden çeker alırsın. Dilediğini aziz eder, dilediğini hor edersin. Hayır senin elindedir. Şüphesiz sen her şeye kadirsin.

"De ki: Allah’ım, ey mülkün sahibi":

İniş sebebi hakkında üç görüş vardır:

Birincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem, Mekke’yi fethedip de ümmetine İran ile Roma’nın mülklerini va’dedince, münafıklarla Yahudiler: Heyhat, dediler. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu İbn Abbâs ile Enes b. Malik, demişlerdir.

İkincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem Rabbinden ümmetine İran ile Roma’nın mülklerini vermesini istedi, bunun üzerine bu âyet indi. Bunu da Katâde nakletmiştir.

Üçüncüsü: Yahudiler: Allah’a yemin ederiz ki, biz peygamberliği İsrâil oğullarından başkalarına taşıyan bir adama itâat etmeyiz, dediler. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir.

Açıklama (tefsir):

Zeccâc şöyle demiştir: İmam Halil, Sibeveyh ve ilimlerine güvenilen bütün gramer Âlimleri şöyle demişlerdir:

"Allahümme", ya Allah, demektir. Şeddeli mîm, yanın yerine getirilmiştir. Çünkü onlar bir kelimede ye ile bu mimi bulamadılar. Aziz ve celil olan Allah’ın isminin mîm zikredilmediği zaman

"ya” ile kullanıldığını gördüler, bundan da kelimenin sonundaki mimin kelimenin başındaki

"ya” yerinde olduğunu anladılar. Sonundaki zamme de müfred manada ismin zammesidir. Ebû Süleyman Hattâbî şöyle demiştir:

"Mülkün sahibi"nin manası: Mülk elinde olup onu dilediğine veren, demektir. Mülklerin sahibi olabileceğini de söylemiştir. Manasının: Hiçbir iddiacının iddia edemeyeceği günde mülkün mirasçısı olma ihtimali de vardır, meselâ:

"O gün mülk Hak olan Rahman’ındır” (Furkan: 26) kavlinde olduğu gibi.

"Mülkü dilediğine verirsin": Bu mülkte de iki görüş vardır:

Birincisi: O peygamberliktir, bunu İbn Cübeyr ile Mücâhid, demişlerdir.

İkincisi: O mal, köle ve torunlardır, bunu da Zeccâc demiştir.

Mukâtil de şöyle demiştir: Mülkü dilediğine verirsin, yani Muhammed’e ve ümmetine; mülkü dilediğinden çeker alırsın, yani İranlılarla Romalılardan.

"Dilediğini aziz edersin": Muhammed ve ümmetini.

"Dilediğini hor edersin": Yani İran ile Roma’yı.

Bu izzet ve zillet ne ile olur? Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: O zaferle izzettir, kahırla zillettir.

İkincisi: Zenginlikle izzettir, fakirlikle zillettir.

Üçüncüsü: Taatle izzettir, masiyetle zillettir.

"Hayır senin elindedir":

İbn Abbâs: Zafer ve ganimet, demiştir. Manasının şöyle olduğu da söylenmiştir: Hayır ve şer senin elindedir; biri ile yetinilmiştir; çünkü istenen odur.

27

Geceyi gündüze, gündüzü de geceye sokarsın. Ölüden diri, diriden de ölü çıkarırsın. Dilediğine hesapsız rızık verirsin.

"Geceyi gündüze sokarsın": Yani bundan eksilttiğini ötekinin içine girdirirsin. İbn Abbâs ile

Mücâhid şöyle demişlerdir: Birinden eksileni ötekisinin içerisine sokar.

Zeccâc da şöyle demiştir: Veleceşşey’ü yelicü vülucen ve velcen ve velceten.

"Ölüden diri çıkarırsın, diriden ölü çıkarırsın": İbn Kesir, Ebû Amr, İbn Âmir ve Ebû Bekr, Âsım'dan rivayetle "ve tuhricül hayye minel meyti ve tuhrucül meyte minelhayyi” okumuşlardır.

"Libeledin meytin” (A'raf: 57);

"evemen kane meyten” (En’am: 122);

"ve in yekûn meyteten” (En’am: 139),

"elardul meyteh” (Yasin: 33) hepsi şeddesizdir. Nâfi, Hamze ve

Kisâi de: "ve tuhricül hayye minel meyyiti ve tuhricül meyyite minel hayyi", "libeledin meyyitin",

"ilâ beledin meyyitin” okumuşlardır. Hamze ile Kisâi bunların dışındakileri şeddesiz okumuşlardır. Nâfi de:

"evemenkane meyyiten",

"elardul meyyitetü",

"velahme ehihi meyyiten” (Hucurat: 12) şeddeli okumuş, Kur’ân’daki diğer yerleri gerçek ölü olmadıkça şeddesiz okumuştur.

Ebû Ali şöyle demiştir: Esas olan şeddeli olmaktır, şeddesizde bile şedde hazfedilmiştir, ölsün ölmesin bu bapta kullanım aynıdır. Şu beyiti delil getirmişlerdir:

Nice kaynak vardır ki, onda ölü kargalar (meyt) vardır:

Ben ondan topluluğu suavardım ve ondan su taşıdım.

Burada meyt gerçek ölüdür. Bir başkası da şöyle demiştir:

Ölüp de rahat eden ölü (meyt) değildir,

Asıl ölü dirilerin ölüsüdür.

Gerçek ölüyü şeddesiz, ölmeyeni ise şeddeli okumuştur. "inneke meyyitün ve innehüm meyyitim” (Zümer: 30) kavli de böyledir.

Sonra âyetin manasında üç görüş vardır:

Birincisi: İnsanı ölü meniden diri olarak çıkarmak ve meniyi de insandan çıkarmaktır. Aynı şekilde civcivi yumurtadan ve yumurtayı kuştan çıkarmaktır. Bu; İbn Mes’ûd, İbn Abbâs, Mücâhid, İbn Cübeyr ve cumhûrun görüşüdür.

İkincisi: O imanla diri olan mü'mini küfürle ölü olan kafirden çıkarmak, küfürle ölü kâfiri de imanla diri olan mü'minden çıkarmaktır. Bunun bir benzerini de Dahhâk, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Bu Hasen ile Atâ’’nın da görüşüdür.

Üçüncüsü: O canlı başağı ölü taneden ve canlı hurmayı ölü çekirdekten, ölü çekirdeği de canlı hurmadan çıkarmaktır. Bunu da Süddi, demiştir.

Zeccâc da şöyle demiştir: O taze bitkiyi ölü taneden ve ölü taneyi canlı ve büyüyen bitkiden çıkarır.

"Hesapsız": Kısmadan demektir, geniş harcayan için: Filan hesapsız harcıyor, denir. Sanki harcadığını harcama saymaz.

28

İnananlar mü minleri bırakıp da kâfirleri dost edinmesinler. Kim bunu yaparsa, Allah katında hiçbir değeri yoktur. Meğer ki, onlardan gelebilecek bir tehlikeden dolayı sakınmış olasınız. Allah sizi kendisinden sakındırır. Dönüş yalnız Allah'adır.

"Mü’minler kâfirleri dost edinmesinler":

Sebeb-i nüzulü için dört görüş vardır:

Birincisi: Ubade b. Samifin Yahudi müttefikleri vardı, Hendek savaşında: Ya Rasulallah, benimle beraber beş yüz Yahudi vardır, onlardan düşmana karşı yardım almak istiyorum, dedi. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Dahhâk, İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Bu; Abdullah b. Übey ve münafık arkadaşları hakkında inmiştir; Yahudilerin tarafını tutarlar, onlara haber getirir ve Peygambere galip gelmelerini umarlardı. Bunun üzerine Allah müminleri bu gibi işlerden men etti. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Yahudilerden bir grup Ensarı dinlerinden çıkarmak için onlara sokulurlardı, Müslümanlardan bazıları onları bundan men ettiler ve: Bu Yahudilerden sakının, dediler, onlar da kabul etmediler. İşte âyet bunun üzerine indi. Bu İbn Abbâs’tan da rivayet edilmiştir.

Dördüncüsü: O Hatıb b. Ebi Beltaa ve diğerleri hakkında inmiştir. Onlar Mekke kâfirlerine dostluk gösterirlerdi. Allahü teâlâ onları bundan men etti. Bu da Mukâtil İbn Süleyman ile Mukâtil İbn Hayyan’ın görüşleridir.

Tefsir:

Zeccâc şöyle demiştir:

"Mü’minleri bırakıp": Yani mü’min, mü'min olmayanı veli edinmesin, daha açıkçası: Velâyeti mü’minlerin yerinden daha aşağı bir yerdçn almasın, demektir. Bu mekan ile misal verilerek söylenen bir sözdür, meselâ: Zeyd senden aşağıdadır, dersin, bundan mekanı kastetmezsin, ancak sen şerefi mekanın yüksekliği, düşüklüğü de mekanın alçaklığı gibi kabul edersin.

"Allah kaünda hiçbir değeri yoktur": Yani Allah ondan uzaktır, demektir.

"illâ en tetteku minhüm tükah": Ya’kûb ile Mufaddal -Âsım’dan rivayetle- tenin fethası ve elifsiz olarak

"takiyye” okumuşlardır.

Mücâhid de: Dünyada onların yüzüne gülmektir, demiştir. Ebû’l - Âliyye de: Sakınmak (takiyye) davranışla değil, dille olur, demiştir.

Takiyye, bir izindir, farz değildir, imam Ahmed’e:

"Tepene kılıç kaldırsalar yine doğruyu söyler misin?” dediler. O da:

"Alim takiyye ile cahil de bilgisizlikle cevap verirse, hakkı kim açığa çıkaracak?” dedi.

Bu manayı Nahl suresinde:

“Ancak zor altında kalan hariçtir” (Nahl: 106) âyetinde açıklayacağız, inşallah.

29

Deki: göğüslerinizdekini gizleseniz de yahut onu açıklasanız da Allah onu bilir. Göklerdeki ve yerdeki şeyleri de bilir. Allah her şeye kadirdir.

"De ki: Göğüslerinizdeki şeyleri gizleseniz de yahut onu açıklasanız da":

İbn Abbâs: Kâfirleri dost edinmeyin, demiştir.

30

Hatırlayın o günü ki, o gün her nefis, yaptığı hayrı hazır bulacak. Yaptığı kötülükle de kendi arasında uzak bir mesafe olmasını arzu edecek. Allah sizi kendisinden sakındırır. Allah kullarını pek merhamet edendir.

"Yevme tecidü küllü nefsin ma amilet min hayrin muhdara":

Zeccâc şöyle demiştir:

"Yevme” kelimesi "ve yuhazzirükümullah” kavli ile mensûb olmuştur, o günde demektir.

İbn Enbari de şöyle demiştir: Masir’e müteallik olması da câizdir, takdiri şöyle olur: Dönüş Allah’adır, herkes amelini bulduğu gün. Gizli bir fi’le müteallik olması da câizdir, takdiri şöyle olur: Herkesin amelini bulacağı günü hatırla.

Amelin nasıl bulunacağı hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onu kitapta yazılı olarak bulacaktır.

İkincisi: Karşılığını bulacaktır. Emed, sürenin sonu yani gaye demektir. Şair Tırmah da şöyle demiştir:

Her canlı ömrü için hazırlanan şeyi tamamlayacak,

Ölecek ve sürenin sonuna varacaktır.

Maksat, ecelinin sonuna, demektir.

31

De ki:

"Eğer Allah’ı seviyorsanız bana tabi olun ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah çok bağışlayıcı, çok merhamet edicidir.

"De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana tabi olun ki, Allah da sizi sevsin":

Sebeb-i nüzulü için dört görüş vardır:

Birincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem Kureyşlilerin yanına gitti, onlarsa putlarını dikmiş onlara secde ediyorlardı: Ey Kureyş topluluğu, atanız İbrahim’in dinine muhalefet ettiniz, dedi. Onlar da: Ya Muhammed, biz onlara Allah’ı sevdiğimiz ve bizi Allah’a yaklaştırmaları için tapıyoruz, dediler. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Dahhâk, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Yahudiler: Biz Allah’ın oğulları ve sevgilileriyiz, dediler, bunun üzerine bu âyet indi. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem de onu onlara sundu, onlarsa kabul etmediler. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Bazı insanlar: Biz Rabbimizi çok seviyoruz, dediler; Allahü teâlâ da kendini sevme için bir işaret koymak istedi ve bu âyeti indirdi. Bunu Hasen ile İbn Cüreyc, demişlerdir.

Dördüncüsü: Necran Hıristiyanları: Biz bunu İsa’ya Allah'ı sevdiğimiz için diyoruz, dediler, bunun üzerine bu âyet indi. Bunu İbn İshak, Muhammed b. Cafer b. Zübeyr’den nakletmiş, Ebû Süleyman Dımeşki de bunu tercih etmiştir.

32

De ki:

"Allah’a ve Resul’üne itâat edin". Eğer yüz çevirirlerse, şüphesiz Allah kâfirleri sevmez.

"De ki: Allah’a ve Resul’üne itâat edin":

İniş sebebi için üç görüş vardır:

Birincisi: Abdullah b. Übey, arkadaşlarına: Muhammed kendisine itâati Allah’a itâat gibi sayıyor ve bize Hıristiyanların Meryem oğlu İsa’yı sevdikleri gibi kendisini sevmemizi emrediyor, dedi. Bunun üzerine bu âyet indi. Bu, İbn Abbâs’ın görüşüdür.

İkincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem Yahudileri İslâm’a davet etti, onlar da: Bizler Allah’ın oğulları ve sevgilileriyiz, biz Allah’ı senin bizi davet ettiğin şeyden daha çok severiz, dediler. Bunun üzerine:

"Eğer Allah’ı seviyorsanız” âyeti ile bu âyet indi. Bu Mukâtil’in görüşüdür.

Üçüncüsü: Bu Necran Hınstiyanları hakkında inmiştir, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki demiştir.

33

Allah; Âdem’i, Nûh’u, İbrahim hanedanını ve İmran ailesini âlemlerin üzerine seçti.

"Allah Âdem’i seçti":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Yahudiler: Biz İbrahim, İshak ve Yakub'un oğullarıyız, biz onların dini üzereyiz, dediler.

Zeccâc şöyle demiştir: Istafa’nın lügatte manası: Onları seçti, onları halkının safı kıldı, demektir. Bu, gözle görülen bir şeyle temsildir. Zira Araplar bilinen bir şeyi görünen bir şeyle temsil ederler. Dinleyici de o bilinen şeyi işittiği zaman gözü ile görmüş gibi olur. Biz de saf bir şeyi bulanıklıktan arınmış olarak görürüz. Allah’ın seçkin kulları da böyledir. Safvet kelimesi üzerinde de üç lügat vardır: Safvet, sıfvet ve sufvet. Âdem kelimesine gelince. O Arapça’dır, onun türevini de Bakara suresinde anlatmıştık. Nûh kelimesine gelince: O Yabancıdır, Arapçalaşmıştır. Ebû Süleyman Dımeşki şöyle demiştir: Nûh’un adı Seken’dir.

Ona Nûh denmesi ağladığı içindir. Ağlaması hakkında da beş görüş vardır:

Birincisi: O kendi nefsine ağlardı, bunu Yezid er - Rakkaşi, demiştir.

İkincisi: O ailesinin ve kavminin isyanlarına ağlardı.

Üçüncüsü: Çocuğu hakkında Rabbine müracaat etmişti.

Dördüncüsü: Kavminin helaki için beddua ettiği için ağlardı.

Beşincisi: O, cüzamlı bir köpeğe rastladı: Defol, ey çirkin hayvan, dedi. Allah da ona:

"Ey Nûh, beni mi ayıpladın yoksa köpeği mi?” diye vahyetti.

İbrahim hanedanı hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: O, kendi dininden olanlardır, bunu İbn Abbâs ile Hasen Basri, demişlerdir.

İkincisi: Onlar; İsmail, İshak, Ya’kûb ve Esbat’ın nesilleridir.

Üçüncüsü: İbrahim hanedanından maksat, İbrahim’in kendisidir, meselâ:

"Mûsa ailesinin ve Harun ailesinin terk ettiği şeylerden bir kalıntı” (Bakara: 248) âyetinde olduğu gibi. Bunu da bazı tefsirciler demişlerdir.

İmran hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: O, Meryem’in babasıdır, bunu Hasen ile Vehb, demişlerdir.

İkincisi: O; Mûsa ile Harun’un babasıdır, bunu da Mukâtil, demiştir.

"Onun âl'i” hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: O, İsa aleyhisselam’dır. Bunu Hasen Basri, demiştir.

İkincisi: Onun al’i Mûsa ile Harun’dur, bunu da Mukâtil, demiştir.

Üçüncüsü: Al’inden maksat bizzat kendisidir, bunu da bazı müfessirler demişlerdir. Neden özellikle bunlar zikredildi? Çünkü bütün peygamberler onların neslindendir.

Bu adı geçenleri seçmesinde de üç görüş vardır:

Birincisi: Maksat, dinlerini diğer dinlerin üzerine çıkarmasıdır. Bunu İbn Abbâs demiş ve Ferrâ’ ile Dımeşki de tercih etmişlerdir.

İkincisi: Onları peygamberlikle seçmiştir, bunu da Hasen, Mücâhid ve Mukâtil, demişlerdir.

Üçüncüsü: Onları zamanı halklarının yaptıkları işlerden üstün iş yapmaları ile seçmiştir. "Âlemlerden maksat da, kendi zamanlarının âlemleridir, nitekim bunu Bakara suresinde zikretmiştik.

34

Bunlar birbirinden gelme zürriyettir. Allah hakkıyle işitici, kemaliyle bilicidir.

"Zürriyyeten ba’duha min ba’d":

Zeccâc şöyle demiştir:

Zürriyeten’in nasbi bedel olmasından dolayıdır, mana: Birbirinden olan zürriyeti seçti demek olur.

İbn Enbari şöyle demiştir: "Neden ba’duha?

"dedi. Çünkü zürriyet lâfzı müennestir. Eğer,

"ba’duhum” dese idi, zürriyetin manasını dikkate almış olurdu.

Bu birbirinden olmada da iki görüş vardır:

Birincisi: Yardımlaşma ve dinde birbirindendirler, nesilleşmede değil. Bu mana İbn Abbâs ile Katâde’nin görüşlerinden çıkarılmıştır.

İkincisi: O art arda gelmededir, çünkü onların hepsi Âdem zürriyetidir, sonra Nûh zürriyetidir, sonra da İbrahim zürriyetidir. Bunu da bazı tefsirciler demişlerdir. Ebû Bekir en- Nakkaş şöyle demiştir:

"Birbirinden gelme zürriyet

"in manası: Oğullar babalar için zürriyettir, babalar da oğullar için zihniyettir. Meselâ:

"Zürriyetlerini dolu gemide taşıdık” (Yasin: 41) âyetinde olduğu gibi. Böylece babaları oğulların zürriyeti, kılmıştır. Bunun câiz olması da şundandır; çünkü zürriyet "zereallahulhalka” (Allah mahlukatı yarattı) kavlinden alınmadır; çocuk baba için zürriyet sayılmıştır, çünkü ondan gelmedir. Babaya da oğul için zürriyettir demek de câizdir, çünkü oğlu ondan gelmiştir. Böylece fiil her iki yönden birbirine bağlıdır.

"Onları Allah’ı sever gibi severler” (Bakara: 165) âyeti de böyledir. Burada sevgi Allah’a izafe edilmiştir, mana: Mü’minin Allah’ı sevmesi gibi demektir. Şu da öyledir:

"Sevgisine rağmen yemek yedirirler” (Dehr: 8), burada sevgiyi yemeğe izafe etmiştir.

35

Hani İmran’ın karısı: "Rabbim, karnımdakini azatlı bir kul olarak sana adadım; Benden kabul buyur. Şüphesiz sen hakkıyle işiten ve kemaliyle bilensin” demişti.

"îz kâleti’mraetü Imrâne":

"İz” hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: O zaittir, Ebû Ubeyde ile İbn Kuteybe bunu tercih etmişlerdir.

İkincisi: O asildir, zait değildir, bunda da üç görüş vardır:

Birincisi:

Mana şöyledir: İmran’ın karısının şöyle dediği zamanı hatırla, bunu da Müberrid ile Ahfeş, demişlerdir.

İkincisi:

"İz kâlet"in âmili istifanın manasıdır; anlam şöyle olur: Allah İmran ailesini seçti, İmran’ın karısı şöyle dediği zaman; onları seçti, melekler: Ey Meryem, dediği zaman. Bu da Zeccâc'ın tercihidir.

Üçüncüsü: O "semiun"a bağlıdır, takdiri: Allah işiticidir, İmran’ın karısı şöyle dediği zaman, olur. Bu da İbn Cerir Taberî’nin tercihidir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Imran’ın karısının adı Hanne’dir, o da Meryem’in annesidir. Bu, Matan oğlu İmran’dır, Mûsa’nın babası İmran değildir. Bu Meryem de Mûsa’nın kardeşi Meryem değildir. Mûsa ile İsa arasında b. sekiz yüz sene vardır.

Muharrer: Azatlı demektir.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: A’taktül ğulame ve harrertuhu denir ki, ikisi de eşittir. İmran’ın karısı şöyle demek istemiştir: Kamundakini dünyaya tapmaktan azatlı olarak sana adadım ki, yalnız sana ibadet etsin.

Zeccâc şöyle demiştir: Atâ’larının adaklarına itâat etmek çocuklarına farzdı; bir adam mabede hizmet etmesi için çocuğunu adardı. İbn İshak şöyle demiştir: Annesinin bu adağı etmesindeki sebep yaşlanıncaya kadar çocuğunun olmaması idi. Bir gün, yavrusunu yemleyen bir kuş gördü; kendisine de bir evlat vermesi için dua etti ve: Allah’ım, eğer bana bir evlat nasip edersen onu Beytülmukaddes’e adarım, dedi. Ve Meryem’e hamile kaldı. İmran öldü, o hamile idi.

Kadı Ebû Ya’lâ şöyle demiştir: Böyle bir adak, bizim şeriatimizde de doğrudur, çünkü bir insan doğacak çocuğunu Allah’a ibadete ve taate, ona Kur’ân, fıkıh ve din ilimleri öğretmeye adak etse, sahihtir.

36

Onu doğurunca, "Rabbim, onu dişi olarak doğurdum!” dedi. Oysa Allah onun ne doğurduğunu pekiyi biliyordu.

"Erkek kız gibi değildir. Gerçek ben onun ismini Meryem koydum. Onu ve soyunu Allah’ın rahmetinden kovulmuş şeytandan sana ısmarlarım” dedi.

"Vallahu a’lami bima vadaat": İbn Âmir, Âsım - Hafs hariç - ve Ya’kûb aynın sükunu ve tenin zammı ile

"bima vada’tü” okumuşlar; kalanlar ise aynın fethi ve tenin cezmi ile (vadaat) okumuşlardır,

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Tenin cezmi ve aynın fethi ile okuyan kelâmda takdim ve tehir düşünmüştür; takdiri şöyle olur: Ben onu dişi olarak doğurdum, erkek de dişi gibi değildir, Allah ise onun ne doğurduğunu çok iyi bilir. Tenin zammı ile okuyan ise, Meryem’in annesinin sözünü devam ettirmiş olur.

"Erkek dişi gibi değildir": Bu kadının özür cümlesidir, manası şöyledir: Dişi erkeğin mescide yapacağı hizmeti ve onda ikamet gibi şeyi tam yapamaz, çünkü hayz ve nifas gibi halleri vardır.

Süddi şöyle demiştir: O, karnındakinin oğlan olduğunu zannediyordu, kız olarak doğurunca, özür diledi. Meryem ismi Arapça değildir. Recim’de iki görüş vardır: Birisi: Mel’undur, bunu Katâde, demiştir.

İkincisi: Mercum (taşlanmış) demektir; katil maktul manasına olduğu gibi. Bunu Ebû Ubeyde demiştir. Buna göre ona racîm denmesi, yıldızlarla taşlanmış olduğu içindir.

37

Bunun üzerine Rabbi de onu iyi bir rıza ile kabul buyurdu. Ve onu güzel bir bitki gibi büyüttü. Zekeriyya’yı da ona bakmaya memur etti. Zekeriyya ne zaman onun yanına mihraba girse, yanında bir rızık bulurdu.

"Ey Meryem, bu sana nereden?” derdi. O da:

"O, Allah katındandır. Şüphesiz Allah dilediğine hesapsız rızık verir” derdi.

"Fe tekabbeleha rabbuha bi kabûlin hasenin":

Mücâhid, “Lâm” ın sükunu ve rabbenin besinin nasbi ile "fetekabbilha” ve benin kesri ve tenin sükunu ile dua manasına "veenbitha” okumuştur.

Zeccâc da şöyle demiştir: Arapçada aslolduğu üzere, "fetekabbeleha bitekabbulin hasenin” denilmesidir. Ancak "kabul” da kabileha kabulen, kabiltüşşey'e kabulen’e hamledilmiştir. Razı olmak manasına kubulen de câizdir.

"Ve enbeteha nebaten hasenen": Yani onu güzelce yetiştirdi demektir. Nabaten de enbeteden gelmemiştir, mana ise nebete nebaten hasenen demektir.

İbn Enbari de şöyle demiştir:

"Enbete” "nebete"ye delalet ettiği için fiil manaya hamledilmiş, sanki ve enbeteha, fenebetet hiye nebaten hasenen denmiştir.

Şair İmruulkays de şöyle demiştir:

Güzel konulara geçtik, ince ince konuştuk,

Kendimi eğittim, o zaman bütün zorluklar kolaylaştı.

Burada eyye riyadatin demek istemiştir, çünkü rudtu ezleltü manasını akla getirdiği için o manaya verilmiştir.

Müfessirler güzel bitki hususunda da iki görüş ileri sürmüşlerdir:

Birincisi: O iyi yetişmedir.

İbn Abbâs: O, Yani Meryem, bir günde bir çocuğun bir yılda geliştiği kadar gelişirdi, demiştir.

İkincisi: Hataları terk etmesidir.

Katâde şöyle demiştir: Bize anlatıldığına göre o, insan oğlunun aksine, hiç günah işlemezdi.

"Ve keffeleha": İbn Kesir, Nâfi, Ebû Amr ve İbn Âmir, fenin fethası ile şeddesiz olarak kefeleha” okumuşlardır. Zekeriyyâu da merfu ve medlidir. Ebû Bekir de Âsım’dan fenin şeddesini ve Zekeriyyae’nin nasbim rivayet etmiştir. O Ebû Bekir rivâyetinde Kur’ân’ın her yerinde Zekeriyyay’ı med ederdi. Hafs da Âsım’dan fenin şeddesini ve Zekeriyya’yı da Kur’ân’ın her yerinde kısa okuduğunu rivayet etmiştir. Hamze ile Kisâi de "ve keffeleha” diye şeddeli ve Zekeriyye’yi de Kur’ân’ın her yerinde medsiz okurlardı.

 Zekeriyya’ya gelince: Onda üç lügat vardır: Hicazlılar. Haza Zekeriyya kad cae diyerek maksur ve Zekeriyâ diye de memdud okurlar. Necidliler ise: Zekeriy der ve cer ile okurlar, elifi de atarlar. Ben şeyhimiz Ebû Mansur el - Lügavi’den şöyle dediğini okudum: Zekariyya Arapça değildir, Zekeriyy, med ile Zekeriyâ, kasr ile Zekeriyya, denir. Başkaları da şeddesiz olarak Zekeriy, derler. Kim med ile Zekeriyyâ derse, tesniyesinde Zekeriyyavani der, cem'inde de Zekeriyyavune der. Kim de kasr ile Zekeriyya, derse, tesniyesinde Zekeriyyani, der, tıpkı medeniyyani dediği gibi. Kim de şeddesiz olarak Zekeriy derse, tesniyesinde Zekeriyani, cem’inde de: Zekerune der ve yeyi atar.

Zekeriya'nın Meryem'e Bakmasına İşaret

Süddi şöyle demiştir: Annesi onu beze sararak götürdü, onlar ise gelen çocuk üzerinde kur’a çekerlerdi. Zekeriyya o gün için peygamberleri idi: Onu almaya en haklı benim, çünkü kız kardeşi benim yanımdadır, dedi. Onlarsa kabul etmediler, Ürdün nehrine çıktılar, yazı yazdıkları kâlemlerini suya attılar. Kâlemler yürüdü, Zekeriyya’nın kalemi sabit kaldı, o da onun bakımını üstlendi.

İbn Abbâs da şöyle demiştir: Onlar yirmi yedi kişi idiler: Kâlemlerimizi atalım, dediler, kimin kalemi akmaz da suyun üzerine çıkarsa Meryem’in bakımını o üstlensin, dediler. Zekeriyya’nın kalemi suyun üzerine çıktı. Buna göre Zekeriyya onları kaleminin suyun üzerine çıkması ile yenmiş oldu. Süddi’nin görüşüne göre ise akmayıp suyun üzerinde durması ile yendi.

Mukâtil şöyle demiştir: Zekeriyya Meryem’in üzerine kapıları kapatırdı, anahtarı da yanına alırdı, onu kimseye güvenemezdi. Adet olduğu zaman onu yanındaki kız kardeşinin ve Yahya’nın annesinin yanına götürürdü. Temizlenince de onu Beytülmukaddes’e geri getirirdi. Çoklan onu çocukluğunda kur’a ile üstlendiği görüşündedir. Bazıları da onu çocukken kur’asız olarak aldı, derler, çünkü annesi ölmüştü ve teyzesi Zekeriyya’nın yanında idi. Meryem buluğa erince onu annesinin adağından dolayı kiliseye soktular. Kur’a ise bundan bir müddet sonra oldu. Çünkü kıtlık başlamıştı. Muhammed b. İshak da şöyle demiştir: Kıtlık başlayıncaya kadar onu Zekeriyya aldı, sonra Zekeriyya elinin darlığından İsrâil oğullarına şikayet etti, onlar da, biz de öyleyiz, dediler. Onu itmeye başladılar, nihayet kur’a çektiler. Kur’a marangoz Cüreyc'e çıktı, o da fakir idi. Meryem’e az bir yiyecek getirirdi, o da çoğalırdı. Zekeriyya içeri girdi: "Cüreyc’in getirdiği bu kadar değildi, bunlar sana nereden?” dedi. O da: O, Allah katından, dedi. Doğrusu çoğunluğun görüşüdür. Toplumda herkes onu almak istediler, çünkü efendileri ve imamları İmran’ın kızı idi. Katâde ve diğerleri böyle demişlerdir. Zekeriyya Meryem’i çocukluğundan itibaren kur’a ile aldı.

Ebû Ubeyde şöyle demiştir: Mihrap, meclisin üstü, baş tarafıdır, en şerefli yeridir. Mescitte de öyledir.

Esmaî de şöyle demiştir: Burada mihrap oda manasınadır.

Zeccâc da: Mihrap lügatte, yüce ve şerefli yerdir, demiştir. Şair de şöyle demiştir:

O kadın mihrap sahibidir,

Ona geldiğim zaman ona merdivensiz çıkamam.

"Onun yanında bir rızk buldu":

İbn Abbâs: Cennet meyveleri, demiştir. Kışın yaz meyvelerini, yazın da kış meyvelerini bulurdu. Bu da cemaatin görüşüdür.

"Bu sana nereden": Bu sana nereden geliyor? Rebi’ b. Enes şöyle demiştir: Zekeriyya dışan çıktığı zaman Meryem’in üzerine yedi kapı kapatırdı, içeri girdiği zaman yanında bir rızık bulurdu.

Hasen Basri de şöyle demiştir: Meryem hiç meme emmedi, rızkı ona cennetten gelirdi. Zekeriyya da:

"Bu sana nereden?” derdi. O da: Allah katındandır, derdi. O küçükken konuştu. Mukâtil ise Zekeriyya’nın Meryem için bir sütanne tuttuğunu iddia etmiştir. İbn İshak’tan naklettiğimize göre Zekeriyya’nın ona:

"Bu sana nereden?” demesi, yanındaki şeyi çok görmesindendir. Cumhûrun görüşü daha doğrudur. Hesap da lügatte: Az vermek ve darlıktır.

38

Orada Zekeriyya Rabbine dua etti: "Rabbim, bana kendi katından tertemiz bir zürriyet ver. Şüphesiz sen duayı hakkıyle işitensin” dedi.

"Orada Zekeriyya Rabbine dua etti":

Müfessirler şöyle demişlerdir: Zekeriyya Allah’ın Meryem’e bu'zamansız rızık verme mucizesini görünce yaşlılığına rağmen çocuk istedi,

"minledünke” kendi katından, demektir. Zürriyet de cemi için de tekil için de denir. Burada ondan maksat tekildir.

Ferrâ’ şöyle demiştir:

"Tayyibeten” demesi, zürriyetin müennes olmasındandır. Tayyibeten maksat da temiz ve salih, demektir. Semi’ ise sâmi’ (işitici) manasınadır. Duayı kabul edendir de denilmiştir.

39

O mihrapta divan durmuş dua ederken melekler ona: "Şüphesiz Allah, sana kendinden bir kelimeyi tasdik edici, bir efendi, nefsine hakim ve iyilerden bir peygamber olarak Yahya’yı müjdeler” diye seslendi.

"Fenadethül melaiketü": İbn Kesir, Nâfi, Âsım, Ebû Amr ve İbn Âmir, te ile fenadethü; Hamze ile Kisâi de imaleli elifle fenadahu okumuşlardır.

Ebû Ali: Bu

"Vekale nisvetün” (Yûsuf: 20) kavli gibidir, demiştir. Hazret-i Ali, İbn Mes’ûd ve İbn Abbâs, elifle "fenadahu” okumuşlardır. Meleklerde de iki görüş vardır:

Birincisi: O yalnız Cebrâildir, bunu Suddî ile Mukâtil, demişlerdir. İzahı da şöyledir: Araplar tekili çoğul lafızla ifade ederler, meselâ: Rekibtüssüfene (gemilere bindim) ve: Semi’tü hâza minennas (bunu insanlardan işittim) derler.

İkincisi: O meleklerden bir bölüktür, bu da içlerinde İbn Cerir Taberî’nin olduğu bir grubun görüşüdür.

Mihrâb hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O mescittir.

İkincisi: O mescidin kıblesidir.

Namaz mihrabına mihrâb denmesinde üç görüş vardır:

Birincisi: İmam orada tek başına durup insanlardan uzaklaşmasındandır. Fülanün harbün lifülanin denir ki, aralarında nefret ve uzaklık vardır, demektir. Bunu da İbn Enbari, babasından, o da Ahmed b. Ubeyd’den rivayet etmiştir.

İkincisi: Mihrab lügatte mekanların en şereflisine denir. Mescidin de en şerefli yeri imamın durduğu yerdir.

Üçüncüsü: O harpten gelir, çünkü namaz kılan, şeytanla harb eder.

"Ennallahe yübeşirüke biyahya": Çokları: "fenadethül melaiketü biennallahe” manasına hemzenin fethi ile okumuşlardır. Bi hazfedilince fiil ona bitişmiş ve onu nasbetmiştir.

İbn Âmir ile Hamze de kesr ile

"inne” okumuş ve kavi maddesini gizlemişlerdir. Takdiri: Fenadethü, fekalet: Innallahe yübeşşirüke.

İbn Kesir ile Ebû Amr da yenin zammesi, benin fethası ve Kür’an’ın her yerinde şedde ile yübeşşirüke okumuşlardır. Ancak ha mîm ayn sin kaf ta

"yübeşşirullahu ibadehu” (Şura: 23) kavlini yenin fethası ve şinin zafrımesi ile şeddesiz

"yebşürü” okumuşlardır.

Nâfi, İbn Âmir ve Âsım da Kur’ân'ın her yerinde şedde ile okumuşlardır. Hamze de Kur’ân’ın her yerinde tahfifle (şeddesiz) okumuştur. Ancak

"febime tübeşşirun” (Hicr: 54) hariç.

Kisâi de beş yerde hafif olarak (şeddesiz) okumuştur: Al-i İmran Zekeriyya kıssasında, Meryem kıssasında, Beni İsrâil suresinde (İsra’da), Kehf’te ve ha mîm ayn sin kaf’ta.

Zeccâc şöyle demiştir: Yübeşşiruke’de üç lügat vardır:

Birincisi: Benin fethası ve şinin şeddesiyle yübeşşirüke.

İkincisi: Benin sükunu ve şinin zammesiyle

"yebşürüke".

Üçüncüsü: Yenin zammesi ve benin sükunu ile

"yübşirüke". Yenin zammesiyle yübeşşirüke ile yübşirükenin manası: Müjdelemek demektir. Yebşürekenin manası ise seni sevindirir ve neşelendirir, demektir. Beşertürrecüle ebşümhu denir ki, onu sevindirdim, demektir. Beşire yebşerü ise sevinmek manasınadır.

Ahfeş ile Kisâi şu beyti şahit getirmişlerdir:

Gözleri yüksekte olanlarla karşılaştığın zaman,

Elleri tozlu ve kıraç yerlerde,

Onlara yardım et ve sevinçlerine katıl,

Dar bir yere inerlerse sen de in.

Burada beşire yebşerü babı kullanılmıştır ki, sevinmek manasınadır. Bütün bunların aslı şudur: insan sevindiği zaman yüzünün cildi genişler. Yelkani bibişrin denir ki, beni güler yüzle karşıladı, yüzünü buruşturmadı, demektir.

Ona Yahya isminin verilmesinde de beş görüş vardır:

Birincisi: Çünkü Allah onun sayesinde kısır annesine hayat vermiştir, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Çünkü Allahü teâlâ onun kalbine imanla hayat vermiştir.

Üçüncüsü: Çünkü ona ihtiyar bir erkekle yaşlı bir kadın arasında hayat vermiştir, bunu da Mukâtil, demiştir.

Dördüncüsü: O, kendisine verilen ilim ve hikmetle hayat bulmuştur, bunu da Zeccâc demiştir.

Beşincisi: Çünkü Allah onu taatle ihya etmiştir, hiç isyan etmedi ve aklına bile getirmedi, bunu da Hasen b. Fadl demiştir.

"Kelime” hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O İsa aleyhisselam’dır, ona kelime denilmesi, "kün” (ol) kelimesinden meydana gelmesindendir. Bu; İbn Abbâs, Hasen Basri, Mücâhid, Katâde, Süddi ve Mukâtil’in görüşleridir. Şöyle denilmiştir: Yahya, İsa'dan altı ay büyük idi. Yahya, İsa göğe kaldırılmadan önce öldürüldü.

İkincisi: Kelime Allah’ın kitabı ve âyetleridir, bu da Ebû Ubeyde ile diğerlerinin görüşüdür. Bunun izahı da şöyledir: Araplar; Filan bana bir kelime okudu, derler ki, bir kaside, demek isterler.

Seyyid’in manasında da sekiz görüş vardır:

Birincisi: O, Rabbinin nazarında kıymetli demektir, bunu İbn Abbâs ile Mücâhid, demişlerdir.

İkincisi: O halim ve takva sahibi demektir, bu da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir. Dahhâk da böyle demiştir.

Üçüncüsü: O hikmet sahibidir, bunu da Hasen, Said b. Cübeyr, İkrime, Atâ’, Ebû’ş - Şa’sa, Rebi’ ve Mukâtil, demişlerdir.

Dördüncüsü: O fıkıhçı ve alim demektir, bunu da Said b. Müseyyeb , demiştir.

Beşincisi: Takva sahibi demektir. Bunu da Salim, İbn Cübeyr’den rivayet etmiştir.

Altıncısı: O güzel huyludur, bunu da Ebû Ravk, Dahhâk’tan rivayet etmiştir.

Yedincisi: O şereflidir, bunu da İbn Zeyd, demiştir.

Sekizincisi: O, hayırda kavminden üstün olandır, bunu da Zeccâc, demiştir.

İbn Enbari de: Burada seyyid reis ve hayırda imamdır, demiştir.

Hasûra gelince,

İbn Kuteybe şöyle demiştir: O kadınlara gelemeyen kimsedir. O feuldur, mef’ûl manasınadır, sanki o kadınlara karşı tutuklu ve mahpustur. Hasrın aslı hapsolmaktır. Feful vezninde olanlardan bazıları da rekub merkub manasınadır, halub mahlup, hayup de mehib manasınadır.

Kadınlara niçin gelemediği hakkında da müfessirler dört görüşle ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Onda kadınlara gelecek alet yoktu. Abdullah b. Amr b. As, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem'den şöyle dediğini rivayet etmiştir: Bütün insanoğulları kıyamette günahla gelirler, ancak Zekeriyya oğlu Yahya bundan müstesnadır.

Ravi diyor ki: Sonra Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem eğildi yerden bir küçük çöp aldı, sonra da: işte Yahya’nınki ancak bu çöp kadar idi. Bunun için Allah ona seyyid ve hasur demiştir, dedi. Said b. Müseyyeb de: Onunki hurma çekirdeği kadardı, demiştir.

İkincisi: Onun suyu gelmezdi, bunu da İbn Abbâs ile Dahhâk demişlerdir.

Üçüncüsü: O kadınlara karşı şehvet duymazdı, bunu da Hasen, Katâde ve Süddi, demişlerdir.

Dördüncüsü: O nefsini şehvetlerden men ederdi, bunu da Maverdi, demiştir.

"İyilerden bir peygamber":

İbn Enbari: Bunun manası: Allah katında halleri iyi olanlardan, demiştir.

40

O da şöyle dedi: "Rabbim, benim nasıl bir çocuğum olabilir ki, bana ihtiyarlık gelmiş, karım da kısırdır!". O da: "öyledir, fakat Allah dilediğini yapar” dedi.

"Rabbim, benim nasıl bir çocuğum olur?": Yani bu nasıl olabilir, dedi.

Şair Kümeyt de şöyle demiştir:

Bu coşku sana nereden ve nasıl geldi?

Ulema, içlerinde Hasen Basri, İbn Enbari ve İbn Keysan olduğu halde şöyle demişler: O sanki: Benim çocuğum hangi cihetten olur? Zevcemin kısırlığının gitmesi ve gençliğimin geri gelmesiyle mi? Yoksa biz bu halde iken mi gelir? Sanki bu, öğrenmek için bir soru idi, yoksa şüphe üzerine değildi.

Zeccâc şöyle demiştir: Ğulam beyyinül ğulumiyye, ve beyyinül ğulamiyye, ve beyyinül ğulume, denir. Şeyhimiz Ebû Mansur el - Lüğavi de şöyle demiştir: Ğulam gülmeden fual veznindedir, şiddetli evlenme isteği duymaktır, yani delikanlılıktır. Ortayaşlıya da ğulam (ihtiyar delikanlı) denir: Leyla Ahyeliyye: Haccac’ı methederken şöyle demiştir:

Öyle bir ğulam (delikanlıdır) ki, mızrağını havada salladığı ona su içirir.

Sanki ortayaşlıya ğulam demeleri, bir zaman delikanlı olmasındandır. Çocuğa da ğulam demeleri, hayra yorarak, ileride delikanlı olacaktır, demektir. Şöyle de denilmiştir: Ğulam bıyığı yeni biten gence denir.

Şair şöyle demiştir:

Delikanlı oğlanlar ve kızlar onun için önem teşkil etmezler.

"Yaşlılık bana yetişti": Yani ben yaşlılığa yetiştim, demektir.

Zeccâc şöyle demiştir: Yetiştiğin her şey de sana yetişmiştir. O günki yaşı hakkında ise altı görüş vardır:

Birincisi: O yüz yirmi yaşında idi, karısı da doksan sekiz yaşında idi. Bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: O yetmiş küsur yaşında idi, bunu da Katâde, demiştir.

Üçüncüsü: O yetmiş beş yaşında idi, bunu da Mukâtil, demiştir.

Dördüncüsü: O yetmiş yaşında idi, bunu da Fudayl b. Gazvan nakletmiştir.

Beşincisi: Altmış beş yaşında idi.

Altıncısı: Altmış yaşında idi.

Neden: Akır, dedi de akira, demedi? Çünkü bu sıfatta aslolan müennestir, bunda müzekker iğreti gibidir. Tâlık ve hâyız sıfatları da böyledir (bunlar kadınlara hastır, tekrar tenis edilmez). Bu, Ferrâ’’nın görüşüdür.

41

Zekeriyya: "Rabbim, bana bir nişan ver” dedi. O da: "Nişanın sade bir işaretten başka insanlarla üç gün konuşamamandır. Rabbini çok zikret ve sabah akşam O’nu tesbih et” dedi.

"Rabbim, bana bir nişan ver": Yani karımın hamile olduğuna dair bana bir alâmet ver.

Bir alâmet istemesinde iki görüş vardır:

Birincisi: Ona şeytan geldi: Bu işittiğin şeytanın sesidir, eğer Allah’ın vahyi olsa idi, onu sana vahyederdi, sana başka şeyleri vahyettiği gibi, dedi; o da bir işaret istedi. Bunu Süddi şeyhlerinden demiştir.

İkincisi: Gebeliğin olduğuna dair işaret istemesi hemen şükretmek ve derhal sevinmek içindir. Zira hamilelik hemen baştan bilinmez. Allah da hamileliğin işareti olarak dilinin üç gün tutulmasını işaret kıldı. "Remz"e gelince.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Remz dudaklar, kaşlar ve gözlerle olur. En çok dudaklarla olur (dudak okumak).

İbn Abbâs da şöyle demiştir: İnsanlara eliyle işaret ederek konuşmaya başladı. Sadece insanlarla konuşmaktan men edilmiş, Allah’ın zikrinden men edilmemişti. İbn Zeyd şöyle demiştir: Allah’ı zikrederdi, insanlara ise işaret ederdi. Atâ’ b. Saib de şöyle demiştir: Bir arıza olmadığı halde dili tutuldu. Âlimlerin çoğu gebeliğe bir işaret olmak üzere dilinin tutulduğunu söylerler. Katâde ile Rebi’ b. Enes ise: Melekler ona sözlü olarak müjde verdikten sonra nişan istediği için ceza olarak dili tutulmuştur, demişlerdir.

"Tesbih et":

Mukâtil: Namaz kıl, demiştir.

Zeccâc da şöyle demiştir: Tesbihimi bitirdim denir ki, namazımı bitirdim, demektir. Namaza tesbih denmesi şunun içindir, çünkü tesbih Allah’ı tazim etmek ve O’nu kötülüklerden uzak kılmaktır. Namazda ise bunların hepsi vardır.

"Aşiy": Güneşin zevalinden gündüzün sonuna kadar olan vakte denir. "îbkar” da: Şafağın sökmesinden kuşluk vaktine kadar olan vakte denir. Şair şöyle demiştir:

Ne kuşluğun soğuğunda gölgeye dayanabilirsin (ibkar),

Ne de öğleden sonra gölgenin tadını alırsın (aşiy).

Zeccâc şöyle demiştir: Ehkererrecülü yübkirü ibkaren ve bekkere yübekkirü tebkiren ve bekere yebkürü, bütün bunlar bir şeye erkenden başlamak manasınadır.

42

Hani melekler:

"Ey Meryem, şüphesiz Allah seni seçti, seni tertemiz etti ve seni dünya kadınlarının üzerine mümtaz kıldı” demişti.

"Hani melekler: Ey Meryem, Allah seni seçti, demişti": Bir bölük müfessir şöyle demişlerdir: Meleklerden maksat yalnız Cebrâil’dir. Seçmenin manası da yukarıda geçmiştir.

Burada temizlemekten ne kastedildiğine dair dört görüş vardır:

Birincisi: O, hayızdan temizlemedir, bunu İbn Abbâs demiştir.

Süddi de: Meryem’in hayız görmediğini söylemiştir. Bazıları da: Hayız ve nifastan temizlemektir, demişler.

İkincisi: Erkeklerin dokunmasından temizlemektir. Bu da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Küfür ve inkârdan, bunu Hasen ile Mücâhid, demişlerdir.

Dördüncüsü: Fuhuş ve günahtan, bunu da Mukâtil, demiştir.

Seçmenin ikinci kez tekrar edilmesinde de dört görüş vardır:

Birincisi: O, birincinin tekididir.

İkincisi: Birincisi ibadet içindir, İkincisi İsa aleyhisselam’ın doğumu içindir.

Üçüncüsü: İlk seçme belirsiz bir üstünlüktür, geneldir, içine bütün saliha kadınlar girer. Dünya kadınlarına üstün kılındığım bildirmek için seçme tekrar edilmiştir.

Dördüncüsü: İlk seçme genel söylenince ikincisi ile sadece kadınlara karşı seçilip erkeklere karşı seçilmediği vurgulanmıştır. İbn Abbâs, Hasen ve

İbn Cüreyc: Allah onu zamanının kadınlarına üstün kılmıştır, demişler.

İbn Enbari de: Bu çoğunluğun görüşüdür, demiştir.

43

Ey Meryem, huşu ile Rabbinin divanına dur, secde et ve rukû’ edenlerle beraber rukû’ et!"

"Ey Meryem, huşu ile Rabbinin divanına dur":

“Kunût” un açıklaması Bakara suresinde geçmiştir.

 Burada ne kastedildiği hususunda dört görüş vardır:

Birincisi: O ibadettir, bunu Hasen Basri, demiştir.

İkincisi: Namazda kıyamda uzun durmaktır, bunu da Mücâhid, demiştir.

Üçüncüsü: Taattir, bunu da Katâde, Süddi ve İbn Zeyd demişlerdir.

Dördüncüsü: İhlastır, bunu da Said b. Cübeyr, demiştir.

Secdenin rukû’dan önce zikredilmesinde dört görüş vardır:

Birincisi: Vav tertip iktiza etmez, sadece toplar, binaenaleyh rukû’ öncedir. Bunu Zeccâc ile diğerleri, demişlerdir.

İkincisi: Mana: Bir durumda secde et, bir durumda da rukû’ et, demektir, ikisini bir rekatta birleştir demek değildir. Sanki hayır işlemeye teşvik edilmiştir.

Üçüncüsü: Kelâmda takdim ve tehir vardır, mana: Rukû’ et, secde et, demektir, üpkı:

"şüphesiz ben seni öldürecek ve bana yükselteceğim” (Al-i İmran: 55) kavlinde olduğu gibi. Bu ikisini İbn Enbari, demiştir.

Dördüncüsü: Onların şeriatinde öyleydi, secde rukudan önce idi, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir.

Mukâtil de: Bunun manası şöyledir demiştir: Beytülmukaddes’in namaz kılan kurcalarıyla beraber rukû’ et.

Mücâhid de: O kadar secde etti ki, her tarafını yara kapladı, demiştir.

44

Bunlar sana vahyettiğimiz gayb haberlerindendir. Onlardan,

"Meryem’i kim himayesine alacak?” diye (kur'a çekmek için) kâlemlerini atarlarken sen yanlarında değildin. Onlar çekişirlerken de yanlarında değildin.

"Bunlar gayb haberlerindendir": "Zalike” yukarıda geçen Zekeriyya, Yahya, İsa ve Meryeıfr kıssalarına işarettir. Enba haberler, demektir. Gayb de: Sana görünmeyen şeylerdir. Vahiy: Delil olarak kullandığın söz veya yazı veya işaret veyahut mektup gibi şeylerdir. Bunu İbn Kuteybe, demiştir. Kur’ânda vahiy birkaç anlama gelir; bunları

"El - Vücuh ve’n - Nezair” adlı kitabımızda zarif bir şekilde bulabilirsin.

"Kâlemler” hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Yazı malzemesidir, bunu İbn Abbâs, İbn Cübeyr ve Süddi demişlerdir.

İkincisi: Sopalardır, bunu da Rebi’' b. Enes demiştir.

Üçüncüsü: Fal oklarıdır, İbn Kuteybe bunu tercih etmiştir. Aynı şekilde

Zeccâc da şöyle demiştir: Bunlar üzerinde işaretler olan fal oklarıdır, bunu kur’a çekiminde kullanırlardı. Oka kalem denmesi, yontulmasındandır, bir şeyden parça parça koparıyorsan onu taklim etmiş, kesmişsindir, Yazı kalemi de bundandır, çünkü o da defalarca yontulur (kamış ve kurşun kalem gibi). Tırnak kesmeye de kallemtü ezfari, denir.

"Hangileri Meryem’i himayesine alacak": Meryem’i kim tekeffül edecek ve ona bakacak diye kâlemlerini atıyorlardı. "Ledeyhim” Yanlarında demektir. Himayelerinin açıklaması da az önce geçmiştir.

45

Hani melekler şöyle demişlerdi; Ey Meryem, Allah seni kendinden bir kelime olan Mesih ve Meryem oğlu İsa adında, dünya ve ahirette şanı yüce ve Allah’a yakınlardan biri ile müjdeliyor.

Burada

"kelimeden” ne kastedildiği hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: O, Allahü teâlâ’nın

"ol” emridir, o da oldu. Bunu İbn Abbâs ile Katâde demişlerdir.

İkincisi: O, Meleklerin Meryem’i İsa ile müjdelemesidir, bunu da Ebû Süleyman nakletmiştir.

Üçüncüsü:

Kelime İsa’nın adıdır, ona kelime denilmesi, Allah’ın kelimesinden olmasındandır.

Kadı Ebû Ya’lâ şöyle demiştir: Çünkü Allah’ın kelimesiyle hidayete erildiği gibi onunla da hidayete erilir.

Ona Mesih denilmesinde de altı görüş vardır:

Birincisi: Onun ayağının altında çukurluk yoktu (düztaban idi). Bunu Atâ’, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: O ne zaman elini bir hastaya sürerse, mutlaka iyileşirdi. Bunu Dahhâk, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: O bereketle sıvazlanmıştı, bunu da Hasen ile Said, demişlerdir.

Dördüncüsü: Mesihin manası sıddik, demektir, bunu Mücâhid ile İbrahim Nehaî, demişler ve bunu Yezidi de zikretmiştir. Ebû Süleyman Dımeşki şöyle demiştir: Bunun manası, Allah onu sıvazladı ve onu günahlardan temizledi, demektir.

Beşincisi: O yeri mesheder, yani gezerek katederdi, bunu da Sa’leb, demiştir. Açıklaması, çok seyahat ederdi, demektir.

Altıncısı: O anasının karnından yağ sürülmüş olarak çıktı, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiş ve İbn Kasım nakletmiştir.

Ebû Ubeyd de şöyle demiştir: Mesih’in Arap dilinde iki manası vardır:

Birincisi: Mesih Deccal’dır ki, onun memsuh, yani bir gözünün silme olmasındandır.

İkincisi: Mesih İsa’dır, Aslı İbranca’da şin ile

"Meşiha"dır. Araplar onu dillerine alınca şini sine çevirdiler, meselâ Mûsa, dedikleri gibi, onun da aslı Muşa idi.

İbn Enbari şöyle demiştir: Onun lakabı ile başlanıp Mesih Meryem oğlu İsa denilmesi, Mesih’in İsa’dan daha meşhur olmasındandır. Çünkü bu isimde az kimse vardır, karışıklık olmaz. İsa adında ise çok insan vardır, meşhur olduğu için önce o söylenmiştir. Baksanıza, Halifelerin lakapları isimlerinden daha meşhurdur.

Anasına nispet edilip Meryem oğlu İsa denilmesi ise inançsız Hıristiyanların ona dedikleri şeyi bertaraf etmek içindir, çünkü O’nu Allah’a nisbet edip Allah’ın oğludur, dediler.

"Vecih": İbn Zeyd şöyle demiştir: Vecih, Arap dilinde: Sevilen makbul kimsedir.

İbn Kuteybe de: Vecih, itibarlı ve şanlıdır, demiştir.

Zeccâc da şöyle demiştir: Kadr ve marifet sahiplerinin yanında derecesi yüksek olandır. Vecüherrecülü yevcühü vecahaten denir, filanın halkın nazarında cahı vardır denir ki, itibarlıdır demektir.

"Allah’a yakınlardan":

Katâde: Kıyamet gününde Allah katında yakın olanlardan, demiştir.

46

O, beşikte iken ve yetişkinlik halinde insanlarla konuşur ve o, salihlerdendir, dediği zaman da (sen yanlarında değildin).

"Mehd": Çocuğun beşiğidir, temhid kökünden gelir ki, yatak hazırlamaktır. O durumda insanlarla konuşması hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Annesini atılan iftiradan temize çıkarmak içindir.

İkincisi: Peygamberliğini gösteren mucizesini gerçekleştirmek içindir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Beşiğinde bir saat konuştu, sonra konuşma dönemine gelinceye kadar konuşmadı.

"Kehlen” (yetişkin):

İbn Abbâs şöyle demiştir: Allahü teâlâ onu otuz yaşında peygamber gönderdi, otuz ay da peygamberlik etti. Sonra Allah onu göğe kaldırdı.

Vehb b. Münebbih de şöyle demiştir: Otuz yaşının başında ona vahiy geldi, otuz ay da peygamberlik etti, sonra Allah onu göğe kaldırdı.

İbn Enbari de şöyle demiştir: İsa aleyhisselam otuzunu geçmişti, onu geçen kehl sınırına girmiş olur. Kehl Araplarda otuzu geçen kimsedir. Ona kehl denmesi kuvvetini toplayıp gençliği kemale erdiği içindir. Kad iktehelennebatü denir ki, ot yükselip boy salmaktır.

İbn Fâris de şöyle demiştir: Kehl saçı ağaran kimseye denir.

Eğer: Ergin/yetişkin bir kimse zaten konuşur, denirse, buna üç türlü cevap verilir:

Birincisi: Bu söz uzun yaşayacağına yani erişkin olacağına dair bir müjde yerinde söylenmiştir.

İbn Abbâs’tan şöyle dediği rivayet edilmiştir: "kehlen", yani bu, gökten indikten sonra olacaktır.

İkincisi: Onlara şunu haber vermiştir ki, zaman ona tesir edecek ve günler onu halden hale geçirecektir. Eğer ilâh olsa idi, bu değişikliği yaşamazdı. Bunu İbn Cerir Taberî, demiştir.

Üçüncüsü: Kehlden maksat halim selim kimsedir, bunu da Mücâhid, demiştir.

47

Meryem: "Rabbim, bana bir beşer dokunmamışken nasıl bir çocuğum olur?” dedi. Rabbi de: Öyledir; Allah dilediğini yapar. Bir şeye hükmettiği zaman sadece ona:

"Ol” der; o da oluverir.

"Rabbim, nasıl bir çocuğum olur?": Böyle demesinin iki sebebi vardır:

Birincisi: Bunu şaşırdığı için ve soru mahiyetinde dedi, şüphe ve inkâr için demedi. Bunu da Zekeriyya kıssasında anlatmıştık. Cumhûr da bu görüştedir.

İkincisi: Ona hitap eden Cebrâil idi, onu kendisine kötülük etmek isteyen bir insan olarak zannetmişti, onun için:

"Eğer sen iyi bir kimse isen senden Rahman’a sığınırım” demişti. (Meryem: 189) Ona müjde verince sözünün doğruluğundan emin olmamıştı, çünkü onun melek olduğunu bilmiyordu. Bunun için:

"Çocuğum nasıl olur?"dedi. Bunu İbn Enbari, demiştir.

"Bana bir beşer dokunmadı": Yani bana koca yaklaşmadı. Mes cimâ manasınadır, bunu İbn Fâris, demiştir. İnsanlara beşer denilmesi görünmelerinden dolayıdır. Beşere insanın derisi, cildidir. Ebşeretil ardu da yerden bitki çıkmak manasınadır, beşşertül edime de derinin kılını almak demektir. Tebaşirssubh da sabahın erkenden görünen ışıklandır. Cebrâil:

"Allah böyle yapar” dedi, yani sebeple de yapar, sebepsiz de yapar, demektir. Âyetin kalan kısmı ise Bakara’da tefsir edilmiştir.

48

Allah ona kitabı hikmeti, Tevratı ve İncili öğretecektir.

"Veyuallimuhul kitabe": Çoklan nunla "venuallimuhu” okumuşlardır. Nâfi ile Âsım da ye ile okumuşlar ve onu

"yübeşşiriüke” kavlinin üzerine atfetmişlerdir.

Kitap üzerinde de iki görüş vardır.

Birincisi: O peygamberlerin kitapları ve ilimleridir, bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Yazı yazmaktır, bunu da İbn Cüreyc ile Mukâtil, demişlerdir.

İbn Abbâs da: Hikmet fıkıh ve peygamberlerin hükümleridir, demiştir.

49

Allah onu İsrâil oğullarına Resul gönderecek. Onlara şöyle diyecek: Size Rabbinizden şöyle bir mucize getirdim: Şüphesiz ben, size çamurdan kuş suretinde bir şey yaparım; ona üflerim; o da Allah'ın izni ile kuş olur. Yine Allah’ın izni ile anadan doğma körü ve baras hastasını iyi ederim. Ve Allah'ın izni ile ölüleri diriltirim. Yediklerinizi ve evlerinizde biriktirdiklerinizi size haber veririm. Şüphesiz bunda, eğer inanan kimseler iseniz sizin için elbette bir ibret vardır.

"Resulen":

Zeccâc şöyle demiştir: Mansûb okunmasının iki izahı vardır:

Birincisi: nec’aluhu resulen, demektir. Benim tercihim ise: Veyükellimünnase resulen, demektir.

"Enni ahluku": Çoğunluk feth ile

"enni” okumuş ve onu âyet kelimesinden bedel yapmıştır, sanki kadci’tüküm bienni ahluku leküm, demiş gibi olur. Nâfi ise kesr ile

"inni” okumuştur.

Ebû Ali de şöyle demiştir: İki yoruma da ihtimali vardır:

Birincisi: Cümle başı olmasıdır.

İkincisi: Âyeti, inni ahluku (usavvirü ve ukaddirü) kavli ile tefsir etmiş olur.

İbn Abbâs da şöyle demiştir: Bir çamur aldı, ondan bir yarasa şekli yaptı ve ona üfürdü, baktılar ki, uçuyor. Yarasadan başka bir şey yapmadığı söylenmiştir. İsrâil oğullarının ondan bunu istedikleri de söylenmiştir. Çünkü yarasa acaip yaratılışlı bir kuştur. Ebû Said el - Hudri’den rivayet edildiğine göre onlara: "Ne istiyorsunuz?” dedi. Onlar da: Yarasa, dediler. Ondan yaratılması en zor kuşu istediler, çünkü o tüysüz uçar.

Vehb de şöyle demiştir: Yaptığı şey insanlar ona baktığı sürece uçardı, gözlerinden kaybolunca ölür yere düşerdi. Maksat halkın yaptığı ile Halık’ın yaptığının ayrılması idi. Çoğunluk "feyekune tayren” okumuşlardır. Nâfi ise burada ve Maide suresinde tairen okumuştur.

Ebû Ali de şöyle demiştir: Cumhûrun delili Cenab-ı Allah’ın "keheyetit tayri” kavlidir, orada: Keheyetit tairi, dememiştir. Nâfi kıraatinin izahı da şöyledir: O: Üfürdüğüm veya heykelini yaptığım şey kuş olur, demek istemiştir.

"Ekmeh"te ise dört görüş vardır:

Birincisi: O kör olarak doğandır, bunu Dahhâk, İbn Abbâs’tan, Said de Katâde’den rivayet etmiştir. Yezidi, İbn Kuteybe ve Zeccâc da böyle demişlerdir.

İkincisi: O amadır, bunu İbn Cüreyc, İbn Abbâs’tan, Ma’mer de Katâde’den rivayet etmiştir. Hasen ile Süddi de böyle demişlerdir. Zeccâc da Halil'den, ekmeh’in âmâ doğduğunu, gözlü doğup da sonradan kör olduğunu nakletmiştir.

Üçüncüsü: O gözü iyi görmeyendir, bunu da İkrime demiştir.

Dördüncüsü: O gündüz görüp gece görmeyendir, bunu da Mücâhid ile Dahhâk, demişlerdir.

Abras ise derisinde parlaklık, beyazlık olandır. İsa aleyhisselam zamanında tıp ilmi ileri idi, onlara o türden mucize gösterdi. Ancak tıpta gözsüzü ve abraşı iyi etmek yoktu. Bu da onun doğruluğuna delildi.

Vehb de şöyle demiştir: Bazen Hazret-i İsanın başına bir günde elli bin hasta toplanırdı, onları sadece dua ile tedavi ederdi.

Müfessirler onun dört ölüyü dirilttiğini söylemişlerdir.

İbn Abbâs da şöyle demiştir: O dördün hepsi yaşadılar, çoluk çocukları oldu, ancak Sam b. Nûh yaşamadı.

"Size yediklerinizi haber veririm":

Said b. Cübeyr şöyle demiştir: İsa aleyhisselam onlara yediklerini haber verirdi ve çocuğa:

"Ey delikanlı, ailen sana şöyle şöyle yiyecek hazırladı, ondan bana da yedirir misin?” derdi.

Mücâhid de: Size dün akşam yediklerinizi ve ondan ne sakladığınızı haber veririm, demiştir.

Müfessirler böyle derler, ancak

Katâde: Size gökten inen sofradan ne yediklerinizi ve ondan ne sakladıklarınızı haber veririm, demiştir. Onlara o sofradan yemelerini ve ondan bir şey saklamamalarını söylerdi. Ona hiyanet edince domuza çevrildiler.

50

Önümdeki Tevrat’ı tasdik etmek ve size haram edilen bazı şeyleri sizin için helâl etmek üzere geldim. Size Rabbinizden bir mucize getirdim, öyleyse Allah’tan korkun ve bana itâat edin.

"Ve Mûsaddikan lima beyne yedeyye":

Zeccâc: Mûsaddikan hal olmak üzere mensûb olmuştur: Tasdik edici olarak geldim, demektir.

"Size haram edilen bazı şeyleri de helâl etmek için":

Katâde şöyle demiştir: Mûsa deveyi, içyağını ve bazı kuşları haram etmişti; İsa da onları helâl etti.

"Size bir mucize getirdim": Onunla benim doğruluğumu bileceğiniz mucizeler getirdim. Neden tekil olarak âyet denilmiştir? Çünkü hepsi aynı cinstendir.

51

Şüphesiz Allah benim de Rabblm sizin de Rabbinizdir. Öyleyse O’na ibadet edin. İşte bu, doğru yoldur.

"Rabbinizden": Yani Rabbinizin katından, demektir.

52

İsa onlardan hissedince,

"Allah’a giden yolda benim yardımcılarım kimlerdir?” dedi. Havâriler:

"Allah’ın yardımcıları bizleriz; biz Allah’a iman ettik. Bizim Müslümanlar olduğumuza şahit ol” dediler.

"İsa hissedince": Yani bilince, demektir. Şeyhimiz Ebû Mansur el-Lügavi şöyle demiştir: Ahsestü bişşey’i, ve hasestuhu, denir. İnsanların bilinen şeyler için

"mahsusat” demeleri hatadır; doğrusu

"muhassaf’tır. Mahsusat ise öldürülmüş kimselerdir. Hassehu, onu öldürdü, demektir. Ensar ise yardımcılardır,

"ilâ", "maa” manasınadır, bir cemaat bu görüştedir.

"Maa” yerinde ilâ’nın hoş düşmesi, ilâ’nın gaye manasını içermesinden, maa’nin de iki şeyi birleştirmesindendir.

İbn Enbari şöyle demiştir: Mananın: Allah'ın emrini açıklamada yardımcılarım kimlerdir, demek de câizdir.

Havârilerden yardım istemesinde de ihtilaf etmişlerdir;

Mücâhid: Kavmi onu inkâr edip de onu öldürmek istedikleri zaman havârilerden yardım istedi, demiştir. Başkası da şöyle demiştir: Onu inkâr edip de onu kentlerinden çıkarınca havârilerden yardım istedi. Şöyle de denilmiştir: Hakkı ayakta tutmak ve delili ortaya çıkarmak için onlardan yardım istedi. Cumhûr yenin şeddesi ile havariyyun okumuştur; el - Cuni, Cuhderi ve Ebû Hayve de yeyi şeddesiz olarak havariyun, okumuşlardır.

Havârilerin manasında ise altı görüş vardır:

Birincisi: Onlar gözde ve seçkin kimselerdir.

İbn Abbâs: İsa’nın seçkin dostları demiştir.

Ferrâ’ da: Onlar İsa’nın gözdeleridir, demiştir.

Zeccâc da: Havâriler lügatte ihlaslı ve her türlü kusurdan arınmış kimselerdir. Kaliteli buğday ununa da bu nedenle huvvari denilmiştir, çünkü unun özü ve halis kısmıdır. Mahir dilciler de şöyle demişlerdir: Havâriler, tasdik ve yardımlarında samimi ve ihlaslı kişilerdir. Aynün havra da beyazı çok fazla beyaz, karası da çok fazla kara göze denir. Gözleri bu nitelikte olmayan kadına havra, denmez.

İkincisi: Onlar beyaz giysililerdir, Said b. Cübeyr, İbn Abbâs’tan, onlara bu ismin verilmesinin beyaz giymelerinden olduğunu nakletmiştir.

Üçüncüsü: Onlar kasar idiler, onlara bu adın verilmesi çamaşırları beyazlattıkları içindir. Dahhâk ile

Mukâtil de: Havâriler kasar idiler, demişler. Yezidi de: Kasarlara havâri denmesi elbiseleri beyazlattıkları içindir. Una da huvvari denmesi beyazlığındandır. Aynün havra da, gözbebeğinin etrafı beyaz olan gözdür.

Dördüncüsü: Havâriler, mücahitler, demektir. Şöyle bir delil getirmişlerdir:

Biz öyle insanlarız ki, başımız miğferi doldurur,

Bizler sürünerek ilerleyen savaşçılarız (havârileriz).

Düşmanla karşılaştığımız gün kafataslarımız kalkanlarımızda,

Ölüme koşarken de ayaklarımız dolaşmaz.

Beşincisi: Havâriler avcılardır.

Altıncısı: Havâriler krallardır.

Bu üç görüşü İbn Enbari nakletmiştir.

İbn Abbâs: Havâriler on iki kişi idiler, demiştir.

Sanatları hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar balık avlarlardı, bunu Said b. Cübeyr, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Onlar çamaşır yıkarlardı, bunu da Dahhâk ile Ebû Ertat, demiştir.

53

Ey Rabbimiz, indirdiğine iman ettik ve o elçiye tabi olduk: Sen de bizleri şahitlerle beraber yaz, dediler.

"Rabbimiz, indirdiğine iman ettik": Bu, havârilerin sözüdür. İndirilen İncil, elçi de İsa’dır.

Şâhitlerle kimlerin kastedildiği hususunda da beş görüş vardır:

Birincisi: Onlar Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem ile ümmetidir. Çünkü onlar peygamberlere görevlerini tebliğ ettiler diye şahitlik edeceklerdir. Bunu İkrime, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Onlar kendilerinden önce iman eden mü’minlerdir. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Onlar peygamberlerdir, çünkü her peygamber ümmetinin şahididir, bunu da Atâ’, demiştir.

Dördüncüsü: Şahitler doğru kimselerdir, bunu da Mukâtil, demiştir.

Beşincisi: Onlar peygamberleri tasdik etmekle şahitlik edenlerdir. Âyetin manası: Tasdik ettik ve itiraf ettik, bizi de bizim ii’limizi yapanlarla beraber yaz, demektir. Bu da Zeccâc’ın görüşüdür.

54

Yahudiler tuzak kurdular; Allah da tuzak kurdu. Allah tuzak kuranların en hayırlısıdır.

"Ve mekeru ve mekerallah": Halkın tuzak kurması kötülük ve aldatmadır, Allah’ınki ise karşılık vermedir. Ona tuzak denilmesi karşılık olmasındandır, meselâ şu âyette olduğu gibi:

"Allah onlarla alay ediyor". (Bakara: 15)

"Allah tuzak kuranların en hayırlısıdır": Çünkü onun tuzağı yapılan kötülüğün karşılığıdır ve mü’minlere yardımdır.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Onların tuzağı şudur: Yahudiler İsa’yı öldürmek isteyince, bir kulübeye girdi; içlerinden bir adam da girdi; İsa’ya benzetildi ve İsa göğe kaldırıldı. Adam çıkınca onu İsa zannedip öldürdüler.

55

O zaman Allah şöyle demişti:

"Ey İsa, şüphesiz seni öldürecek, seni kendime yükseltip kaldıracak, seni kâfirlerden temizleyecek ve sana tabi olanları kıyamet gününe kadar seni inkâr edenlerin üstünde tutacağım. Sonra da dönüşünüz bana olacak; ben de ihtilaf ettiğiniz şeyde aranızda hüküm vereceğim.

"O zaman Allah şöyle demişti: Ey İsa, seni öldürecek":

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Teveffi, sayıyı tamamlamaktan gelir: Teveffeytü vestevfeytü denir, tıpkı teyakkantül habere vesteykantuhu gibi. Sonra ölüm için vefat denildi. Ebû Ubeyde şu beyti delil getirmiştir:

Edred oğulları hiç kimseden değillerdir;

Kays’ten de değillerdir, Eseften de değillerdir:

Kureyş bile onların sayısına yetişemez.

Vefa tamamlamak demektir.

Bu teveffide de iki görüş vardır:

Birincisi: O göğe kaldırmadır.

İkincisi: Ölümdür. Birinci görüşe göre Kelâmın nazmı tamam olur, takdim ve tehire ihtiyaç kalmaz. "Seni teveffi edeceğim’in mariası da seni yerden tam olarak ve Yahudiler sana bir kötülük yapmadan alacağım, olur. Bu Hasen, İbn Cüreyc ve İbn Kuteybe’nin görüşüdür. Ferrâ’ da bunu tercih etmiştir. Bu yorumun şahidi de Cenab-ı Allah’ın:

"Felemma teveffeyteni künte enterrakibe aleyhim” (Maide: 117) kavli olur. Yani seni öldürmeden göğe kaldırdığım zaman, demektir. Çünkü nimeti o göğe kaldırıldıktan sonra değiştirdiler; ölümünden sonra değil. İkinci görüşe göre âyette takdim ve tehir vardır, takdiri şöyledir: Ben seni kendime kaldırıp kâfirlerden temizleyeceğim ve ondan sonra da seni öldüreceğim. Bu da Ferrâ’, Zeccâc ve diğerlerinin görüşüdür, öldüreceğini bildirmedeki fayda; göğe kaldırmanın onu ölümden kurtaramayacağını ona bildirmek olur.

Said b. Müseyyeb de şöyle demiştir: İsa, otuz üç yaşında göğe kaldırıldı.

Mukâtil de şöyle demiştir: Ramazanda Kadir gecesi Beytülmukaddes’ten göğe kaldırıldı. Annesi Meryem’in onu göğe kaldırılmasından sonra altı yıl daha yaşadığı söylenmiştir. Annesinin onun kaldırılmasından önce öldüğü de denilmiştir.

"Seni kâfirlerden temizleyeceğim":

Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onu onların arasından kaldırmıştır.

İkincisi: Onu öldürülmekten men etmiştir.

Ona tabi olanlar hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar ümmet-i Muhammed’in Müslümanlarıdır, çünkü onun peygamberliğini ve onun ruhullah olup O’nun kelimesi olduğunu tasdik ettiler. Bu da Katâde, Rebi’ ve İbn Saib'in görüşüdür.

İkincisi: Onlar Hıristiyanlardır; onlar Yahudilerin üstündedir, Yahudiler zelil ve eziktirler, bunu da İbn Zeyd, demiştir.

"İhtilaf ettikleri şeyde": Yani dinde, demektir.

56

Kâfirlere gelince, ben onlara dünyada da ahirette de şiddetle azap edeceğim. Onların hiçbir yardımcıları da yoktur.

"Kâfirlere gelince": Bunların Yahudilerle Hıristiyanlar olduğu söylenmiştir. Dünyada azapları kılıç ve cizye iledir, ahirette de ateş iledir.

57

İman edip iyi amel işleyenlere gelince, Allah onlara mükafatlarını tastamam ödeyecektir. Allah zâlimleri sevmez.

"Fe yüveffîhim ucûrehüm": Çoğunluk nunla okumuşlardır. Hasen, Katâde, Hafs da Âsım’dan rivayetle ye ile "fe yüveffîhim” okumuş ve

"iz kalellahu ya İsa” kavlinin üzerine atfetmişlerdir.

58

Bunları sana âyetlerden ve hikmet dolu zikirden okuyoruz.

"Bunları sana okuyoruz": Yani macerası geçen kıssaları,

"âyetlerden", elçiliğinin doğruluğunu gösteren delillerden, çünkü bunlar bir ümminin bilemeyeceği haberlerdir.

"Ve hikmetli zikirden":

İbn Abbâs:

O Kur’ân’dır, demiştir. Zeccâc da manası şöyledir, demiştir: Telif ve nazmında, ondan faydaların açığa çıkmasında hikmetli, demektir.

59

Şüphesiz İsa’nın hali, Allah katında Âdem’in hali gibidir: Onu topraktan yarattı. Sonra da ona:

"Ol” dedi, o da oluverdi.

"Şüphesiz İsa’nın hali, Allah katında Âdem’in hali gibidir": Tefsirciler şöyle dediler: Bu âyetin

iniş sebebi Necranlı Hıristiyan heyetinin Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem ile İsa hakkında tartışmalarıdır. Bunu da sûrenin başında anlatmış bulunuyoruz. İsa’nın Âdem’e benzemesi, her ikisinin de babasız meydana gelmesinden dolayıdır.

"Onu topraktan yarattı": Yani Âdem’i,

Sa’leb şöyle demiştir: Bu, Âdem’in durumunun tefsiridir, (pramerdeki) hal değildir.

"Sonra ona dedi": Yani Âdem’e. İsa’ya da diyenler olmuştur.

"Ol” o da oluverdi: Burada muzari kullanılmış mazi kastedilmiştir, tıpkı şurada olduğu gibi: "Vettebeû ma tetluşşeyatinu", yani

"telet", demektir.

60

Hak Rabbindendir; artık sen de şüphecilerden olma.

"El - Hakku min rabbike":

Zeccâc şöyle demiştir: Hak mahzuf mübtedanın haberi olarak merfudur, mana: Ellezi enbe’tüke bihi fi kıssati ademe elhakku min rabbik.

"Sen de şüphecilerden olma": Yani tereddüt edenlerden, Peygambere hitap halka hitaptır, çünkü o şüphe etmedi.

61

Kim sana ilim geldikten sonra bu hususta seninle tartışırsa, de ki: "Geliniz; oğullarımızı ve oğullarınızı, kadınlarımızı ve kadınlarınızı ve kendimizi ve kendinizi çağıralım; sonra da dua ve niyaz edelim de Allah’ın lanetini yalancıların üzerine kılalım.

"Femen hacceke fihi": Fîhi’deki “He” zamirinin mercii hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: İsa’ya râcîdir.

İkincisi: Hakka râcîdir. İlim de: Açıklama ve izahtır.

"Fekul tealev":

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Tealev, alevtü’den gelmektedir. Erkek ve kadın iki kişi için: Tealeya, çok kadınlar için de: Tealeyne, denir.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Aslı uluvden gelmektedir. Sonra Araplar onu çok kullanınca, onlara göre

"helümme” gibi oldu. Sonra da mecaz yolu ile yüksekte duran adama: Teale: Yani in, dediler. Aslı yukarı çıkmadır.

Müfessirler şöyle demişlerdir: Oğullarımız kelimesinden Fatıme, Hasen ve Hüseyn kastedilmiştir. Müslim, Sahih’inde Sa’d b. Ebi Vakkas hadisinde şöyle dediğini rivayet etmiştir: Bu:

"Tealev ned’u ebnaena ve ebnaeküm” âyeti inince, Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem Ali, Fatıme, Hasan ve Hüseyn’i çağırdı:

"Allah’ım, bunlar benim ehl-i beytimdir, dedi.

"Kendilerimizi": Bunda da beş görüş vardır:

Birincisi: Hazret-i Ali b. Ebû Talib kastedilmiştir. Şa’bî şöyle demiştir: Araplar, amcaoğlu için, kendim tabirini kullanır.

İkincisi: Kardeşlerini kastetmiştir, bunu İbn Kuteybe, demiştir.

Üçüncüsü: Dininden olanları kastetmiştir, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki demiştir.

Dördüncüsü: Zevcelerini kastetmiştir.

Beşincisi: Yakın akrabaları kastetmiştir. Bu ikisini Ali b. Ahmed en - Neysaburi demiştir.

İbtihal’e gelince,

İbn Kuteybe şöyle demiştir: O, lânetleşmeye çağırmaktır. Aleyhi behletullah ve behletuhu, Allah’ın laneti onun üzerine olsun, demektir.

Zeccâc şöyle demiştir: İbtihal lügatte, duada ileri gitmektir, aslı lânet etmektir. Behelehullah, Allah ona lânet etsin, demektir. Peygamberimiz delil getirdikten sonra lânetleşme ile emrolundu: Cabir b. Abdullah şöyle demiştir: Necran heyeti geldi, içlerinde Seyyid ile Akıb da vardı... Peygamberimiz onları lânetleşmeye çağırdı. Onlar da yarın görüşelim, dediler. Sabah olunca Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem Ali, Fatıme, Hasan ve Hüseyn’in ellerinden tuttu, sonra o ikisine haber gönderdi. Onlarsa gelmek istemediler, haraç vermeyi kabul ettiler. Peygamberimiz de:

Beni hak peygamber olarak gönderen Allah’a yemin ederim ki, eğer bunu yapsalardı, vadileri ateşle dolardı, dedi.

62

Şüphesiz bu, gerçek kıssadır, Allah’tan başka hiçbir İlâh yoktur. Gerçekten Allah mutlak galiptir, hikmet sahibidir.

"Vema min İlâhin illallah":

Zeccâc şöyle demiştir: Burada

"min” edatı tekit ve müşriklerin iddia ettikleri bütün İlâhların boş olduğuna delil olmak için gelmiştir.

63

Eğer yüz çevirirlerse, şüphesiz Allah bozguncuları hakkıyle bilendir.

"Eğer yüz çevirirlerse": Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Lânetleşmeden yüz çevirirlerse,' bunu Mukâtil, demiştir.

İkincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in getirdiği açıklamadan, bunu da Zeccâc demiştir.

Üçüncüsü: Allah’ın birliğini ve O’nun eş ve evlattan münezzeh olduğunu ikrardan. Bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir.

Bozgunculuk hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O masiyet olan şeyleri yapmaktır, bunu Mukâtil, demiştir.

İkincisi: İnkar etmektir, bunu da Dımeşki, demiştir.

64

De ki: Ey kitap ehli, bizimle sizin aranızda eşit olan bir kelimeye gelin: Allah’tan başkasına tapmayalım, O'na hiçbir şeyi ortak koşmayalım. Kimimiz kimimizi Allah’tan başka İlâhlar edinmesin. Eğer yüz çevirirlerse, "şahit olun ki, muhakkak bizler Müslümanlarız” deyin.

"De ki: Ey kitap ehli": Bunda üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar Yahudilerdir, bunu Katâde, İbn Cüreyc ve Rebi’ b. Enes, demişlerdir.

İkincisi: İsa hakkında tartışan Necran heyetidir, bunu da Süddi ile Mukâtil demişlerdir.

Üçüncüsü: Her iki kitap ehlidirler, bunu da Hasen, demiştir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Bu âyet keşiş ve rahipler hakkında indi. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem onu Habeşistan’da bulunan Cafer ve arkadaşlarına gönderdi. Cafer onu okudu, Necaşi ile Habeşlilerin ileri gelenleri oturuyorlardı.

"Kelime"ye gelince:

Müfessirler onun: Lailâhe illallah olduğunu söylemişlerdir.

Eğer:

"Bunlar birkaç kelimedir, neden tekil olarak kelime, dedi denilirse?", buna iki türlü cevap verilir:

Birincisi: Kelime, kelimelerin yerine kullanılır. Dilciler: Kelime: İçinde uzun da olsa bir kıssanın açıklaması bulunan kelâmdır, demişlerdir. Araplar: Züheyr bir kelimesinde dedi ki, derler, kasidesinde, demek isterler.

Hansa da şöyle demiştir:

Öyle kafiyedir ki, mızrağın ucu gibi keskindir;

Bunlar kalır, söyleyeni gider.

Yezbül dağının zirvesini biçer,

O ise dağkeçilerine evlik eder.

Onu Amr'ın oğluna söyledin ve kolay söyledin.

İnsanlar ise onun gibisini söylemediler.

Bütün kasideye, kafiye demiştir. Kafiye genellikle beytin son kelimesinde olur. Ona kafiye denilmesi, kelimenin beyte tabi olup sonunda bulunmasındandır. Kafiye, Arapların: Kafevtü fülanen sözünden alınmıştır ki, onu takip ettim, demektir. Zeccâc ve diğerleri de bu cevabı benimsemişlerdir.

İkincisi: Kelimeden, kelimeler kastedilmiştir, kelimeler diyecekken kelime demekle yetinilmiştir. Nitekim Alkame b. Abde de şöyle demiştir:

Orada sıska develerin leşleri vardır, kemikleri ise

Kaval gibi olmuştur, derisi de lime limedir.

Derileri demek istemiştir. Çoğul yerine tekille yetinmiştir. Bunu ve öncekini İbn Enbari demiştir.

"Sevaün beynena ve beyneküm":

Zeccâc: Adil söz, demiştir. Bu istivaüşşey’den gelir, adil bir şey için: Sevâ’, sivâ' ve süvâ’, denir.

Züheyr b. Ebi Sülma da şöyle demiştir:

Bana bir plan gösterin ki, içinde haksızlık olmasın,

Aramızda eşitliği temin etsin, içinde adalet (seva) olsun.

Eğer adaleti terk ederseniz benimle sizin aranızda,

Ey Hısn oğulları, birliktelik yoktur.

"Enla na’büde illallah” kavli, "kelime

"den bedel olmak üzere mahallen mecrurdur. Mana: Gelin Allah’tan başkasına ibadet etmeyelim, demektir.

"En

"in mahallen merfu olması da câizdir, sanki biri:

"Melkelime?”

"o söz nedir?” demiş; ona da: Hiye ella na’büde illallah

"o da Allah’tan başkasına tapmamaktır” denilmiştir.

"Kimimiz kimimizi Allah’tan başka Tannlar edinmesin":

Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: O, kiminin kimine secde etmesidir, bunu İkrime, demiştir.

İkincisi: Allah’a isyan konusunda kimimiz kimimize itâat etmesin, bunu da İbn Cüreyc, demiştir.

Üçüncüsü: Allah'tan başkasını Rab edinmeyelim, demektir. Nitekim Hıristiyanlar Mesih için öyle demişlerdir, bunu da Mukâtil ile Zeccâc, demişlerdir.

65

Ey kitap ehli, İbrahim hakkında niçin tartışıyorsunuz; halbuki Tevrat ve İncil ancak ondan sonra indirilmiştir. Aklınızı çalıştırmıyor musunuz?

"Ey kitap ehli, İbrahim hakkında niçin tartışıyorsunuz?” İbn Abbâs, Hasen ve

Süddi şöyle demişlerdir: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in yanında Necran Hıristiyanları ile Yahudi hahamları toplandılar; berikiler: İbrahim başka değil, ancak Yahudi idi, dediler, ötekiler de: Hayır, Hıristiyan idi, dediler, bunun üzerine bu âyet indi.

66

İşte sizler onlarsınız ki, bilginiz olduğu şeyde tartıştınız. Bilginiz olmayan şeyde ise niçin tartışıyorsunuz? Allah bilir, oysa siz bilmezsiniz.

"Haentüm": İbn Kesir: heantüm gibi

"heentüm” okumuş; soru hemzesini he"ye çevirmiştir, eentüm, demek istemiştir. Nâfi ile Ebû Amr da, med ile istifham şeklinde hemzesiz olarak,

"hâentüm” okumuşlardır. Âsım, İbn Âmir, Hamze ve Kisâi de, medli ve hemzeli olarak,

"hâentüm” okumuşlardır.

"Haulâi” ve "ulâî"nin meddinde ise ihtilaf etmemişlerdir.

"Bilginiz olduğu şeyde":

Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O görüp müşahede ettikleri şeydir, bunu Katâde, demiştir.

İkincisi: Yapmaları ve yapmamaları emredilen şeylerdir. Bunu da Süddi, demiştir. Bilgileri olmayan şey ise İbrahim aleyhisselam’ın durumudur. Ebû Salih, İbn Abbâs’tan şöyle rivayet etmiştir: İbrahim ile Mûsa’nın arasında beş yüz yetmiş beş sene vardı. Mûsa ile İsa'nın arasında b. altı yüz otuz iki yıl vardı. İbn İshak da şöyle demiştir: İbrahim ile Mûsa’nın arasında beş yüz altmış beş yıl; Mûsa ile İsa’nın arasında da b. dokuz yüz yirmi beş yıl vardı. Hanif’in manası da Bakara suresinde geçmiştir.

67

İbrahim ne Yahudi ne de Hıristiyan idi. Ancak dosdoğru bir Müslüman idi. Müşriklerden değildi.

68

Şüphesiz insanların İbrahim’e en yakın olanı, elbette ona tabi olanlar, şu Peygamber ve iman edenlerdir. Allah mü’minlerin yardımcısıdır.

"Şüphesiz insanların İbrahim’e en yakın olanı":

İniş sebebi hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: Yahudilerin başları Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e: Sen de biliyorsun ki, biz İbrahim dinine senden daha evlayız ve o Yahudi idi. Sen ise bizi kıskanıyorsun, dediler. Bunun üzerine bu âyet indi. Manası şöyledir: İnsanların İbrahim dinine en yakın olanı dininde ona tabi olandır. Bu Peygamber de onun dinindedir. Bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Amr b. As, Necaşi’yi kızdırıp Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem'in ashabının üzerine kışkırtmak istedi. Necaşi’ye: Bunlar İsa’ya sövüyorlar, dedi. Necaşi de: "Sizin büyüğünüz İsa hakkında ne diyor?” dedi. Onlar da: O Allah’ın kulu ve ruhudur, Meryem’e attığı kelimesidir, diyor, dediler. Necaşi misvakinden göze girecek kadar küçük bir parça aldı ve: Allah’a yemin ederim ki, sizin arkadaşınızın dediği bizim dediğimizden bunun kadar farklı değildir, dedi. Sonra da: Müjde, bugün İbrahim in partisine sıkıntı yoktur, dedi. Amr b. As da:

"İbrahim’in partisi kimdir?” dedi. O da: İşte şu bölük ile arkadaşlarıdır, dedi. Allahü teâlâ onların çekiştikleri gün bu âyeti indirdi. Bu, Abdurrahman b. Ğanem’in görüşüdür.

69

Kitap ehlinden bir grup sizi saptırabilmek istedi. Onlar ancak kendilerini saptırırlar? fakat bunun farkında değiller.

"Kitap ehlinden bir grup sizi saptırabilmek istedi": Âyetin sebeb- i nüzulü şöyledir: Yahudiler Muaz b. Cebel ile Ammar b. Yasir'e: Dininizi bıraktınız, Muhammed’in dinine geçtiniz, dediler, bunun üzerine bu âyet indi. Bunu İbn Abbâs, demiştir. Tâife (grup): Bir din, bir görüş, bir mezhep vs. üzerinde birleşen topluluktur.

Bu tâife hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: ânlar Yahudilerdir, bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Yahudilerle Hıristiyanlardır, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir.

Dalâl (sapıklık): Şaşkınlıktır, burada onun üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: O haktan bâtılla geçmektir, bu da İbn Abbâs ve Mukâtil’in görüşüdür.

İkincisi: Helak etmektir.

"Ve iza dalelna filardı” (Secde: 10) da bundandır. Bunu İbn Cerir ile Dımeşki, demişlerdir.

"Bunun farkında değiller": Bunun üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Allah’ın onların halini mü’minlere göstereceğini bilmezler.

İkincisi: Kendilerini saptırdıklarını bilmezler.

70

Ey kitap ehli, şahit olup dururken Allah’ın âyetlerini niçin inkâr ediyorsunuz?

"Allah’ın âyetlerini niçin inkâr ediyorsunuz?” Katâde, Muhammed ile İslâm’ı kastetmiştir, demiştir.

"Şahit olup dururken": Muhammed’in gönderileceğine kitabınızda şahit oluyor, sonra da onu inkâr ediyorsunuz.

71

Ey kitap ehli, niçin hakkı batılla karıştırıyorsunuz; bildiğiniz halde hakkı niçin gizliyorsunuz?

"Lime telbisunel hakka bilbatili": Yezidi, manası: Niçin hakkı batılla karıştırıyorsunuz, demiştir.

İbn Fâris de şöyle demiştir: Lebs: İşin karışmasıdır. Vefilemri lebsetün denir ki, iş açık değildir, demektir.

Hak ve bâtıll konusunda da dört görüş vardır:

Birincisi: Hak, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in bazı işlerini kabul etmeleri, bâtıll da bazı işlerini gizlemeleridir.

İkincisi: Hak, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e sabahleyin iman etmeleri, bâtıll da akşam üzeri inkâr etmeleridir. Bu ikisi İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Hak Tevrat, bâtıll da elleriyle yazdıklarıdır, bunu da Hasen ile İbn Zeyd, demişlerdir.

Dördüncüsü: Hak İslâm, bâtıll da Yahudilik ile Hıristiyanlıktır, bunu da Katâde, demiştir.

"Hakkı gizliyorsunuz?”

Katâde: İslâm’ı gizlediler ve Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem'i gizlediler, demiştir.

72

Kitap ehlinden bir grup dedi ki: İman edenlere indirilene gündüzün başlarında îman edin; sonunda da inkâr edin. Belki (dinlerinden) dönerler.

"Kitap ehlinden bir grup dedi ki,":

İniş sebebi hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: Yahudilerden bir bölük: Muhammed’in ashabı ile gündüzün başında karşılaştığınız zaman iman edin, sonu olduğu zaman da siz kendi namazınızı kılın, belki: Bunlar kitap ehlidir, onlar bizden daha iyi bilirler, derler de dinlerinden dönerler, dediler. Bunu Atıyye, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Hasen ile

Süddi de şöyle demişler: Yahudilerden on iki hamam anlaştılar; birbirlerine: Muhammed’in dinine gündüzün başında iman edin, sonunda da inkâr edin ve: Biz kitaplarımıza baktık, Âlimlerimizle istişare ettik, Muhammed’in o beklenen peygamber olmadığını gördük, deyin. O zaman ashabı dinlerinden şüphe ederler ve: Onlar kitap ehlidir, onlar bizden daha iyi bilerler, derler de dinlerinden dönerler, dediler. Bunun üzerine bu âyet indi. Cumhûr da bu manaya kail olmuştur.

İkincisi: Allahü teâlâ Nebisini öğle namazı sırasında Ka’be’ye çevirdi, Yahudilerden bir topluluk: "îman edenlere indirilene gündüzün başında iman edin. Sabahleyin dönerek kıldığı namaza iman edin, gündüzün sonunda kıldığı namazı inkâr edin, belki sizin kıblenize dönerler, dediler. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Mücâhid, Katâde, Zeccâc ve diğerleri de: Vechennehar: Gündüzün başı, demişlerdir. Zeccâc delil olarak şu beyti getirmiştir:

Kim Malik’in ölümüne sevinmiş ise,

Gündüzün başında kadınlarımıza gelsin;

Onların başları açık ona ağıt yaktıklarını,

Seher yeri ağarmadan buna başladıklarını görür.

73

Dininize tabi olandan başkasına iman etmeyin. De ki: Gerçek doğru yol, Allah’ın doğru yoludur. "Size verilenin bir benzeri hiç kimseye verilmiş olduğuna, yahut onların Rabbiniz katında size karşı deliller getireceklerine inanmayın". De ki: Gerçek lütuf ve inayet Allah’ın elindedir. Dilediğine verir. Allah rahmeti bol olandır, her şeyi hakkıyla bilendir.

"Dininize tabi olandan başkasına iman etmeyin": Âlimler bu âyeti yorumlamada dört ayrı fikir beyan etmişlerdir:

Birincisi: Bunun manası şöyledir: Ancak dininize tabi olanı tasdik edin, bir kimseye size verilen ilim, denizin yarılması, kudret helvası, bıldırcın eti vs. gibi şeylerin verileceğini tasdik etmeyin. Rabbinizin katında sizinle tartışacaklarını tasdik etmeyin; çünkü sizin dininiz onlarınkinden daha sağlamdır. O zaman bütün bunlar, Yahudilerin sözlerinden olur. "Limen

"deki lâm da sıla olur ve:

"De ki: Gerçek doğru yol Allah’ın doğru yoludur” kavli de ikisi arasında ara cümle olur. Mücâhid ile Ahfeş’in dediklerinden bu anlaşılmaktadır.

İkincisi: Yahudilerin sözü:

"Dininize tabi olan” kısmında biter, kalan da Allahü teâlâ’nın sözünden olur. Araya onların sözü girmez. Takdiri de şöyle olur: Ya Muhammed, de ki: Doğru yol Allah’ın doğru yoludur, ey ümmet-i Muhammed, kimseye size verilenin benzeri verilmemiştir, ancak Yahudiler batılla sizinle mücadele ederler ve: Biz sizden üstünüz, derler. Bu da Hasen ile Said b. Cübeyr'in dediklerinden anlaşılmaktadır.

Ferrâ’ şöyle demiştir:

"Ey yü’ta” "en lâ yü’ta” manasınadır.

Üçüncüsü: Kelâmda takdim ve tehir vardır, takdiri şöyledir: Dininize tabi olmayan hiç kimseye size verilenin bir benzerinin verileceğine inanmayın. Bu durumda

"en” akılda olduğu halde tehir edilmiş olur. Nitekim Araplarda da böyle şey vardır. Lâm da tekit yoluyla girmiştir,

"asa en yekune redife leküm” (Neml: 72) kavlinde olduğu gibi. Yani redifeküm, demektir.

Şair de şöyle demiştir:

Ben dosta dostluk için hile yapmam (ahdeu lilhalili),

Ta ki, o bana hile yapmadıkça.

Ma küntü ahdaul halile, demek istemiştir.

Bir başkası da şöyle demiştir:

Dünyayı kınıyorlar (yezummune liddünya), ama onu sağıyorlar,

Arada da sağıyorlar, fazla küçük memede bile süt bırakmıyorlar.

Yezummuneddünya demek istiyor, bunu İbn Enbari, demiştir.

Dördüncüsü: Lâm zait değildir,

Mana şöyledir: Peygamberi tasdikte ne kullanırsanız onu sadece Yahudiler için yapın, çünkü bunu müşriklere derseniz, onu tasdik etmelerine yardım etmiş olursunuz. Bunu da Zeccâc demiştir.

İbn Enbari de şöyle demiştir: Muhammed ve asabı haklıdır, demeyin, ancak bunu dininize tabi olanlara deyin, sonra hakka karşı inat ettiğinizi anlarlar da Rabbinizin huzurunda sizinle tartışırlar. Buna göre Kelâmın manası şöyle olur: Dininize tabi olandan başkasına size verilenin benzerinin verileceğini ikrar etmeyin. Bu manayı Nahivci Ebû Talib Mekki zikretmiştir.

İbn Kesir iki hemze ile een yü’ta okumuştur; birincisi hafif, İkincisi de istifham olmak üzere yumuşak; eentüm a’lemü emillah gibi.

Ebû Ali şöyle demiştir: Bunun izahı şöyledir:

"En” mübteda olarak mahallen marfudur, haberi de yusaddikune bihi yahut ev yaterifune bihi, yahut ev yezkurunanehu liğayriküm'dür.

"En"in mahallen mensûb olarak mananın şöyle olması da câizdir:

"Bir kimseye size verilenin mislinin verildiğini herkese yayıyor musunuz veyahut zikrediyor musunuz?”

"Allah’ın size açtığını onlara mı söylüyorsunuz?” (Bakara: 76) âyeti de öyledir.

A’meş ile Talha b. Mûsarrif hemzenin kesri ile in yü’ta okumuştur, mana da, ma yü’ta (verilmez) olur.

"Rabbinizin yanında sizinle tartışmalarını mı istiyorsunuz?” kavli üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası şöyledir: Rabbinizin katında sizinle tartışacaklarını tasdik etmeyin, çünkü onların kanıtları yoktur. Bunu Katâde, demiştir.

İkincisi: Bunun manası şöyledir: Kendini Allah’a adama tarzında Rabbinizin katında sizinle tartışana kadar, meselâ: Kıyamet kopana kadar onunla görüşmeyecektir, denildiği gibi. Bunu da Kisâi, demiştir.

"De ki: Lütuf Allah’ın elindedir":

İbn Abbâs: Peygamberlik, kitap ve hidayet, demiştir.

"Onu dilediğine verir": Yoksa ey Yahudiler, sizin dediğiniz gibi sizden başkasına vermez, değildir.

74

Rahmetini dilediğine özgü lalar. Allah büyük lütuf sahibidir.

"Rahmetini dilediğine özgü kılar": Rahmet hakkında üç görüş vardır:

Birincisi: O, İslâm’dır, bunu İbn Abbâs ile Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Peygamberliktir, bunu da Mücâhid, demiştir.

Üçüncüsü: Kur’ân ve İslâm’dır, bunu da İbn Cüreyc, demiştir.

75

Kitap ehlinden öyle kimse vardır ki, eğer ona bir kantar (altın) emanet etsen, onu sana tastamam öder. Onlardan öylesi de vardır ki, eğer ona bir altın emanet etsen, ancak başına dikilip durduğun sürece sana öder. Zira onlar: "Ümmilere karşı bize bir yol yok” dediler. Onlar bilerek Allah’a karşı yalan söylüyorlar.

"Kitap ehlinden öyle kimse vardır ki,":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Bir adam Abdullah b. Selam’a b. iki yüz okka altın emanet etti; o da onu ödedi. Allah bu âyetle onu methetti. Bir adam, Finhas b. Azura’ya bir dinar emanet etti, o da ona hiyanet etti.

Ehl-i kitap: Yahudilerdir. Kantar hakkında da yukarıda söz geçmiştir.

"Bikmtarin"deki be’nin “alâ” manasına olduğu da söylenmiştir.

"Dinar"a gelince: Ben Şeyhimiz Ebû Mansur el - Lügavi’den şöyle okudum: Dinar Farsça’dır, Arapçalaşmıştır, aslı dinnardır. O da her ne kadar Arapça ise de Araplar dinardan başkasını bilmezler. O da Arapça gibi olmuştur. Bunun içindir ki, Allahü teâlâ onu kitabında zikretmiştir. Çünkü onlara bildikleri şeyle hitap eder. Ondan fiil türetmiş ve: Recülün müdenner (altını çok adam), birzevnün müdenner (yuvarlak alaca nakışlı beygir) demişler. Eğer: "Neden içlerinde hain de var, emin de var, denilmiş; halbuki başkalarında da böyleleri vardır?” denilirse, cevap şöyledir: Onlar Müslümanlara hiyanet etmeyi helâl sayarak bunu yaparlar. Allahü teâlâ:

"Ümmiler hakkında bize günah yoktur” diyerek onlara karşı Müslümanları uyarmıştır.

Mukâtil de şöyle demiştir: Emanet onların Müslüman olanlarındadır, hiyanet de Müslüman olmayanlarındadır. Şöyle de denilmiştir; Emaneti yerine teslim edenler Hıristiyanlardır, etmeyenler de Yahudilerdir.

"İlla ma dümte aleyhi kaima":

Ferrâ’ şöyle demiştir: Hicazlılar: Dümte, dümtüm, mütte, müttüm, derler; Temimliler de, kesr ile mitte, mitti, derler. Her ikisi de yef'ıüu babında birleşir, yedumu ve yemutu, derler. Tepesinde dikili durma hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O istemedir, bunu Mücâhid, İbn Kuteybe ve Zeccâc demişlerdir.

İbn Kuteybe de mana şöyledir, demiştir: Almak ve istemek için tepesine dikilmedikçe. Bunun aslı şudur: Bir şeyi isteyen ayağa kalkar ve bir şeyler yapar. Terk eden ise oturur, bir şey yapmaz. Şair A’şa şöyle demiştir:

Kavmine rağmen ayağa kalkar,

Dilediğini affeder, dilediğini de cezalandırır.

Yani kalkar, kan davası güder, oturup kalmaz demek istiyor. Allahü teâlâ şöyle demiştir:

"Onlar bir değiller; ehl-i kitaptan bir cemaat vardır ki, ayaktadır” (Al-i İmran: 113), yani amel etmektedir, bırakmış değildir. Ve Allahü teâlâ şöyle demiştir:

"Her nefsin üzerinde yaptığı ile ayakta duran, öteki gibi midir?". (Ra’d: 33) Yani kazandığını onun için alan, demektir.

İkincisi: Bu gerçekten ayakta durmaktır, takdiri şöyledir: Ancak tepesine dikildiğin sürece emaneti itiraf eder; gider de geri gelirsen, inkâr eder. Bunu Süddi, demiştir.

"Zalike": İşte bu hiyanet, demektir. Sebil de günah ve sorumluluktur. Bunun bir benzeri de:

"İyilik edenlere sorumluluk (sebil) yoktur” (Tevbe: 91) kavlidir.

Katâde şöyle demiştir: Yahudilerin, Müslümanların mallarını helâl sayması, onlara göre ehl-i kitap olmamalarındandır.

"Allah’a karşı yalan söylerler":

Süddi şöyle demiştir: Allah bize Arapların mallarını helâl kıldı, derler.

"Bilirler": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Allah’ın Tevrat’ta ödemeyi ve emaneti yerine getirmeyi indirdiğini bilirler.

İkincisi: Yalan olduğunu bildikleri halde yalan söylerler.

76

Hayır, kim sözünü yerine getirir ve sakınırsa, şüphesiz Allah sakınanları sever.

"Hayır": Allah onların:

"Ümmilerde bize günah yoktur” sözlerini

"hayır” ile reddetti,

Zeccâc şöyle demiştir: Bence söz burada bitti, sonra da:

"Kim sözünü yerine getirirse” diye yeni söze başladı. Söze: Hayır, kim sözünü yerine getirirse” diye başlaması da câizdir. Ahd, Tevrat'ta Allah’ın onlardan aldığı sözdür.

"Ahdihi"nin “He” zamirinde ise iki görüş vardır:

Birincisi: O, Allahü teâlâ’ya râcîdir.

İkincisi: Sözünü yerine getirene râcîdir.

77

Şüphesiz onlar ki, Allah’ın sözünü ve yeminlerini az bir pahaya satıyorlar, işte onların ahirette hiçbir nasibi yoktur. Allah kıyamet gününde onlarla konuşmaz, yüzlerine bakmaz ve onları temizlemez. Onlar için pek acıklı bir azap vardır.

"Şüphesiz onlar ki, Allah’ın sözünü ve yeminlerini az bir pahaya satıyorlar": Sebeb-i nüzulü için üç görüş vardır:

Birincisi: Eş'as b. Kays, bir arazi için bir Yahudi ile mahkemelik oldu. Yahudi inkâr etti, Eş'as de onu Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e götürdü, Efendimiz ona:

"İspatın var mı?” dedi. O da: Hayır, dedi. Yahudiye de:

"Yemin eder misin?” dedi. Bunun üzerine Eş’as: Yemin ederse malımı götürür, dedi. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Buhârî ve Müslim rivayet etmişlerdir.

İkincisi: O, Yahudiler hakkında indi, Allah Tevrat’ta onlardan Peygamberin sıfatlarını açıklayacaklarına dair söz aldı, onlar ise inkâr edip ayak takımlarından aldıkları dünyalık yüzünden muhalefet ettiler. Bu İkrime ile Mukâtil’in sözüdür.

Üçüncüsü: Bir adam eşyasını gündüzün ilk saatlerinde pazara getirdi, gündüzün sonu olunca da, onu satışa arz etti; sabahleyin onu şu fiyata satmadığına, eğer akşam olmasa idi o fiyata satmayacağına yemin etti; âyet bunun üzerine indi. Bu da Şa’bî ile Mücâhid’in görüşüdür. Birinci ve üçüncü görüşlere göre ahd: Taate sarılmak, masiyeti terk etmektir. İkinci görüşe göre ise Yahudilerden Tevrat'ta aldığı sözdür. Yemin: ant içmektir. Eğer: O Yahudiler hakkında indi, dersek, o, Yahudiler ve kâfirler hakkındadır. Çünkü Allah kıyamet günüde onlarla asla konuşmaz. Eğer: O asiler hakkındadır, dersek, İbn Abbâs’tan: Allah onlarla hoş kelâm ile konuşmaz, dediği rivayet edilmiştir.

"Onlara bakmaz"ın manası da: Onlara gazap ettiği için onlara şefkat ve merhamet etmez, demektir.

Zeccâc şöyle demiştir: Fülanün layanzuru ilâ fülanin vela yükellimuhu, denir ki, manası: Ona kızgındır, demektir.

"Onları temizlemez": Onları küfür ve günahlarının kirinden temizlemez.

78

Onlardan bir grup vardır ki, bazı şeyleri kitaptan olmadığı halde kitaptan sanmanız için dillerini kitapla eğip bükerler.

"Bu, Allah katındandır” der. Halbuki o, Allah katından değildir. Onlar bilerek Allah’a karşı yalan söylerler.

"Onlardan bir grup": Kimler hakkında indiğinde iki görüş halinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: O, Yahudiler hakkında inmiştir, bunu Atıyye, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Yahudilerle Hıristiyanlar hakkında inmiştir. Bunu da Dahhâk, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

"Ve inne": Tekit edatıdır, "leferikan"daki lâm da tekidi tekit içindir ve zaittir.

İbn Kuteybe şöyle demiştir:

"Dillerini eğip bükerler” sözünün manası: Onu tahrif ederek ve ilaveler yaparak değiştirirler, demektir.

"Elsine": Lisanın çoğuludur. Ebû Amr: Lisan müzekker de müennes de olur; müzekker eden onu elsine ile çoğul yapar, müennes yapan da onu elsün ile çoğul yapar.

Ferrâ’ da şöyle demiştir:

Aynen lisan kelimesini Araplardan yalnız müzekker olarak işittik. Araplar: Sebeka min fülanin kelâmün derler ki, ağzından bir söz kaçtı, der ve onu müzekker kılarlar.

İbn el - A’rabi şöyle bir şiir getirmiştir:

Dilin tatlıdır, nefsin cimridir,

Malın da dostuna nispetle Ülker yıldızının yanındadır.

Sa’leb de şöyle bir şiir aktarmıştır:

Dilimden kaçana pişman oldum;

Keşke onu çuvalın içinde saklasa idim.

Kâne mini sözü lisanın kelâm olduğunu göstermektir.

Sa’leb yine şöyle bir beyit getirmiştir:

Amir oğullarının dili geldi;

Bütün dedikleri kabul edilmez şeylerdir.

Burada da lisanı müennes kılmıştır, çünkü kelime ve mektubu kasdetmiştir.

79

Allah bir beşere kitap, hikmet ve peygamberlik versin de, sonra da insanlara,

"Allahı bırakıp bana kullar olun” desin, ona yakışmaz. Ancak o: "Kitabı öğretmeniz ve onun dersini alıp vermenizle Rabbani olun” der.

"Bir beşere yakışmaz":

İniş sebebi için üç görüş vardır:

Birincisi: Yahudilerin reislerinden bir topluluk:

"Ya Muhammed, seni Rab edinmemizi mi istiyorsun?” dediler. O da: Allah korusun, beni böyle bir şeyle göndermedi, dedi. Bunun üzerine bu âyet indi, bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Bir adam, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e: "Sana secde edelim mi?” dedi. O da: Hayır, Allah'tan başka kimseye secde edilmesi yaraşmaz, dedi. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Hasen Basri, demiştir.

Üçüncüsü: Bu, Necran Hıristiyanları İsa’ya taptıkları zaman indi, bunu da Dahhâk ile Mukâtil, demişlerdir.

"Beşer” ile kimlerin kastedildiği hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’dir. Kitap da Kur’ân'dır. Bunu İbn Abbâs ile Atâ’, demişlerdir.

İkincisi: İsa’dır, kitap da İncil’dir. Bunu Dahhâk ile Mukâtil, demişlerdir. Hüküm de: Fıkıh ve ilimdir, bunu da Katâde ve diğerleri, demiştir.

Zeccâc da şöyle demiştir: Âyetin manası: Bir adamda peygamberlik ile insanlara:

"Allah’tan başka bana kul olun” demesi yaraşmaz. Çünkü Allah yalanı sevmez.

"Ancak olun": Yani onlara: Olun, der. Der ifadesi anlaşıldığı için atılmıştır.

Rabbaniyyun’a gelince: Ali b. Ebû Talib radıyallahu anh’ten şöyle dediği rivayet edilmiştir: Onlar insanları hikmetle besleyen ve onunla büyüten kimselerdir.

İbn Abbâs ile İbn Cübeyr de: Onlar öğretmenlerdir, demiştir. Katâde ile

Atâ’ da: Onlar fakihler, Âlimler ve hekimlerdir, demişlerdir.

İbn Kuteybe de: Onun tekili Rabbanidir, onlar öğreten Âlimlerdir, demiştir. Ebû Ubeyd de şöyle demiştir: Arapça olmadığını sanıyorum, o ya İbranice ya da Süryanice’dir. Şöyle ki, Ebû Ubeyde Arapların Rabbani’yi bilmediklerini söylemiştir.

Ebû Ubeyd de: Onu ancak fakihler ve ilim adamları bilirler, demiştir. Ve şöyle demiştir: Kitapları bilen bir alimden şöyle dediğini işittim: Onlar helâl ile haramı, emir ile yasağı bilen Âlimlerdir.

İbn Enbari de bazı dilcilerden şöyle dediklerini hikaye etmiştir: Rabbani, Rabbe mensup demektir. Çünkü ilim, onunla Allah’a itâat edilen şeydir. Elif nun mübalağa için başına gelmiştir. Nitekim: Recülün lihyani, derler ki, sakalı büyük adam, demektir.

"Bima küntüm tuallimunel kitabe":

İbn Kesir, Nâfi ve Ebû Amr: Aynın sükunu ve “Lâm” ın nasbi ile ta’lemune okumuş; Âsım, İbn Âmir, Hamze ve Kisâi de, şeddeli olarak tuallimune okumuşlardır. Hepsi

"tedrusune"yi şeddesiz okumuşlardır.

İbn Mes’ûd, İbn Abbâs, Ebû Rezin, Said b. Cübeyr, Talha b. Mûsarrif ve Ebû Hayve, tenin zammı ve şedde ile tüderrisune okumuşlardır.

Diraset: Okumaktır.

Zeccâc şöyle demiştir: Kelâmın manası şöyledir: öğretmede tarzınız ve niyetiniz Âlimlerin ve hekimlerin tarzı olsun. Çünkü alim ancak ilmi ile amel ederse bu ismi hak eder.

80

Size melekleri ve peygamberleri İlâhlar edinmenizi emretmez. Hiç siz Müslüman olduktan sonra size küfre dönmenizi emredir mi?

"Vela ye’müreküm en": İbn Âmir, Hamze, Halef, Ya’kûb ve Âsım - kendinden yapılan bazı rivâyetlerde- Abdülvaris -Ebû Amr’dan- Yezidi, kendi tercihi ile ranın fethası, kalanlar da ranın zammı ile okumuşlardır. Kim mensûb okursa mana:

"Bir beşerin size şöyle emretmesi yaraşmaz şeklinde olur. Merfu okuyan da yukarısı ile alakasını keser, onu yeni cümle başı yapar. İbn Cüreye: Muhammed size şöyle emretmez, demiştir.

81

Bir zamanlar Allah peygamberlerden: Yemin olsun ki, size kitap ve hikmet verdim, sonra da size yanmızdakini tasdik edici bir peygamber geldiği zaman ona mutlaka iman edeceğinize ve ona yardım edeceğinize dair sağlam söz almıştı.

"Bunu kabul ettiniz ve üzerinize bu ağır yükümü aldınız mı?” dedi. Onlar da :

"İkrar ettik” dediler. O da: Şahit olun; ben de sizinle beraber şahit olanlardanım” dedi.

"Ve iz ehazallahu misakannebiyyine":

Zeccâc şöyle demiştir:

"İz” mahallen mensubtur. Mana: Kıssalarında Allah’ın söz aldığı vakti hatırla, demek olur.

İbn Abbâs: Misak, sözdür, demiştir. Onlardan aldığı söz üzerinde de iki görüş vardı:

Birincisi: O, Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’i tasdik etmektir. Bu; Hazret-i Ali, İbn Abbâs, Katâde ve Süddi’den rivayet edilmiştir.

İkincisi: O peygamberlerden ilk gelenlerin son gelenlerin getirdiği şeye iman edeceğine dair aldığı sözdür. Bunu da Tâvûs, demiştir.

Mücâhid ile

Rebi’ b. Enes de şöyle demişlerdir: Bu âyet katiplerin hatasıdır, doğrusu İbn Mes’ûd’un: "Ve iz ehazallahu misakallezine utul kitabe” okuyuşudur.

Rebi’ buna: "Sümme caeküm Resûlün” kavlini delil getirmiştir. Bazı ilim adamları da şöyle demişlerdir: Aslında söz peygamberlerden ve ümmetlerinden alındı, peygamberleri zikredince ümmetlere gerek kalmadı. Çünkü üstlerden söz alınması astlardan da alındığım gösterir. Bu da

İbn Abbâs ile Zeccâc’ın dediklerinden çıkarılan manadır.

Âlimler "lema"nın lamında ihtilaf etmişlerdir; çoğu lamı meftuh ve şeddesiz okumuşlardır. Hamze de öyle okumuştur, ancak o, lamı meksur okumuştur. Said b. Cübeyr de mimi şeddeli okumuştur.

İbn Cübeyr kıraatinin manası: Size verdiğim zaman, demektir. Ferrâ’ da Hamze kıraatinde şöyle demiştir: Verdiği şeyden söz almak istemiş, sonra da

"ona mutlaka iman edeceksiniz” kavlini söz alma saymıştır. Yine

Ferrâ’ şöyle demiştir: Lamı mensûb okuyan, onu zait kabul eder. Ma burada şart ve ceza edatıdır.

Mana da: Eğer size verirsem ve size ne zaman kitap ve hikmetten bir şey verirsem, demek olur.

İbn Enbari de şöyle demiştir: "Lema ateytüküm"deki lâm, şeddeli veya meksur okuyanların kıraatine göre söz almanın cevabıdır, diyor ki, çünkü söz alma yemindir. Şeddesiz okuyanın kıraatine göre de manası: Kasemdir, kasemin cevabı da "letü’minünne bihi"deki lamdır. Peygamberleri gaip sigasıyla zikrettikten sonra niçin muhatap sigasıyia

"ateytüküm” dedi? Çünkü kelâmda söz ve hikaye manası vardır, onlara hitap ederek: Lema ateytüküm, dedi. Nâfi de nun ve elifle

"ateynaküm” okumuştur.

"Sonra size bir peygamber gelirse": Hazret-i Ali radıyallahu anh şöyle demiştir: Allah ne zaman bir peygamber göndermiş ise ondan, eğer o hayatta iken Muhammed gönderilirse mutlaka ona iman ve yardım edeceğine dair söz almıştır. Bir başkası da şöyle demiştir: Peygamberlerden söz almak, birbirlerini tasdik etmektir. Isr burada bir cemaate göre söz manasınadır.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir. Aslında ısr, ağırlık demektir. Söze de ısr denilmesi onun da bir engelleme, ağırlık ve zorlama olmasındandır. Hepsi "ısri"nin hemzesini meksur okumuşlardır. Ebû Bekir, Âsım’dan mazmum okuduğunu rivayet etmiştir. Ebû Ali de zam da bir lügate benzer, demiştir.

"Şahit olun dedi":

İbn Fâris şöyle demiştir: Şahitlik: Müşahede edilen şeyi haber vermektir. Bu hitabın kimlere olduğuna dair iki görüş vardır:

Birincisi: O, Peygamberleredir. Sonra bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası: Ümmetlerinize şahit olun, demektir, bunu Hazret-i Ali b. Ebû Talib, demiştir.

İkincisi: Kendinize şahit olun, demektir, bunu da Mukâtil, demiştir.

İkincisi: O meleklere hitaptır, bunu da Said b. Müseyyeb , demiştir. Buna göre daha önce zikri geçmeyen birine hitap edilmiş olur.

82

Artık kim bundan sonra yüz çevirirse, işte onlar fasıkların ta kendileridir.

83

Allah’ın dininden başkasını mı arıyorlar. Halbuki göklerde ve yerde kim varsa ister istemez O’na teslim olmuştur. Yalnız O’na döndürülecekler.

"Efeğayra dinillahi yebğun": Ebû Amr, yeyi meftuh, "ve ileyhi turceun"un tesini de mazmum okumuştur. Diğerleri de her iki kelimeyi de ye ile okumuşlardır. Hafs, Âsım’dan

"yebğune” ve

"yerciune"yi ye ile okumuş, Ya’kûb da aslına bakarak yeyi meftuh ve cimi meksur okumuştur.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Her iki kitap ehli tartıştılar: Her fırka İbrahim’in dinine kendinin daha layık olduğunu iddia ettiler, bunun üzerine Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem:

"Her iki fırka da İbrahim’in dininden uzaktırlar” dedi. Buna kızdılar ve: Allah’a yemin ederiz ki, senin hükmüne razı olmayız ve dinini tutmayız, dediler. Bunun üzerine bu âyet indi. Allah’ın dininden maksat Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in dinidir.

"Velehu esleme": İtâat etti, boyun eğdi, demektir.

"Tav’an ve kerha": Tav’: Kolayca itâat etmek, kerh de: Zorla ve gönlü istemeyerek itâat etmektir. İster istemez üzerinde de altı görüş vardır:

Birincisi: Kalu belada herkesten ister istemez söz alınmıştır, bunu Mücâhid, İbn Abbâs’tan, A’meş de Mücâhid’ten rivayet etmiştir. Süddi de böyle demiştir.

İkincisi: Mü'min isteyerek secde eder, kâfir de istemese de gölgesi secde eder. Bu İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir. Bunu İbn Ebi Necih ile Leys, Mücâhid’ten rivayet etmişlerdir.

Üçüncüsü: Hepsi O’nun Halik olduğunu ikrar ettiler, bazıları şirk koşsalar da. Bunu ikrar etmeleri şirk koşmalarında aleyhlerine delildir. Bu Ebû’l - Âliyye’nin görüşüdür. Bunu Mansur, Mücâhid’ten rivayet etmiştir.

Dördüncüsü: Mü’min isteyerek Müslüman oldu, kâfir de kılıç korkusu ile Müslüman oldu, bu da Hasen Basri’nin görüşüdür.

Beşincisi: Mü’min isteyerek itâat etti, kâfir de Allah'ın azabını gördüğü zaman Müslüman oldu, o vakitte ona fayda vermedi. Bu da Katâde’nin görüşüdür.

Altıncısı: Hepsinin Müslüman olması, cibilliyetlerindeki geçerli emirden dolayrdır, hiç kimse cibilliyetindeki şeyden kaçamaz ve onu değiştiremez. Bu Zeccâc'ın görüşüdür. Şa’bî’nin, hepsi Ona boyun eğdiler, sözünün manası da budur.

84

De ki:

"Biz Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Yakub’a, torunlarına indirilenlere; Mûsa’ya, İsa’ya ve peygamberlere Rablerinden verilenlere iman ettik. Onlardan hiçbiri arasında ayrım yapmayız. Biz O’na teslim olanlarız.

85

Kim İslâm’dan başka bir din ararsa, ondan asla kabul olunmaz. O; ahirette ziyan edenlerdendir.

86

Allah; imanlarından, peygamberlerin Hak olduğuna şahitlik etmelerinden ve kendilerine apaçık deliller gelmesinden sonra küfre sapan topluluğa nasıl hidayet eder? Allah zâlimler topluluğuna hidayet etmez.

"Allah imanlarından sonra küfre sapan topluluğa nasıl hidayet eder?":

İniş sebebi için üç görüş vardır:

Birincisi: Ensardan bir adam dininden döndü, müşriklere katıldı, bu âyet,

"ancak Tevbe edenler hariç” kavline kadar bunun üzerine indi. Kavmi bunu ona yazdılar, o da Tevbe ederek döndü ve Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem de bunu ondan kabul etti ve onu serbest bıraktı. Bunu İkrime, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Mücâhid ile Süddi de adamın isminin, Haris b. Süveyd olduğunu söylemişlerdir.

İkincisi: O, dinden dönen bir grup hakkında indi, içlerinde Haris b. Süveyd de vardı; o pişman olup geri döndü. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş, Mukâtil de böyle demiştir.

Üçüncüsü: Bu ehl-i kitap hakkında indi, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’i tanıdılar, sonra da inkâr ettiler. Bunu da Atıyye, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Hasen de şöyle demiştir: Onlar Yahudilerle Hıristiyanlardır. Burada: "Keyfe"nin istifham şeklinde olmakla beraber manasının inkârî olduğunu ve: Allah bunları hidayet etmez anlamına geldiği de söylenmiştir.

87

İşte onların cezası; Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların laneti onların üzerine olmasıdır.

88

Orada ebedi kalacaklar. Onların azapları hafifletilmez ve onların yüzlerine de bakılmaz.

"Orada ebedi kalacaklar":

Zeccâc: Lânet azabında kalacaklar, demiştir.

"Velahüm yünzarun": Onlara süre de verilmez, demektir.

"Aslahu” ise sapıklıkta olduklarını bildirip bozduklarını ve arkalarına düşen bilmeyenleri aldattıklarını düzeltenler, demektir.

89

Ancak bundan sonra Tevbe edenler ve hallerini düzeltenler hariç. Şüphesiz Allah çok bağışlayıcı, çok merhametlidir.

Bu âyet, Tevbe edenleri Tevbe etmeyenlerden istisna etmiştir; bazıları bunun daha önce geçen âyetlerdeki tehditleri neshettiğini iddia etmişlerse de bu, nesih değildir.

90

Şüphesiz imanlarından sonra inkâr edenlerin sonra da inkârlarını artıranların Tevbeleri asla kabul olunmaz. Onlar sapıkların ta kendileridir.

"Şüphesiz imanlarından sonra inkâr edenlerin":

Âyetin kimler hakkında indiğinde üç görüş halinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: O Haris b. Süveyd’in Tevbe etmeyen arkadaşları hakkında inmiştir. Çünkü onlar: Biz Mekke’de kalır, Muhammed’in başına gelecekleri bekleriz, dediler. Bunu İbn Abbâs ile Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Bu, İsa’yı ve İncil’i inkâr eden Yahudiler hakkında inmiştir. Sonra onlar Muhammed’i ve Kur’ân'ı inkâr etmekle küfürlerini arttırdılar. Bunu da Hasen, Katede ve Atâ’ el - Horasani, demişlerdir.

Üçüncüsü: O, Yahudilerle Hıristiyanlar hakkında inmiştir; onlar Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in sıfatlarına iman ettikten sonra onu inkâr ettiler, sonra da küfürlerinde durarak inkârlarını artırdılar. Bunu da Ebû’l - Âliyye demiştir.

Hasen de şöyle demiştir: Her âyet indikçe onu inkâr ederek küfürlerini artırdılar.

Tevbelerinin kabul edilmemesi hakkında da dört görüş vardır:

Birincisi: Onlar mürtet oldular, durumlarını ve içlerindeki küfrü gizlemek için yalandan Tevbe göstermeğe yeltendiler, bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Onlar şirkteki günahlardan Tevbe ettiler, şirkten Tevbe etmediler, bunu da Ebû’l - Âliyye demiştir.

Üçüncüsü: Bunun manası şöyledir: ölüm geldiği zaman ettikleri Tevbe kabul olunmayacaktır. Bu da Hasen, Katâde, Atâ’ el - Horasani ve Süddi’nin görüşüdür.

Dördüncüsü: Küfür üzerine öldükleri takdirde Tevbeleri asla kabul olunmayacaktır, bunu da Mücâhid, demiştir.

91

Şüphesiz kâfir olup da kâfir olarak ölenlerin hiçbirinden yer dolusu altın feda etseler de asla kabul olunmaz. İşte onlar için pek acıklı bir azap vardır. Onların hiç yardımcıları da yoktur.

"Şüphesiz kâfir olup da kâfir olarak ölenler": Ebû Salih, İbn Abbâs’tan şöyle rivayet etmiştir: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem Mekke’yi fethedince, Haris b. Süveyd’in hayatta kalan arkadaşları İslâm’a girdiler; âyet onlardan kâfir olarak ölenler hakkında indi.

Zeccâc da şöyle demiştir: Mil’üşşey’: Bir şeyin dolusu, demektir.

Sibeveyh ile Halil de şöyle demişlerdir: Mel’, mimin fethası ile fa’l veznindedir, mele’tüşşey’e emleuhu mel’en denir, mastarı sadece fetha iledir. Melae kadınların giydikleri bürüncüktür. Melavetüddehr de zamanın uzun dilimidir. Araplar: îbli cediden ve temelle habiben, derler ki, yeniyi eskit, dostunla uzun süre yaşa, demektir (dostun eskisi makbuldür). "Zeheben” temyiz olarak mensubtur.

İbn Fâris şöyle demiştir: Bazen zeheb kelimesi müennes yapılır ve zehebe, denir, çoğulu zehebat’tır.

"Velevifteda bih":

Ferrâ’ şöyle demiştir: Buradaki vav fazla sayılabilir, atılsa doğru olur, meselâ

"veliyekune minel mukinin” (En’am: 75) âyetinde olduğu gibi.

Zeccâc da şöyle demiştir: Bu, yanlıştır, çünkü vavın faydası açıktır, atılacak tipten değildir. Nehhas da şöyle demiştir: Görüş sahibi nahivciler bu âyet hakkında şöyle demişlerdir: Bu vav araya sokuşturulmuş değildir, takdiri şöyledir: Felen yukbele min ahadihim mil’ül ardı zeheben teberruan velevifteda bih (biri teberru ederek dünya dolusu altın feda etse de kabul olunmaz).

92

Sevdiklerinizden (Allah yolunda) harcamadıkça iyiliğe eremezsiniz. Ne harcarsanız, şüphesiz Allah onu pekiyi bilmektedir.

"Lentenalül birre": Bu âyet hakkında dört görüş vardır:

Birincisi: O cennettir, bunu İbn Abbâs, Mücâhid, Süddi ve diğerleri demiştir.

İbn Cerir de şöyle demiştir: Allah’ın size edeceği iyiliğe taatinizle erişemezsiniz.

İkincisi: Takvadır, bunu da Atâ’ ile Mukâtil, demişlerdir.

Üçüncüsü: Taattir, bunu da Atıyye, demiştir.

Dördüncüsü: Ecir kazandıran hayırdır, bunu da Ebû Ravk, demiştir.

Kadı Ebû Ya’lâ şöyle demiştir: Tümünü reddetmek istememiştir, ancak kemaline eremezsiniz demek istemiştir, sanki: Kamil birre ulaşamazsınız, demektir.

"Sevdiklerinizden harcamadıkça": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O kişinin kendi malından cimri ve sağlıklı iken ettiği nafakadır, bunu da İbn Ömer, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den rivayet etmiştir.

İkincisi: O sevilen maldan yapılan infaktır, bunu da Katâde ve Dahhâk, demişlerdir.

Bu nafakadan ne kastedildiği hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: O, farz kılman sadakalardır, bunu İbn Abbâs, Hasen ve Dahhâk, demişlerdir.

İkincisi: Bütün sadakalardır, bunu İbn Ömer, demiştir.

Üçüncüsü: Allah rızası için yapılan bütün harcamalardır, ister sadaka olsun, isterse olmasın. Bu da Hasen’den nakledilmiş, Kadı Ebû Ya’lâ da bunu tercih etmiştir.

Buhârî ve Müslim, Sahih’lerinde, Enes b. Malik hadisi olarak şöyle rivayet etmişlerdir: Ebû Talha el - Ensari, Medine'de hurma bahçesi en çok olan kimse idi. En sevdiği malı da Beyruha hurmalığı idi. Mescidin karşısında idi. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem oraya girer, tatlı suyundan içerdi. Enes diyor ki:

"Sevdiklerinizden harcamadıkça iyiliğe eremezsiniz” âyeti inince, Ebû Talha kalktı: Ya Resûlallah, Allahü teâlâ:

"Sevdiklerinizden harcamadıkça iyiliğe eremezsiniz” buyuruyor; benim de en sevdiğim malım Beyruha hurmalığıdır. Ben de onun iyiliğini ve Allah katında azığım olmasını istiyorum, onu Allah’ın sana gösterdiği yere koy, dedi. O da: "Peh peh, kazançlı mal, kazançlı mal!” dediğini işittim ve onu akrabalarına vakfetmeni istiyorum, dedi. Ebû Talha da onu akrabalarına ve amcası oğullarına dağıttı.

Abdullah b. Ömer’den rivayet edildiğine göre o bu âyeti okudu ve: Cariyem Rümeysa’dan daha çok sevdiğim malımı göremiyorum, o, Allah rızası için hürdür, dedi. Sonra da: Allah için verdiğim şeyden geri dönecek olmasa idim, onu nikahlardım, dedi ve onu Nâfi'a nikahladı, ondan çocuğu oldu.

Ebû Zer'e:

"Amellerin en faziletlisi hangisidir?” dediler, o da: Namaz dinin direğidir, cihad, amelin zirvesidir, sadaka da acayip bir şeydir, dedi. Soruyu soran: Ey Ebû Zer, bence en sağlam ameli terk ettin, bakıyorum da onu zikretmiyorsun, dedi. O da: "Nedir o?” dedi. O da: Oruç, dedi. Ebû Zer de: Gerçi o da Allah’a yakınlıktır, fakat bu sayılanlar arasında yoktur, dedi ve Allahü teâlâ’nın:

"Sevdiklerinizden harcamadıkça iyiliğe eremezsiniz” kavlini okudu.

Zeccâc da:

"Şüphesiz Allah onu pekiyi bilmektedir” kavlinin manası: Onun karşılığını verir, demiştir.

93

Bütün yiyecekler İsrâil oğullarına helâl idi; ancak İsrâil'in (Yakub’un) Tevrat indirilmeden önce kendine haram ettikleri hariç. De ki: Eğer doğru kimseler iseniz onu getirip okuyun.

"Bütün yiyecekler İsrâil oğullarına helâl idi":

İniş sebebi şöyledir: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem:

"Ben İbrahim dinindenim” dedi. Yahudiler de: "Nasıl olur, sen deve eti yiyor ve sütünü içiyorsun?” dediler. O da: Bunlar İbrahim’e helâl idi, dedi. Onlar da: Bizim haram saydığımız şeylerin hepsi Nûh’a ve İbrahim’e de haram idi, ta bize kadar geldi, dediler; bunun üzerine bu âyet onları yalanlamak üzere indi. Bunu Ebû Ravk ile İbn Saib, demişlerdir.

"Taam” yenen şeye denir.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Hurm ve haram, lübs ve libas da böyledir.

Kendine haram ettiği şey hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Deve eti ve sütüdür, bu, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den rivayet edilmiştir.4

4 - İmam Ahmed, Müsned, 1/274.

Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Hasen, Atâ’ b. Ebi Rebah, Ebû’l - Âliyye ve diğerleri de bu görüştedir.

İkincisi: O, damarlardır, bunu Said b. Müseyyeb , İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Mücâhid, Katâde, Dahhâk, Süddi ve diğerleri de bu görüştedir.

Üçüncüsü: O, karaciğerin iki uzantısı ile böbrekler ve içyağı dır, ancak bunun da sırt yağı müstesnadır, bunu da İkrime, demiştir.

Onu haram etme sebebinde de dört görüş vardır:

Birincisi: O uzun ve şiddetli bir hastalığa yakalandı, eğer Allah ona şifa verirse, en sevdiği yiyecek ve içeceği kendine haram edeceğine dair adak etti. Bu da Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den rivayet edilmiştir.

İkincisi: O, siyatikten şikayet etti, damarlan kendine haram etti, bunu İbn Abbâs ile diğerleri demiştir.

Üçüncüsü: O siyatiğe yakalanınca doktorlar ona perhiz ettiği şeyleri yasakladılar, o da onu haram etti. Bunu Dahhâk, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Dördüncüsü: O o yemeği yediği zaman siyatiği tutar yatağa düşerdi. Bunu kendine haram etti, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir. Bunu Allah'ın izni ile mi haram etti, ya da kendi içtihadı ile mi haram etti?

Bunda da iki görüş vardır: Haram ettiği bu şeyler, Yahudilere ne ile haram oldu? Bunda da üç görüş beyan ederek ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Onu kendisi haram etti, o Tevrat’ta haram edilmiş değildi, bunu Atıyye, demiştir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Ya’kûb : Eğer Allah bana afiyet verirse, çocuklarım onu yemeyecektir, dedi.

İkincisi: Onlar da bu haramlıkta babalan Yakub’a uydular, yoksa onlara şer’an haram etmiş değildi. Sonra da bunun haramlığını Allah’a nispet ettiler. O da:

"De ki: Eğer doğru kimseler iseniz Tevrat’ı getirin” kavli ile onları yalanladı. Bu da Dahhâk’ın görüşüdür.

Üçüncüsü: Allah bunu onlara Tevrat’tan sonra haram etti, Tevrat’lâ değil, Onlar büyük bir günah yaptıkları zaman o sebepten onlara hoş bir yiyecek haram edilirdi veya başlarına azap yağardı. Bu da İbn Saib'in görüşüdür.

İbn Abbâs:

"Tevrat’ı getirip okuyun":

"Onda deve etinin ve sütünün haram edildiğini görecek misiniz?” demiştir.

94

Kim bundan sonra Allah’a karşı yalan uydurursa, işte onlar zâlimlerin ta kendileridir.

"Femenfitera": Kim uydurursa, demektir.

"Bundan sonra Allah’a yalan": Yani kitaplarındaki açıklamadan sonra, demektir. Tevrat’ı getirip onu okumanızdan sonra da, denilmiştir.

95

De ki: Allah doğru söyledi. Siz de Allah’ı birleyerek İbrahim dinine tabi olun. O müşriklerden değildi.

"Kul sadakallah": Sıdk: Bir şeyi olduğu gibi haber vermektir, zıddı ise yalandır. Bu âyetle hangi haber kastedilmiştir? Bunda da iki görüş vardır: Bununla

"İbrahim Yahudi değildi” kavli kastedilmiştir, bunu da Mukâtil ile Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir.

İkincisi: Bununla

"bütün yiyecekler helâl idi” kavli kastedilmiştir.

96

Şüphesiz insanlar için ilk konulan Ev, Mekke’de mübarek ve âlemler için hidayet olan Ev’dir.

"Şüphesiz insanlar için ilk konulan Ev":

Mücâhid şöyle demiştir: Müslümanlarla Yahudiler övündüler: Yahudiler, Beytülmukaddes Ka’be’den üstündür, dediler, Müslümanlar da: Ka’be daha üstündür, dediler. Bunun üzerine bu âyet indi.

Onun

"ilk” olmasında ise iki görüş vardır:

Birincisi: O yeryüzündeki ilk evdir.

Bu görüş sahipleri de nasıl ilk ev olduğu hususunda üç görüşle ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: O Allah yeri yarattığı zaman suyun üzerinde göründü. Onu yerden iki bin yıl önce yarattı, yeri de altında söbü (oval) vaziyette yarattı. Said el-Makbüri, Ebû Hureyre’den şöyle dediğini rivayet etmiştir: Ka’be suyun üzerinde kaya halinde idi, üzerinde iki melek vardı, yer yaratılmadan iki bin yıl önce gece gündüz tesbih ederlerdi. Dünya yaratılmadan iki bin sene önce Beyt suyun üzerine konuldu, sonra dünya Beyt’in altından yayıldı.

İbn Ömer, İbn Amr, Katâde, Mücâhid ve diğerleri bu görüştedirler.

İkincisi: Âdem yere indirilince ürperdi, Allah ona yeryüzünde benim için bir ev yap, Meleklerimin Arş'in etrafında yaptıklarını gördüğün gibi sen de öyle yap, dedi. O da onu bina etti. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: O, Âdemle beraber indirildi, Tufan olunca göğe mamur vaziyette kaldırıldı. İbrahim de onun temelleri üzerine bina etti. Bunu Şeyban, Katâde’den rivayet etmiştir.

İkinci görüş: İnsanların ibadet etmeleri için ilk temeli atılan evdir, bu da Hazret-i Ali b. Ebî Talib, Hasen Basri, Atâ’ b. Saib ve diğerlerinin görüşleridir.

Bekke’ye gelince:

Zeccâc şöyle demiştir: Bu ismin Bek’ten türemiş olması muhtemeldir: Bekkennasü baduhum badan, denir ki, insanlar itişip kakıştılar, demektir.

Ona Bekke denilmesinde de üç görüş halinde ihtilaf ettiler:

Birincisi: İnsanların orada izdiham etmesindendir, bunu İbn Abbâs, Safd b. Cübeyr, İkrime, Katâde, Ferrâ’ ve Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Çünkü orası zorbaların boynunu kırar; hangi zorba oraya kastederse, Allah onun belini kırar, bu Abdullah b. Zübeyr’den rivayet edilmiş, Zeccâc da bunu zikretmiştir.

Üçüncüsü: Çünkü o, zorbaların gururunu kırar, bekektürrecüle denir ki, onu alçalttım ve gururunu kırdım, demektir. Bunu Ebû Abdurrahman el - Yezidi ile Kutrub, demişlerdir. Mekke’nin bütün beldenin ismi olduğunda ittifak etmişlerdir.

Bekke’de dört farklı görüş bildirmişlerdir:

Birincisi: O, Ka’be’nin olduğu yerin ismidir, bunu İbn Abbâs, Mücâhid, Ebû Mâlik, İbrahim ve Atıyye, demişlerdir.

İkincisi: Beytullah’ın çevresidir, Mekke ise bunun ötesinde kalan yerdir. Bunu da İkrime, demiştir. Üçüncüsü Mescid-i haram ile Beytullah’tır. Mekke: Bütün haram bölgesinin ismidir. Bunu Zührî ile Damre b. Habib, demişlerdir.

Dördüncüsü: Bekke Mekke’dir, bunu da Dahhâk ile İbn Kuteybe, demişlerdir. İbn Kuteybe benin mimle değiştirilmesini delil getirmiştir. Meselâ: Semede re’sehu ve sebede re’sehu derler ki, başını tamamen kazıdı, demektir. Şerrün lazimün ile şerrün lazibün de aynı manayadır.

"Mübareken":

Zeccâc şöyle demiştir: Bu, gramerde hal olarak mensubtur, manası: Mekke’de bereketli bir halde duran demektir.

"Hüden": Zâ hüden demektir,

"hüden"in mahallen merfu olması da câizdir ki, manası: O hidayettir, demektir. Bereketine gelince:

Orada günahlar bağışlanır, iyilikler katlanır ve oraya giren emin olur (güvenli bölge).

İbn Ömer, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den şöyle dediğini rivayet etmiştir: Kim Beytullah’ı tavaf ederse, bir ayağını kaldırıp diğerini bastıkça Allah ona bir sevap yazar, onun bir günahım siler ve bir derecesini artırır.5

5 - İmam Ahmed, Müsned, 2/3.

"Âlemler için hidayettir": Buradaki hidayet hususunda da dört görüş vardır:

Birincisi: O, kıble manasınadır, takdiri: Âlemler için kıble, demek olur.

İkincisi: Rahmet manasınadır.

Üçüncüsü: O, salâh manasınadır; kim oraya gitmeye kalkarsa hali Rabbinin katında düzelir.

Dördüncüsü: O açıklama ve içindeki âyetlerle Allah’a delalet etme manasınadır ki, bunu O’ndan başkası yapamaz, çünkü harem'de köpekle ceylan (kurtla kuzu) birlikte otlar, ne kurt kuzuya saldırır ne de kuzu kurttan ürker. Bunu da Kadı Ebû Ya’lâ, demiştir.

97

Onda apaçık alâmetler; Makam-ı İbrahim vardır. Ona kim girerse, emin olur. Ona bir yol bulanın Beyt’i haccetmesi Allah’ın, insanlar üzerinde bir hakkıdır. Kim inkâr ederse, şüphesiz Allah âlemlerden zengindir.

"Fihi âyâtün beyyinatün": Cumhûr âyâtün okumuştur. Atâ’ da İbn Abbâs’tan: "Fihi ayetün biyyinetün makamu İbrahim” okumuştur. Mücâhid de böyle okumuştur. Âyet: Makam-ı İbrahim’dir. Kim de:

"Ayatün” şeklinde cemi olarak okursa, Hazret-i Ali b. Ebû Talib radıyallahu anh: Âyetler Makam-ı İbrahim ile ona girenin emin olmasıdır, demiştir. Buna göre cemi’ sigası tesniye yerine kullanılmış olur. Bu da dilde câizdir, meselâ:

"Ve künna lihükmihim şahidin” (Enbiya: 78) âyetinde olduğu gibi.

Ebû Recâ’ şöyle demiştir: Hasen Basri bu âyetleri parmakları ile şöyle sayardı: Makam-ı İbrahim, oraya girenin emin olması ve insanların Beytullah’ı haccetmelerinin Allah’ın hakkı olması gibi.

İbn Cerir de şöyle demiştir: Kelâmda gizleme vardır, takdiri: Makam-ı İbrahim de onlardan biridir, demektir.

Müfessirler şöyle demişler: Orada çok âyetler vardır: Biri Makam-ı İbrahim’dir, biri oraya girenin emin olmasıdır, biri kuşların onun üzerinden uçmamasıdır, biri hastaların orada şifa bulmasıdır, biri onun kutsallığını çiğneyenlerin derhal azaba çarpılmasıdır, biri Fil sahipleri Ebrehe ordusunun helak edilmesidir vs.

Kadı Ebû Ya’lâ şöyle demiştir: Burada Beyt’ten maksat, harem’in tamamıdır, çünkü bu âyetler onda mevcuttur, Makam-ı İbrahim ise Beytullah’ta değildir. Makam-ı İbrahim’deki âyet, onun bir taşın üzerine çıkıp ayaklarının onun üzerinde iz bırakmasıdır. Bu da Allah’ın kudretine ve İbrahim’in doğruluğuna delildir.

"Kim oraya girerse emin olur":

Kadı Ebû Ya’lâ şöyle demiştir: Bu haber şeklinde ise de manası emirdir; takdiri: Kim oraya girerse ona aman verin, demektir. Bu da oraya girmeden önce cinayet işleyeni de girdikten sonra cinayet işleyeni içine alacak şekilde geneldir. Ancak şunda icma vardır ki, kim orada cinayet işlerse ona aman verilmez, çünkü o haremin kutsallığını çiğnemiş ve amanı reddetmiştir. Böylece âyetin hükmü onun dışında cinayet işleyip de oraya sığınanlar için kalır. Fakihler bunda, ihtilaf etmişlerdir; imam

Ahmed, Mervezi rivâyetinde şöyle demiştir: Bir kimse cinayet işler veya el keser veya harem dışında bir had suçu işledikten sonra oraya girerse, ona had tatbik edilmez, oradan çıkıncaya kadar ona kısas uygulanmaz, onunla alışveriş yapılmaz. Eğer bunlardan birini haremde yaparsa, cezasını çeker.

Ahmed, Hanbel rivâyetinde de şöyle demiştir: Haremin dışında adam öldürür de sonra oraya girerse, öldürülmez. Eğer cinayet adam öldürmeden daha düşükse, ona had uygulanır. Ebû Hanife ve arkadaşları da böyle demişlerdir. Malik ile

Şâfiî ise: Cana kıymada olsun, başka cinâyetlerde olsun ona had tatbik edilir, demişlerdir.

"Kim oraya girerse emin olur": Bu da ona hiçbir şey tatbik edilmeyeceğine delildir, bu da İbn Ömer, İbn Abbâs, Atâ’, Şa’bî, Said b. Cübeyr ve Tâvûs’un mezhebidir.

"Ve lillahi alennasi hiccül beyti": Çoğunluk hanın fethası haccül beyti okumuştur; Hamze, Kisâi ve Hafs da Âsım’dan rivayetle kesreli

"hiccülbeyti” okumuşlardır.

Mücâhid şöyle demiştir:

"Kim İslâm’dan başka bir din ararsa ondan kabul olunmaz” (Al-i İmran: 85) âyeti inince bütün din sahibi milletler: Bizler de müslümanız, dediler, âyet bunun üzerine indi; onu Müslümanlar haccettiler, müşrikler terk ettiler. Yahudiler de: Biz ise hiçbir zaman onu haccetmeyiz, dediler.

"Menistetaa ileyhi sebila": Nahiv Âlimleri şöyle demişler: Menistetaa "nas"tan bedeldir, bu da bedel-i ba’z minel kül’dür, tıpkı darabtü Zeyden re’sehu "Zeyd’e, başına vurdum” demek gibi. Rivayete göre İbn Mes’ûd, İbn Ömer, Enes ve Hazret-i Âişe’den şöyle dedikleri rivayet edilmiştir: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem'e: "Sebil nedir?” dediler; o da: Azık ile binektir, demiştir.6

6 - Hakim, Müstedrek, 1/442.

"Kim inkâr ederse": Bunda da beş görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası: Kim haccı inkâr eder, onun farz olmadığına inanırsa, demektir, bunu Mukassim, İbn Abbâs’tan, İbn Cüreyc de Mücâhid’ten rivayet etmiş; Hasen, Atâ’, İkrime, Dahhâk ve Mukâtil de böyle demişlerdir.

İkincisi: Kim haccının sevabını ummaz ve onu terk etmenin azabından korkmazsa, onu inkâr etmiştir. Bunu da Ali b. Ebû Talha, İbn Abbâs’tan, İbn Ebû Necih de Mücâhid’ten rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Bu Allah’ı inkâr etmedir, haccı inkâr etme değildir. Bu mana İkrime ile Mücâhid’ten de rivayet edilmiştir.

Dördüncüsü: Kim haccetme imkanını bulduğu halde haccetmez de ölürse, iki gözünün arasına (alnına): Kâfir yazılır. Bu İbn Ömer’in görüşüdür.

Beşincisi: O inkâr ile Beyt’te zikredilen âyetleri inkârı irade etmiştir, çünkü müşriklerden bir grup: Biz bu âyetleri inkâr ediyoruz, demişlerdir, bu İbn Zeyd’in görüşüdür.

98

De ki: Ey kitap ehli, Allah yaptıklarınıza şahit iken Allah’ın âyetlerini niçin inkâr ediyorsunuz?

"Ey kitap ehli": Hasen: Bunlar Yahudilerle Hıristiyanlardır, demiştir. Allah’ın âyetlerine gelince:

İbn Abbâs: Bunlar Kur’ân ile Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’dir, demiştir. Şehid ise, İbn Kuteybe’ye göre şahit manasınadır. Hattâbî de: O, gözünden hiçbir şey kaçmayan, her şeyin yanında hazırmış gibi şahit olandır, demiştir.

99

De ki: Ey kitap ehli, kendiniz şahit olduğunuz halde iman edenleri Allah yolundan, kendiniz eğriliğini isteyerek niçin çeviriyorsunuz? Allah yaptıklarınızdan gafil değildir.

"Ey kitap ehli, neden iman edenleri Allah’ın yolundan çeviriyorsunuz?":

Mukâtil şöyle demiştir: Yahudiler Huzeyfe ile Ammar b. Yasir’i kendi dinlerine davet ettiler, bunun üzerine bu âyet indi.

Burada ehl-i kitaptan kimlerin kastedildiğinde ise iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar Yahudilerle Hıristiyanlardır, bunu da Hasen, demiştir.

İkincisi: Yahudilerdir, bunu da Zeyd b. Eslem ile Mukâtil, demişlerdir.

İbn Abbâs: Allah’ın yolu İslâm ile hactır, demiştir.

Katâde de: Neden insanları Allah’ın nebisinden ve İslâm’dan çeviriyorsunuz, demiştir.

Süddi de şöyle demiştir: Onlara "kitaplarınızda Muhammed’i görüyor musunuz?” denildiği zaman: Hayır, deyip insanları ondan çevirirler.

"Tebğuneha": Dilciler: Bu “He” zamiri sebilden kinayedir, sebil ise müzekker de olur, müennes de olur, demiş ve şu beyti delil olarak getirmişlerdir:

Uzaklaşma, bütün genç insanlar,

Yakında o yola gidecektir.

"Tebğuneha"nın manası tebğune leha demektir, Araplar; Ibğini hadimen (bana bir hizmetçi ara) derler ki, ibteğihi li, demek isterler. Benimle beraber ara ve onu aramada bana yardım et demek isterlerse, hemzenin fethası ile: Ebğini, derler. Vehebtüke dirhemen derler, vehebtü leke dedikleri gibi. Şair de şöyle demiştir:

Hizmetçileri ilerledi, sonra seslendi:

Size erkek deve kuşu mu avlayayım yoksa yabaneşeği mi?

Esidü leküm demek istemiştir.

Âyetin manası şöyledir: Allah’ın yolu için eğrilik ve tahrifat arıyorlar, iman ve istikameti küfre ve eğriliğe döndürmek istiyorlar, doğrudan sapmak istiyorlar. Bu Ferrâ’, Zeccâc ve diğer dilcilerin görüşüdür.

İbn Cerir Taberî de şöyle demiştir: Bu kelâm yola denmişse de yoldan gidene demektir. Sanki

Mana şöyledir: Allah’ın dini için ve hak yol üzerinde olanlar için eğrilik, yani sapıklık istiyorsunuz.

Ebû Ubeyde de şöyle demiştir: el - ivec, aynın kesresiyle dinde, sözde ve amelde (teorik şeylerde) kullanılır; aynın fethası ile duvar ve direk gibi (maddi) şeylerde kullanılır.

Zeccâc da şöyle demiştir: İvec aynın kesriyle hacmi görülmeyen şeyler için, avec de aynın fethasiyle hacmi görülenler için kullanılır. Fi emrihi ve dinihi ivecün (işinde ve dininde eğrilik) vardır, denilir; vefilasa avecün (değnekte eğrilik vardır) deniler.

İbn Enbari de Saleb’ten şöyle rivayet etmiştir: İvec, aynın kesresiyle Araplarda kavranılmayan şeye denir, aynın fethasıyle de elde edilmeyen şeyler için denilir. Filardı ivecün (yerde eğrilik vardır), ve fiddini ivecün (dinde eğrilik vardır), denir; çünkü bu ikisi genişler, kavranılmaz. Vefilasa avecün (sopada eğrilik vardır), vefissinni avecün (dişte eğrilik) vardır, denilir, çünkü bu ikisi kavranılır ve gerçekleri anlaşılır. İbn Zeyd şöyle demiştir: Aynın fethası ile avec, duvar gibi dik olan her şeye denir. İvec de yaygı veya yer veya din veya geçim gibi şeylere denir.

"Oysa siz şahitsiniz": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası: İnsanları ondan çevirdiğiniz şeyin doğruluğuna ve sizin içinde bulunduğunuz şeyin de bâtıll olduğuna şahitsiniz. Bu mana İbn Abbâs, Katâde ve çoklarından rivayet edilmiştir.

İkincisi: Burada şahitlerin manası akıllı kimselerdir. Bunu da Ebû Ya’lâ ile diğerleri demişlerdir.

100

Ey iman edenler, eğer kendilerine kitap verilenlerden bir zümreye itâat ederseniz, sizi imanınızdan sonra kâfir olarak çevirirler.

İniş sebebi şöyledir: Cahiliye döneminde Evs ile Hazrec’in aralarında savaş vardı, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem gelince o savaşı İslâm ile söndürdü. Bu arada Evs ile Hazreç’ten iki adam konuşuyorlardı, yanlarında da bir Yahudi vardı. Yahudi onlara eski günlerini ve aralarındaki düşmanlığı hatırlattı, nihayet kavga ettiler; her biri kendi kabilesini çağırdı, sİlâhlanıp çıktılar. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem geldi, onları sulh etti, bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Mücâhid, İkrime ve bir cemaat, demiştir.

Müfessirler şöyle demişlerdir: Bu âyette hitap Evs ile Hazrec’edir. Zeyd b. Eslem de: Bu grupla Şase b. Kays ile arkadaşları kastedilmiştir, demiştir.

Zeccâc da: Onlara itâatin manası, onları taklit etmektir, demiştir.

101

Nasıl inkâr edersiniz ki, size Allah'ın âyetleri okunuyor ve O'nun Peygamberi de içinizdedir. Kim Allah'a sıkı tutunursa, şüphesiz doğru yola iletilmiştir.

"Ve men ya'tesım billahi":

İbn Kuteybe: Kim kötülüklerden çekinirse, demiştir. Aslında ismet, men etmek, yapmamaktır.

Zeccâc da şöyle demiştir: Yatesim,

"men” ile meczum olmuştur, cevabı da "fekad hüdiye"dir.

102

Ey iman edenler, Allah’tan hakkı ile korkun. Ancak Müslümanlar olarak ölün.

İkrime şöyle demiştir: Bu âyet, Evs ile Hazreç savaşıp da Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem aralarını bulduğu zaman inmiştir.

"O’ndan hakkı ile korkun"da da üç görüş vardır:

Birincisi: Allah'a itat edilip isyan edilmemesidir; Allah zikredilip unutulmamasıdır, şükredilip nankörlük edilmemesidir. Bunu İbn Mes’ûd, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den rivayet etmiştir.7

7 - Hakim, Müstedrek, 2/294.

İbn Mes’ûd, Hasen, İkrime, Katâde ve Mukâtil de bu görüştedirler.

İkincisi: Allah yolunda hakkı ile cihad etmek, bu hususta hiçbir kınayanın kınamasına iltifat etmemek, kendi aleyhine, ataların ve oğulların aleyhine olsa da adaleti ayakta tutmaktır. Bunu Ibh Ebi Talha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Bunun manası şöyledir: Korkmanız hak olan şeyde O’ndan korkunuz. Bunu da Zeccâc, demiştir.

Âlimler: Bu kelâm muhkem midir yoksa mensuh mudur diye ihtilaf edip iki görüş beyan ettiler:

Birincisi: Bu mensuhtur, bu da İbn Abbâs, Said b. Cübeyr, Katâde, İbn Zeyd, Süddi ve Mukâtil’in görüşleridir. Bunlar şöyle demişlerdir: Bu âyet inince Müslümanlara çok zor geldi, Allahü teâlâ da onu:

"Allah’tan elinizden geldiği kadar korkun” (Teğabün: 16) âyetiyle neshetti.

İkincisi: O muhkemdir, bunu da Ali b. Ebi Talha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Tâvûs da bu görüştedir. Şeyhimiz Ali b. Abdullah şöyle demiştir: Mensuh veya muhkemliği bundan kastedilen manadaki ihtilafa dayanır; mensuh olduğuna inanan,

"O’ndan hakkı ile korkma"nın, bütün vacip ve hak olan şeyleri yerine getirmek olduğunu görür ki, hiç kimse bunu yerine getiremez, onu elde etmek bir kimse için mümkün değildir. Onun muhkem olduğuna inanan da,

"O’ndan hakkı ile korkun” emrinin elden geldiği kadar korkmak olduğunu görür. O zaman

"elinizden geldiği kadar” kavli

"hakkı ile korkmak” kavlini tefsir eder; nesih veya tahsis etmez.

103

Toptan Allah’ın ipine sarılın; ayrılığa düşmeyin, Allah’ın, üzerinizdeki nimetini hatırlayın; hani siz düşmanlar idiniz de Allah kalplerinizi uzlaştırdı. Nimeti sayesinde kardeşler oldunuz. Ateş çukurunun kenarında idiniz de sizi ondan kurtarmıştı, Allah âyetlerini size böyle açıklar ki, doğru yolu bulasınız diye.

"Va’tesımû bi-hablillahi cemî’an":

Zeccâc şöyle demiştir: Iteasımu: Sarılınız, demektir.

Habl hakkında ise altı görüş vardır:

Birincisi: O, Allah'ın kitabı Kur’ân’dır, bunu Şakik, İbn Mes’ûd'dan rivayet etmiştir, Katâde, Dahhâk ve Süddi de böyle demişlerdir.

İkincisi: O cemaattir, bunu da Şa’bî, İbn Mes’ûd’dan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: O, Allah’ın dinidir, bunu da İbn Abbâs, İbn Zeyd, Mukâtil ve

İbn Kuteybe demişlerdir: İbn Zeyd ayrıca: O İslâm’dır, demiştir.

Dördüncüsü: Allah’a verilen sözdür, bunu da Mücâhid, Atâ’, bir rivayette Katâde ve Ebû Ubeyd demişlerdir. Zeccâc buna Şair A’şanın şu beytini delil getirmiştir:

O deveyi kabilelerin verdiği söz sınırdan geçirirse,

Öteki kabilelerden de söz alırsın.

İbn Enbari de şu beyti okumuştur:

Eğer Süleyma’dan bir söz alırsa,

Onun sözüyle daha birçok sağlam söz alır.

Beşincisi: O, ihlastır, bunu da Ebû’l - Âliyye demiştir.

Altıncısı: O, Allah’ın emri ve taatidir, bunu da Mukâtil b. Hayyan demiştir.

Zeccâc şöyle demiştir: "Cemian” gramerde hal olmak üzere mensubtur, yani hepiniz O'nun ipine sarılmada birleşiniz, demek olur.

"Teferreku"nun aslı, teteferreku idi, ancak aynı cinsten iki harf yan yana gelince te atıldı. Atılan te de ikincisidir, çünkü birincisi gelecek edatıdır, geleceği gösteren edatın atılması câiz değildir. O da nehiy ile mezcumdur, aslı: Lateteferrekune idi, cezmi göstermesi için nun hazfedildi.

"Allah’ın, üzerinizdeki nimetini hatırlayın":

Bu kelâmdan kimlerin kastedildiği hususunda da iki görüş halinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Onlar Arap müşrikleridir, güçlü zayıfa her şeyi mubah görürdü, bunu Hasen ile Katâde, demişlerdir.

İkincisi: Onlar Evs ile Hazreç kabileleridir, aralarında şiddetli savaş vardı, bunu da İbn İshak, demiştir. A’da: Adüvvün çoğuludur.

İbn Paris: Bunun zulmetmek manasına ada fi’linden geldiğini söylemiştir.

"Feasbahtüm": Oldunuz, demektir.

Zeccâc şöyle demiştir: Ah kelimesi aslında maksatları bir olan kardeşlerdir. Araplar: Fülanün yetevahha mesarre fülanin derler ki: Onu sevindirecek şeyi gözetliyor, demektir. Şefa ise kenar, kıyı demektir. Bil ki, bu, Allahü teâlâ’nın onların helake yaklaştıklarını ve azaba girmek üzere olduklarını gösterdiği bir misaldir. Sanki şöyle, demiştir: Siz bir ateş çukurunun kenarında idiniz, ona düşmek içip küfr üzere ölmekten başka bir şey kalmamıştı.

Süddi de şöyle demiştir: Sizi ondan Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem kurtardı.

104

Sizden hayra davet eden; iyiliği emreden ve kötülükten men eden bir cemaat olsun. İşte onlar kurtulanların ta kendisidir.

"Sizden bir cemaat olsun":

Zeccâc şöyle demiştir: Bu Kelâmın manası: Hepiniz hayra davet eden ve iyiliği emreden bir cemaat olunuz, demektir.

"Ancak burada

"min” edatı muhatapları diğer cinslerden ayırmak için gelmiştir. O, emrin muhataplara dönük olduğunu tekit etmektedir, meselâ:  

"Fecteniburricse minel evsan” (Hac: 20) âyetinde olduğu gibi ki, putlardan uzak durun, çünkü onlar pistir, demektir. Şairin şu beyti de öyledir:

O arzu edilen şeylerin adamıdır ki, onu verir ve ondan istenir.

Haksızlığı kabul etmez, o çok hayır işler ve ağır borçlara tahammül eder.

O çok hayır işleyen ve ağır sorumluluklara tahammül eden biridir, demektir. Çünkü onu çok arzu edilen şeyleri vermekle nitelemiştir. Nevfel: Gönüllü yapılan hayırlan çok işleyen; züfer de: Ağır borçları yüklenen demektir. Şu âyet de herkesin emr-i bilmaruf ve nehy-i anilmünker görevi ile yükümlü olduğunu gösterir:

"Sizler iyiliği emretmek ve kötülükten men etmekle insanlar için çıkarılan en hayırlı ümmet oldunuz".

Zeccâc şöyle de demiştir: İçlerinden bir gruba emretmiş olması da câizdir, çünkü davetçilerin davet ettikleri şeyi bilmeleri gerekir, bütün halkın da bunu bilmesi mümkün değildir. İlim cihad gibi farz-ı kifayedir.

Âyette geçen hayır hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O, İslâm’dır, bunu Mukâtil, demiştir.

İkincisi: Allah’a itâatle amel etmektir, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir. Ma’ruf: Bütün akıllıların doğru olduğunu bildiği şeydir. Bunun zıddı da münkerdir. Şöyle de denilmiştir: Burada ma’ruf, Allah’a itâattir, münker de O’na isyandır.

105

Ayrılığa düşen ve kendilerine apaçık deliller geldikten sonra ihtilaf edenler gibi olmayın. İşte onlar için çok büyük bir azap vardır.

"Ayrılığa düşen ve ihtilaf edenler gibi olmayın":

Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar Yahudilerle Hıristiyanlardır, bunu İbn Abbâs, Hasen ve diğerleri demişlerdir.

İkincisi: Onlar Harurilerdir (itikatları bozuk bir fırka), bunu da Ebû Ümâme, demiştir.

106

O günde ki, bazı yüzler ak olacak, bazı yüzler de kapkara olacak. Yüzleri kapkara olanlara gelince,

"imanınızdan sonra inkâr mı ettiniz? Öyleyse inkâr ettiğiniz için azabı tadın” (denilir).

"Yevme tebyaddu vücuhun ve tesveddü vucuh": Ebû Rezin el - Ukayli, Ebû İmran el - Cüveyni ve Ebû Nehik, ikisinde de tenin kesresi ile: Tibyaddu ve tisveddü okumuş; Hasen, Zührî, İbn Muhaysın ve Ebû'l - Cevza da, ikisinde de med ile: Tebyâddu ve tesvâddü okumuşlardır. Ebû’l - Cevza ile İbn Yamur da, elif ve med ile: Feemmellezines vâddet vebyâddat okumuşlardır.

Zeccâc şöyle demiştir: Allahü teâlâ o azabın vaktini haber verip: O bazı yüzlerin ak olduğu gündür, demiştir.

İbn Abbâs da: Ehl-i sünnetin yüzleri ak olacak, ehl-i bid’atin yüzleri de kapkara olacaktır, demiştir.

Yüzleri kapkara olacaklar hakkında da beş görüş vardır:

Birincisi: Onlar kalu belada iman ettikten sonra Allah’ı inkâr edenlerdir, bunu Übey b. Ka’b demiştir.

İkincisi: Onlar Harurilerdir, bunu Ebû Ümâme ile Ebû İshak el - Hemadani, demişlerdir.

Üçüncüsü: Onlar Yahudilerdir, bunu da İbn Abbâs, demiştir.

Dördüncüsü: Onlar münafıklardır, bunu da Hasen Basri, demiştir.

Beşincisi: Onlar ehl-i bid’attir, bunu da Katâde, demiştir.

"İnkar mı ettiniz?":

Zeccâc şöyle demiştir: Bunun manası. Onlara, inkâr mı ettiniz, denir. Denir sözü atılmıştır, çünkü kelâmda onu gösteren ipucu vardır; meselâ:

"İsmail: Rabbimiz bizden kabul buyur” (Bakara: 127) âyeti gibi ki: Rabbimiz, bizden kabul buyur, derler demektir. Şu da öyledir:

"Her kapıdan: Selamün aleyküm” (Ra’d: 25, 26): Mana: Selamün aleyküm, derler.

"Ekefertüm"deki hemze istifham içinse de manası tespit ve azarlamadır (istifham-ı inkâridir = inkâr mı ettiniz!). Eğer: Bunlar bütün kâfirlerdir, dersek, onların kalu belada iman edip sonra inkâr etmelerindendir. Eğer: Onlar Haruriler ile ehl-i bid’attir, dersek, imandan sonra küfürleri itikat açısından cemaatten ayrılmalarındandır. Eğer: Onlar Yahudilerdir, dersek, onlar Peygambere, gönderilmeden önce iman etmelerinden, meydana çıktıktan sonra da inkâr etmelerindendir. Eğer: Onlar münafıklardır, dersek, onların dilleriyle iman edip, kalpleri ile de inkâr etmelerindendir.

"Fezukul azabe": Aslında zevk (tatmak) ağız ile olur, burada ise istiare vardır; sanki onlar bilinen ve tanınan şeyi teşbih yolu ile yemek anında tadılan şeye benzetmişlerdir. Araplar: Kad zuktü min ikrami fülanin ma yürğıbüni fi kasdihi (falanın öyle ikramım tattım ki, onu ziyaret etmek mecburiyetinde kaldım) derler ki, tanıdım, demektir. Zukil ferese (atın tadına bak), yani huyunu suyunu öğren, derler.

Temim b. Mukbil de şöyle demiştir:

(Güzeller) usta savaşçıların tadıp (tanıyıp) da ellerinde daha da yumuşattıkları,

Rüdeyni mızrağının salınması gibi yürüyorlar.

Bir başkası da şöyle demiştir:

Allah Kayslilerin akıllarını tattı,

Hafif olduklarını görünce de onlardan nefret etti.

Burada tatmaktan maksat, bilmektir. Halil’in kitabında da şöyle denilmiştir: insan başına gelen her kötülüğü tatmıştır.

107

Yüzleri ak olanlara gelince, onlar Allah’ın rahmetindeler. Orada ebedi olarak kalacaklardır.

"Yüzleri ak olanlara gelince":

İbn Abbâs: Onlar mü’minlerdir, demiştir. Allah’ın rahmeti ise, cennetidir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Cennete rahmet denilmesi, oraya girmelerinin O’nun rahmetiyle olmasındandır.

Zeccâc da şöyle demiştir: Bunun manası: "Rahmetinin sevabındalar, demektir. Rahmetin "fiha” zamiri ile tekrar edilmesi pekiştirmek içindir.

108

Bunlar, Allah'ın, sana hak olarak okuduğumuz âyetleridir. Allah âlemlere haksızlık etmek istemez.

"Allah âlemlere haksızlık etmek istemez": Bazıları: Bunun manası. Onlara suçsuz azap etmez, demişlerdir.

Zeccâc da şöyle demiştir: Bize azabı hak edenlere azap ettiğini bildirmiştir.

109

Göklerde ve yerde ne varsa, Allah’a aittir. İşler Allah’a döndürülür.

110

Sizler insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmet oldunuz. İyiliği emreder, kötülükten men eder ve Allah’a inanırsınız. Kitap ehli de iman etse idi elbette kendileri için daha hayırlı olurdu. Onlardan iman edenler vardır; çoğu ise fasıktırlar.

"Sizler insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmet oldunuz":

Sebeb-i nüzûlü şöyledir: İki Yahudi olan Malik b. Dayf ile Vehb b. Yehuza; İbn Mes’ûd, Ebû Huzeyfe’nin azatlısı Salim, Übey b. Ka’b ve Muaz b. Cebel’e: Bizim dinimiz sizin dininizden daha hayırlıdır, biz sizden daha faziletliyiz, dediler; bunun üzerine bu âyet indi. Bu İkrime ile Mukâtil’in görüşüdür. Bu Âyetten kimler irade edildiği hususunda da dört görüş vardır:

Birincisi: Onlar Bedir gazileridir.

İkincisi: Onlar muhacirlerdir.

Üçüncüsü: Onlar bütün ashaptır.

Dördüncüsü: Bütün ümmet-i Muhammed'dir. Bütün bu görüşler İbn Abbâs’tan nakledilmiştir.

Behz b. Hakim, babasından, dedesinden, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in şöyle dediğini rivayet etmiştir: Sizler yetmiş ümmetten daha fazlasınız; onların en hayırlısı ve Allah katında en kıymetlisisiniz. 8

8 - Tirmizî, Tefsirü sureti Al-i İmran: bab, 9; İbn Mâce, Zühd, bab, 34; Darimi, Rikak, bab, 47; Ahmed, Müsned, 4/447, 5/3, 5.

Zeccâc da şöyle demiştir: Esas hitap Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in ashabına ise de, bu diğer ümmetine de şamildir.

"Küntüm” kavli üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: O aslı üzeredir, ondan maksat mazidir, sonra da bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası: Siz Levh-i Mahfuz’da böyle idiniz, demektir.

İkincisi: Bunun manası: Böyle yaratıldınız ve böyle var edildiniz, demektir. Bu iki görüşü müfessirler, demişlerdir.

Üçüncüsü: Manası: Var olduğunuz zamandan beri böyle idiniz, demektir, bunu da İbn Enbari, demiştir.

İkincisi: Oldunuzun manası: Siz, demektir: Meselâ:

"Allah gafur rahimdir” (Nisa: 96) âyetinde olduğu gibi.

Bunu Ferrâ’, demiştir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Bazen fiil mazi sigasıyla gelir, hal ve ya gelecek zaman manasına olur, meselâ, "küntüm” kavli gibi ki, manası: Siz, demektir. Şu da öyledir:

"Hani Allah: Ey İsa, demişti". Bu, diyecek manasınadır. Şu da öyledir:

"Allah’ın emri geldi” (Nahl: 1); gelecek, demektir. Şu da öyledir:

"Beşikte olan bir çocukla nasıl konuşuruz?” (Meryem: 29), yani şimdi beşikte bulunan, demektir. Şu da öyledir:

"Allah işiten ve gören oldu” (Nisa: 134), yani Allah işitendir, görendir, demektir. Şu da öyledir:

"Bulutu kaldırır, biz de onu göndermişizdir” (Fatır: 9), yani göndeririz, demektir.

"Siz, insanlar için çıkarılan en hayırlı ümmet oldunuz":

Bunun üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Manası: Siz, insanlar için çıkarılan en hayırlı ümmet oldunuz.

Ebû Hureyre şöyle demiştir: Onları zincirlerle getirirler, onları İslâm’a girdirirler.

İkincisi: Sizler çıkarılan ümmetlerin en hayırlısı oldunuz.

"İyiliği emreder ve kötülükten men edersiniz":

Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu hayırlı olmanın şartıdır, bu mana Ömer b. Hattab, Mücâhid ve Zeccâc’tan rivayet edilmiştir.

İkincisi: Bu Allah’tan onlara övgüdür, bunu da Rebi’ b. Enes, demiştir.

Ebû’l - Âliyye şöyle demiştir: Ma’ruf, Tevhidtir, münker de şirktir.

İbn Abbâs: Ehli- kitap: Yahudilerle Hıristiyanlardır, demiştir.

"Onlardan mü’minler vardır": Müslüman olanlar vardır, meselâ Abdullah b. Selam ve arkadaşları gibi.

"Çokları fasıktırlar": Yani kâfirdirler, onlar da Müslüman olmayanlardır.

111

Size eziyetten başka bir zarar veremezler. Eğer sizinle savaşırlarsa size arkalarını dönüp kaçarlar. Sonra da kendilerine yardım edilmez.

"Size eziyetten başka bir zarar veremezler":

Mukâtil şöyle demiştir: Sebeb-i nüzulü şöyledir: Yahudilerin başları, Abdullah b. Selam ile arkadaşlarına gelip Müslüman oldukları için onlara eziyet ettiler. Bunun üzerine bu âyet indi.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Eziyet vermeleri:

"Üzeyr Allah’ın oğludur” (Tevbe: 30);

"İsa Allah’ın oğludur” (Tevbe: 30);

"Allah üçün üçüncüsüdür” (Maide: 73) demeleridir.

Hasen Basri de şöyle demiştir: Bu, Allah’a karşı yalan söylemeleri ve Müslümanları sapıklığa çağırmalarıdır.

Zeccâc da şöyle demiştir: Bu, bühtan ve iftiralarıdır. Âyetten kastedilen: Müslümanlara ancak sapıklığa çağırmaları ve onlara küfrü işittirmeleri dışında dille eziyet etmekten başka bir şey yapamayacaklarını bildirmektir. Sonra da:

"Eğer sizinle savaşırlarsa, arkalarını dönerek kaçarlar” diyerek onlara karşı zafer va'detti.

112

Nerede bulunsalar üzerlerine zillet damgası vurulmuştur; ancak Allah'ın ipine ve insanların ipine sarılmış olmaları hariç. Allah’ın gazabına uğradılar ve üzerlerine miskinlik damgası vuruldu. Çünkü onlar Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlar ve peygamberleri haksız yere öldürüyorlardı. İşte bu, isyan etmeleri ve aşırı gitmelerinden dolayı idi.

"Eyne ma sükıfû": Nerede yakalanır ve bulunurlarsa, demektir. Çünkü onlar nereye inseler o yer halkının sözüne ve cizye vermeye muhtaçtırlar.

Hasen Basri şöyle demiştir: Bu ümmet hep onları: Mecusilere cizye verirken görmüştür.

Habl kelimesine gelince:

İbn Abbâs, Atâ’, Dahhâk, Katâde, Süddi ve

İbn Zeyd: Habl, verilen sözdür, demişlerdir. Bazıları da: Kelâmın manasının: Ancak mü’minlerden Allah’ın izni ile aldıkları söz hariçtir, şeklinde olduğunu söylemişlerdir.

Zeccâc da şöyle demiştir:

"Ancak Allah'ın sözü hariç” kavlinde istisnadan sonrası (maba’di), birinciye (makabline) dahil değildir (istisna munkatıdır).

Mana şöyledir: Onlar hor ve zelillerdir, şu kadar var ki, onlar kendilerine verilen söze sığınırlar. Âyetin kalan kısmının tefsiri ise Bakara suresinde geçmiştir.

113

Hepsi bir değiller; kitap ehlinden kıyam duran bir topluluk vardır ki, gece saatlerinde secde halinde Allah’ın âyetlerini okurlar.

"Bir değiller":

İniş sebebi hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem gece yatsı namazına çıkmadı, nihayet gecenin üçte biri gitti, sonra gelip onlara müjde verdi: Bu namazı ehl-i kitaptan hiç kimse kılmaz, dedi. 9

9 - Heysemi, Mecmau'z - Zevaid, 1/312.

Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu İbn Mes’ûd, demiştir.

İkincisi: İbn Selam bir bölük Yahudi ile Müslüman olunca, hahamları: Muhammed’e ancak kötülerimiz iman etti, dediler; bunun üzerine bu âyet indi. Bunu İbn Abbâs ile Mukâtil, demişlerdir.

Âyetin manasında da iki görüş vardır:

Birincisi: Ümmet-i Muhammed ile Yahudiler bir değildir, bunu İbn Mes’ûd ile Süddi, demişlerdir.

İkincisi: Yahudilerin hepsi bir değildir; bilakis içlerinde Allah’ın emrini yerine getirenler vardır. Bu da İbn Abbâs ile Katâde'nin görüşüdür.

Zeccâc da şöyle demiştir: Tam vakıf "leysu sevaendir", yani ehl-i kitap bir değildir, demektir.

"Kâimen"in manasındada üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar Allah’ın emri üzerinde sebat ederler, demektir, bunu İbn Abbâs ile Katâde, demişlerdir.

İkincisi: O adil topluluktur, bunu Hasen, Mücâhid ve İbn Cüreyç, demişlerdir.

Üçüncüsü: Doğru olanlar, demektir, bunu Ebû Ubeyd ile Zeccâc demişlerdir.

Ferrâ’ da şöyle demiştir: Bir topluluktan bahsetti, arkasından bir tane daha zikretmedi; aslında bir topluluktan daha bahsedilmelidir; çünkü

"eşit” olmak için iki tane lazımdır. Araplar eğer kelâmda bir delil varsa iki şeyden birini söylemezler. Şair Ebû Züeyb şöyle demiştir:

Kalbim bana isyan etti; ben ise onun emrini

Dinlemekteyim, bilmiyorum istedikleri doğru mudur?

"Değil midir? Yanlış mıdır?” demedi. Çünkü Kelâmın manası anlaşılmaktadır.

Bir başkası da şöyle demiştir:

Bir yere hayır niyet edip gittiğim zaman bilmiyorum

O ikisinden hangisi karşıma çıkar:

Benim istediğim hayır mı?

Yoksa beni isteyen şer mi?

(İlk beyitte şerri zikretmemiştir. Mütercim).

Şu âyet de böyledir:

"Gece saatlerinde secde ve kıyam ederek ibadet eden (etmeyen) gibi mi?"dir. (Zümer: 9) Zıddını söylememiştir; çünkü âyetin sonunda:

"Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” (Zümer: 9) kavlinde gizlenen şeye delil vardır. Zeccâc bu görüşü şöyle reddetmiştir: Ehl-i kitabın zikri:

"Onlar Allah’ın âyetlerini inkâr eder ve peygamberleri haksız yere öldürürler” kavlinde geçmiştir; Allahü teâlâ onlardan kıyam eden bir topluluk olduğunu bildirmiştir. Onun için:

"Bir de kıyam etmeyen topluluk vardır” sözüne ne hacet vardır? Sadece onların çoğunluğunun yaptığı fi’li zikretmekle başlamıştır; o da inkâr etmek ve karşı gelmektir. Bunlardan onlara muhalif olanları zikretmiştir.

"Ânâe’l-leyl": Gece saatleri demektir, ânâ’nın tekili inyün'dür,

İbn Paris: Mada minelleyli inyün ve inyani, denir, çoğulu “Ânâ“ dır, demiştir.

Müfessirler: Bu saatlerin belli olup olmamasında iki görüş beyan ederek ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Onlar bellidir, sonra bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar yatsı namazıdır, bunu İbn Mes’ûd ile Mücâhid, demişlerdir.

İkincisi: Onlar akşamla yatsı arasıdır, bunu da Süfyan, Mansur’dan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Gece yarısıdır, bunu Süddi, demiştir.

İkincisi: Belirsiz olarak gece saatleridir, bunu da Katâde ile diğerleri demişlerdir.

"Onlar secde ederler": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu, namazdan kinayedir, bunu Mukâtil, Ferrâ’ ve Zeccâc, demişlerdir.

İkincisi: O bilinen secdedir, maksat; secde halinde okurlar demek değildir; onlar iki şeyi birleştirmişlerdir, onlar da: Okumak ve secde etmektir.

114

Allah’a ve ahiret gününe iman ederler; iyiliği emredip kötülükten men ederler ve hayırlara koşarlar. İşte onlar iyi kimselerdir.

115

Ne hayır işlerlerse asla inkâr edilmeyecektir. Allah müttakileri çok iyi bilmektedir.

"Vema yef’alû min hayrin fe-len yükferûh":

İbn Kesir, Nâfi, İbn Âmir ve Ebû Bekir Âsım’dan rivayetle, her iki yerde de hitap sigasıyla tef altı ve tükferuh okumuşlardır, çünkü Cenab-ı Allah: "Küntüm hayra ümmetin” diye muhatap sigası kullanmıştır.

Katâde: Felen tükferuh: Sizden asla kaybolmayacaktır, demiştir. İçlerinde Hamze, Kisâi, Hafs -Âsım'dan rivayetle- Abdülvaris -Ebû Amr’dan rivayetle- her ikisinde de ye ile ve kıyamda duran topluluktan haber vererek yef’alu ve yükferu okumuşlardır. Ebû Amr’in kalan arkadaşları ise ye ile te arasında serbest bırakırlar.

116

Şüphesiz kâfirleri ne malları ne de evlatları Allah'tan hiçbir şey gideremez. İşte onlar cehennemin arkadaşlarıdır. Orada ebedi kalacaklardır.

117

Onların bu dünya hayatında harcadıklarının hali, içinde dondurucu bir soğuk bulunan ve kendilerine zulmeden bir kavmin ekinine dokunup da onu mahveden rüzgarın hali gibidir. Onlara Allah zulmetmedi, fakat onlar kendilerine zulmediyorlardı.

"Onların bu dünya hayatında harcadıklarının hali":

Kimlerin hakkında indiğinde dört görüşle ihtilaf ettiler:

Birincisi: O kâfirlerin infak ve sadakaları hakkındadır, bunu Mücâhid, demiştir.

İkincisi: O ayak takımı Yahudilerin, Âlimlerine harcamaları hakkında inmiştir, bunu da Mukâtil, demiştir.

Üçüncüsü: Bedir savaşına katkıda bulunan Müşrikler hakkındadır.

Dördüncüsü: Müşriklerle savaş etmeye çıkan Müslümanlarla beraber çıkan münafıkların katkıları hakkında inmiştir. Bu iki görüşü Ebû’l - Hasen Maverdi, demiştir.

Süddi de şöyle demiştir: Harcama şirk amellerine misal olarak verilmiştir.

Âyette geçen "sırr” kelimesi hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: O, soğuktur, bunu çoğunluk, demiştir.

İkincisi: O, ateştir, bunu İbn Abbâs, demiştir.

İbn Enbari de: Ateşin sesle nitelenmesi alevlenirken ses çıkarmasından dolayıdır, demiştir.

Üçüncüsü: Sırr: Ses çıkarma, çakıl ve taşın hareketidir, sarirün- na’l (ayakkabının çıkardığı ses) de ondandır. Bunu İbn Enbari, demiştir. Hars ise: Ekindir.

"Kendilerine zulmediyorlardı"nın manasında da iki görüş vardır:

Birincisi: Küfür, masiyetler ve Allahü teâlâ’nın hakkına mani olmakla kendilerine zulmettiler.

İkincisi: Ekim zamanı dışında ekin ekmekle zulmettiler.

"Allah onlara zulmetmedi":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Onlara bu eksikliği suç işlemedikleri halde vermedi; bu, Allah’ın hakkını men etmeleri yüzünden nefislerine zulmettikleri için gelmiştir. Bu, Allahü teâlâ’nın amellerini ahirette iptal edeceğine dair getirdiği bir misaldir. Bize anlatıldığına göre

Sa’leb şöyle demiştir: Allahü teâlâ bu ayete rüzgarla başladı, mana ise ekin üzerinedir. Tıpkı şunun gibi:

"duymayan davarlara seslenen çoban gibi", aslında mana seslenilen davar üzerinedir. Şu âyet de buna yakındır:

"İçinizden ölüp de geride eşler bırakanların eşleri kendi başlarına iddet beklerler"; Burada

"eşlerden” haber vermiş,

"ellezine"nin işaret ettiği erkekleri terk etmiştir, sanki: içinizden ölenlerin eşleri iddet beklerler demiş gibidir. Ellezine ile başlamışsa da maksat eşlerdir.

Sa’leb örnek olarak şu şi’ri getirmiştir:

Belki de rüzgar benden bir dönerse,

İbn Ebi Deyyan’ın üzerine, pişman olabilir.

Şair, kendini bırakıp İbn Ebi Deyyan’dan haber vermiştir. Maksadı: Rüzgar benden dönerse belki de İbn Ebi Deyyan pişman olur, demektir. Bazen bir şeyle başlanır, maksat onu geri koymaktır; şu âyet-i kerime gibi:

"Kıyamet günü Allah’a karşı yalan söyleyenlerin yüzlerinin kapkara olduğunu görürsün". (Zümer: 60) Mana:

Allah'a karşı yalan söyleyenlerin yüzleri kıyamet gününde kapkara olacaktır, demektir.

118

Ey iman edenler, sizden başkalarını sırdaş edinmeyin; onlar size fesat yapmakta kusur etmezler. Sıkıntıya düşmenizi isterler. Kin ve nefretleri ağızlarından belli olmuştur. Göğüslerinin gizledikleri ise daha büyüktür. Eğer aklınızı çalıştırıyorsanız âyetleri size açıklamış bulunuyoruz.

"Ey iman edenler, sizden başkalarını sırdaş edinmeyin".

İbn Abbâs ile

Mücâhid şöyle demişlerdir; Bu âyet; münafıklara samimi davranan Yahudilerle aralarındaki akrabalık, dostluk, komşuluk, emişme ve antlaşma yüzünden sıkı fıkı olan bir grup münafıklar hakkında inmiştir. Onlar bu hareketlerinden men edildiler.

Zeccâc şöyle demiştir: Bitane: Durumunu gizleyen ve kendisine açınılan kimsedir: Fülanün bitanetün lifülanin denir ki, ona sokuluyor ve onunla can ciğerdir, demektir. Laye’luneküm’ün manası ise: Sizi sonunda zarara sokacak hareketten çekinmezler, demektir.

"Veddu maanittüm": Sıkıntıya uğramanızı, başınıza kötü bir şey ve bir zarar gelmesini isterler, demektir. Fülanün yu’nitü fülanen denir ki, onu zora sokmak ve ona eziyet etmek istiyor, demektir. Bunun aslı: Ekemetün anutun kavlinden gelir ki, uzun, dik ve engebeli yokuş demektir.

İbn Kuteybe de: Mindüniküm"ün manası: Müslümanların dışında demektir, habal ise şerdir, demiştir.

"Kin ve nefretleri ağızlarından belli olmuştur":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Size onlardan yalan, kötü söz ve dininize muhalefet göründü. Kadı Ebû Ya'lâ da şöyle demiştir: Bu âyette Müslümanların memurluk ve katiplik gibi işlerinde zimmileri çalıştırmanın câiz olmadığına işaret vardır.

Bunun içindir ki, İmam Ahmed: Ehli harple savaşırken zimmilerden yardım istenmez, demiştir. Rivayete göre Hazret-i Ömer de, Ebû Mûsa'nın zimmilerden birini katiplikte kullandığını haber alınca ona yazmış ve onu azarlamış: Allah onları hor ettikten sonra onları tekrar aziz etmez, demiştir.

119

Sizler öyle kimselersiniz ki, onları seversiniz; onlar ise sizi sevmezler. Sizler kitapların hepsine iman edersiniz. Sizinle karşılaştıkları zaman,

"iman ettik” derler. Baş başa kaldıkları zaman size karşı kinlerinden parmak uçlarını ısırırlar. "Kininizden ölün” de. Şüphesiz Allah sinelerin içindekini çok iyi bilmektedir.

"Sizler öyle kimselersiniz ki,":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Genellikle ensar Yahudilerle ilişki kurar, onlar da onlarla ilişki kurarlardı. Ensar Müslüman olunca'Yahudiler onlara kızdılar, bu âyet bunun üzerine indi. Bu âyette hitap mü'minleredir.

İbn Kuteybe de: Kelâmın manası: Ey o kimseler sizler öyle kimselersiniz ki, demiştir.

"Tuhibbunehum"daki zamir, kendilerine karşı iyi niyet beslenilmekten men edilen kimselere râcîdir.

Mü’minlerin onları sevmelerinde ise dört görüş vardır:

Birincisi: Bu, akrabalık, emişme ve antlaşma yoluyla doğal olarak onlara meyletmedir, bu mana İbn Abbâs’tan nakledilmiştir.

İkincisi: İşledikleri günahlardan dolayı karşılaşacakları azaba karşı acıma manasınadır, bu mana da Katâde’den nakledilmiştir.

Üçüncüsü: Bu, münafıkların yalandan iman göstermelerinden dolayıdır, bu da Ebû’l - Âliyye’den rivayet edilmiştir.

Dördüncüsü: Onlar Müslümanların kâfir olmalarını istemeleri gibi, ötekilerin de onların Müslüman olmalarını istemeleridir. Bu da Mufaddal ile Zeccâc’ın görüşüdür. Kitap ise: Kitaplar manasınadır, bunu da Zeccâc, demiştir.

"Sizinle karşılaştıkları zaman, iman ettik, derler":

Bu münafıkların halidir.

Mukâtil: Onlar Yahudilerdir, demiştir. Enamil: Parmak uçlarıdır.

İbn Abbâs: Ğayz, birine kızmaktır, demiştir. Bunun mecaz olduğu, hallerini izah için söylendiği de denilmiştir: Gerçekte parmak uçlarını ısırma diye bir şey yoktur.

"Öfkenizden ölün” sözünün manası: ölünceye kadar onunla kalın, demektir, öfkeleri de Müslümanları birlik görmelerinden kaynaklanmakta idi.

İbn Cerir Taberî şöyle demiştir: Bu, Allah'tan Nebisine öfkelerinden ölmeleri için onlara beddua etme emridir.

120

Size bir iyilik dokunursa onları üzer. Eğer size bir kötülük dokunursa, buna sevinirler. Eğer sabreder ve sakınırsanız, hileleri size hiçbir zarar vermez. Şüphesiz Allah yaptıklarını kuşatıcıdır.

"Size bir iyilik dokunursa":

Katâde: Bu, uyum ve birlikteliktir, demiştir. Kötülük ise: Ayrılık, anlaşmazlık ve Müslümanların bir kesiminin yara almasıdır.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: İyilik nimet, kötülük de musibettir, demiştir.

"Eğer sabrederseniz": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Eziyetlerine sabrederseniz, bunu İbn Abbâs demiştir.

İkincisi: Allah’ın emrine sabrederseniz, bunu da Mukâtil, demiştir.

"Sakınırsanız": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Şirkten sakınırsanız, demektir, bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Günahlardan sakınırsanız, demektir, bunu da Mukâtil, demiştir.

"Layedurrukürn":

İbn Kesir, Nâfi ve Ebû Amr; dadın kesresi ve şeddesiz olarak yedırküm okumuşlar; Âsım, İbn Âmir, Hamze ve Kisâi de, dadın zammesi ve şedde ile layedurrukürn okumuşlardır.

Zeccâc: Dur ile dayr aynı manayadır, demiştir. Keyd'e gelince,

İbn Kuteybe: Hile manasınadır, demiştir. Ebû Süleyman Hattâbî de: Muhit: gücü bütün yaratıklarını kuşatan ve ilmi bütün eşyayı saran yüce Halık’tır, demiştir.

121

Hani sen mü’minleri savaş mevzilerine yerleştirmek için ailenden erkenden ayrılmıştın. Allah hakkıyle işiten ve kemaliyle bilendir.

"Hani sen ailenden erkenden ayrılmıştın":

Müfessirler şöyle demişler: Bu kelâmda takdim ve tehir vardır, takdiri şöyledir: Yemin olsun ki, Allah size Bedir’de yardım etmişti, hani sen ailenden erkenden ayrılmıştın.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Tübevviü, bevve’tüke menzilen’den gelir ki, birine bir konut temin etmek veya iskan edip yerleştirmektir. Makaide lilkıtal da: Mevziler ve saf tutulan yerlerdir. Bunun hangi savaşta olduğunda üç görüş halinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Uhut savaşında idi, bunu Abdurrahman b. Avf, İbn Mes’ûd, İbn Abbâs, Zührî, Katâde, Süddi, Rebi’ ve İbn İshak, demişlerdir. Zira o, Uhut savaşında Âişe’nin evinden Uhud’a çıkmış, ashabını savaş düzenine sokmaya başlamıştı.

İkincisi: O Ahzab savaşıdır, bunu da Hasen, Mücâhid ve Mukâtil, demişlerdir.

Üçüncüsü: Bedir savaşıdır, bu da yine Hasen’den nakledilmiştir.

İbn Cerir Taberî de şöyle demiştir: Birincisi daha doğrudur, çünkü Allahü teâlâ:

"Hani içinizden iki bölük bozulmaya yüz tutmuştu” demiştir. Âlimler de bunun Uhutsavaşında olduğunda müttefiktirler.

"Allah işitendir, bilendir": Ebû Süleyman Dımeşki şöyle demiştir: Senin çıkışta onlarla istişare etmeni ve onların da çıkmak istemelerini işitmektedir, içlerinde sakladıkları şehitlik arzusunu da bilmektedir.

122

O zaman sizden iki bölük bozulmaya yüz tutmuşlardı. Halbuki onların yardımcıları Allah idi. Mü’minler yalnız Allah’a tevekkül etsinler.

"O zaman sizden iki bölük bozulmaya yüz tutmuşlardı":

Zeccâc şöyle demiştir: Mü’minleri mevzilere yerleştirmek o vakit olmuştu. Tefşelâ: Korkmak ve gevşemek demektir.

"Vallahu veliyyühüma": Allah onların yardımcılarıdır, demektir. Cabir b. Abdullah şöyle demiştir: Onlar Seleme oğulları ve Harise oğulları olarak bizlerdik, bunun da böyle olmamasını istemezdik, çünkü Allahü teâlâ:

"Allah onların yardımcılarıdır” demiştir. Hasen de: Onlar ensardan iki grup idi, böyle şeyler düşünmüşlerdi, Allah onları korudu. Şöyle de denilmiştir: Abdullah b. Übey, Uhut savaşında adamları ile dönünce, ona tabi olanlardan iki bölük böyle şey düşündüler, Allah da onları korudu.

Tevekküle gelince:

İbn Abbâs: O, Allah’a güvenmektir, demiştir, İbn Fâris de: Bir işte acz göstermek ve başkasına itimat etmektir, demiştir. Fülanün vükeletün ve tükeletün derler ki, acizdir, işini başkasına havale ediyor, demektir. Başkası da şöyle demiştir: O, vekalet kökünden tefa’ul veznindedir, vekeltü emri ilâ fülanin fetevekkele bihi, denir ki: İşimi falancaya havale ettim, o da garanti edip yerine getirdi, demektir. Ene mütevekkilün aleyhi (ben de ona tevekkül ettim) denir. Bazıları da: O, güzel idaresine güvenerek işi Allah’a bırakmaktır, demişler.

123

Yemin olsun, Allah size düşmandan zayıf iken Bedir’de yardım etmişti. Allah'tan korkun ki, şükretmiş olasınız.

"Yemin olsun, Allah size Bedir’de yardım etmişti":

Bedir denmesinde iki görüş vardır.

Birincisi: O, Bedir adında bir adamın kuyusu idi, bunu Şa’bî, demiştir.

İkincisi: O, tarafların karşılaştığı yerin adıdır, bunu da Vakıdi, şeyhlerinden nakletmiştir,

"Siz zayıf idiniz": Sayınız ve teçhizatınız az olduğu için.

"ki, şükredesiniz diye": Yani şiikredenlerden olmanız için size yardım etti.

124

Hani sen mü’minlere: "Rabbinizin size indirilmiş üç b. melekle yardım etmesi yetmez mi?” diyordun.

"Hani sen mü’minlere: "Rabbinizin size indirilmiş üç b. melekle yardım etmesi yetmez mi?” diyordun":

Şa’bî şöyle demiştir: Kürz b. Cabir, Mekke müşriklerine: Ben size kendi kavmimle yardım edeceğim, dedi, bu da Müslümanlara zor geldi, bunun üzerine bu âyet indi.

Bu hangi savaşta idi? Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bedir savaşında idi, bunu İbn Abbâs, İkrime, Mücâhid ve Katâde, demişlerdir.

İkincisi: Uhut savaşında idi, sabrettikleri takdirde onlara imdat edeceğini va'detmişti. Onlar da sabretmeyince imdat gelmedi. Bu; İkrime, Dahhâk ve Mukâtil’den rivayet edilmiştir. Birincisi daha doğrudur.

Kifâyet: İhtiyacı görecek miktar, demektir. İktifa ise: Bununla yetinmektir. İmdat da: Bir şeyi parça parça vermektir.

"Münzilin": Kumaların çoğu zayi şeddesiz, İbn Âmir ise şeddeli okumuştur.

125

Evet, eğer sabreder ve sakınırsanız, onlar (düşmanlar) da size şu anda (ansızın) gelirlerse, Rabbiniz size nişanlı beş b. melekle imdat edecektir.

"Size şu anda gelirlerse": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O istikametten ve o seferden, bunu İbn Abbâs, Katâde, Mukâtil ve Zeccâc, demişlerdir.

İkincisi: öfkeleriyle (fevri olarak), bunu da İkrime, Mücâhid, Dahhâk ve diğerleri demişlerdir.

İbn Cerir de şöyle demiştir: Kim o cihetten derse, Bedir günü çıkmaya başladıkları anı kastetmiştir; kim de: öfkelerinden derse, Bedir’de ölüleri için kızmalarını kastetmiştir. Fevrin aslı bir işe başlama anıdır. Faretil kıdrü denir ki, tencerenin içindeki kaynamaya başladı, sonra da devam etti, demektir.

İbn Paris de şöyle demiştir: Faretil kıdrü tefuru denir ki, tencere fokurdadı; fara gadabuhu da denir ki, adam öfkesinden köpürdü, demektir. Faalehu min fevrihi demek ise: Sakinleşmeden, kızgın iken yaptı (fevri hareket etti), demektir.

O fevri hareketleri hangi günde idi? Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bedir gününde idi, bunu Katâde, demiştir.

İkincisi: Uhut gününde idi, Uhut gününde, Bedir’de karşılaştıkları şeyden dolayı kızmışlardı.

"Müsevvimin": İbn Kesir, Ebû Amr ve Âsım, vavm kesri ile diğerleri de fethi ile okumuşlardır. Kim fethi ile okursa, onlara Allah nişan vurdu, demek ister. Kim de kesri ile okursa melekler kendilerine bizzat nişan vurdular, demek ister.

Ahfeş: Sevvemet hayleha demiştir ki, melekler atlarına kendileri nişan vurdular, demektir. Hadiste de Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den şöyle dediği rivayet edilmiştir: Atlarınıza nişan vurun, melekler de vurdular. 10

10 - İbn Cerir Taberî, 7/186.

Fi’li onların yaptığını bildirmiştir. Bu da kesre ile olduğunun delilidir (müsevvimin).

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Müsevvimin’nin manası: Savaş nişanı takılan atlar demektir, bu da sima’dan alınmadır. Sevme de: Atlının bizzat kendine koyduğu nişandır. Hazret-i Ali şöyle demiştir: Bedir savaşında meleklerin atlarının nişanı kuyruk ve alınlarında birer tutam beyaz yün idi.