4-NİSA SÛRESİ

Bismillahirrahmanirrahim

Medine’de inmiştir. 176 ayettir.

1

Ey iman edenler, sizi bir tek nefisten yaratan ve ondan da eşini yaratan, bu ikisinden de birçok erkekler ve kadınlar üreten Rabbinizden korkun. O’nunla birbirinizden dilekte bulunduğunuz Allah’tan ve akrabalık (bağlarını koparmak) tan korkun. Şüphesiz Allah üzerinizde bir gözeticidir.

İnişi hakkında iki görüşle ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: O Mekki'dir, bunu Atıyye, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Hasen, Mücâhid, Cabir b. Zeyd ve Katâde de bu görüştedirler.

İkincisi: O Medenidir, bunu da Atâ’, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Mukâtil de bu görüştedir. Onun Medeni olduğu, ancak bir âyetinin Mekke’de Osman b. Talha hakkında indiği rivayet edilmiştir. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem orayı fethedince, Ka’be’nin anahtarlarını ondan alıp da Abbas’a teslim etmek isteyince inmiştir; o da şu ayettir:

Şüphesiz Allah size emanetleri ehline vermenizi emreder. Bunu Maverdi, demiştir.

"Rabbinizden korkun": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O, itâat manasınadır, bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Çekinmek manasınadır, bunu da Mukâtil, demiştir. Bir tek nefis: Âdem ve eşi Havva’dır.

"Haleka minha"daki

“he” zamiri cumhûrun kavline göre teb’iz (ba’z) manasınadır. İbn Bahr de: Ondan, yani onun cinsinden, demiştir. 1

1 - Ebû Hayvan el - Endelüsi, Bahrulmuhit, 3/154.

“Eş“ i ne zaman yaratılmıştır? Bunda iki görüş halinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: O (Âdem) cennete girdikten sonra yaratılmıştır, bunu İbn Mes’ûd ile İbn Abbâs, demişlerdir.

İkincisi: Cennete girmeden önce yaratılmıştır. Bunu da Ka’bu’l - Ahbar, Vehb ve İbn İshak demişlerdir.

İbn Abbâs da şöyle demiştir: Allahü teâlâ Âdem’i yaratınca ona bir uyku verdi, Havva'yı onun sol eğelerinden birinden yarattı. 2

2 - Buhârî, Ehadisü'l - - Enbiya, bab, 1; Nikah, bab, 80; Müslim, Rıda, hadis no, 62.

Ona hiçbir rahatsızlık vermedi. Eğer böyle bir rahatsızlık duysa idi, hiçbir zaman ona şefkat göstermezdi. Uyanınca:

"Ey Âdem, bu kim?” denildi. O da: Havva, dedi.

"Besse minhüma":

Ferrâ’ şöyle demiştir: Besse yaymak manasınadır. Araplardan bazıları: Ebessalluhül halka derler. Besestüke ma nefsi ve ebsestüke derler ki, içimdekini sana açtım, demektir.

"Ellezi tesâelûne bihi":

İbn Kesir, Nâfi', İbn Âmir ve Burcumi, Ebû Bekir’den, o da Âsım’dan, Yezidi, Şuca, Cu’fi, Abdülvaris, Amr’dan rivayetle şeddeli olarak

"tessaelune” okumuşlardır.

Âsım, Hamze, Kisâi ve Ebû Amr’in arkadaşları ondan rivayetle şeddesiz okumuşlardır.

Zeccâc şöyle demiştir: Aslı tetesaelune’dir, kim şedde ile okursa, teyi sine idgam eder, çünkü mahreçleri yakındır. Kim de şeddesiz okursa, ikinci teyi hazfeder, çünkü iki te birleşmiştir.

"Tesâelûne bihi"'nin manası üzerinde üç görüş beyan ederek ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Onunla birbirinize şefkat duyarsınız, bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Onunla akit yapar ve sözleşirsiniz, bunu da Dahhâk ile Rebi’, demişlerdir.

Üçüncüsü: Onunla haklarınızı istersiniz, bunu da Zeccâc, demiştir.

"Vel-erhâm": Cumhûr mimin nasbi ile okumuştur, mana da: Akrabalık bağlarını koparmaktan sakının demek olur. Bunu bu şekilde İbn Abbâs, Mücâhid, İkrime, Süddi ve İbn Zeyd, demişlerdir. Hasen, Katâde, A’meş ve Hamze de, mimin kesri ile okumuşlar; mana da: O’nun adına ve akrabalık namına birbirinizden dilekte bulunursunuz, demek olur. Bunu bu şekilde Hasen, Atâ’ ve Nehaî tefsir etmişlerdir.

Zeccâc şöyle demiştir:

"Erham"ı cer ile okumak gramerce mümkün değildir, ancak şiirde kafiye zarureti için okunur. Dinde de hatadır, çünkü Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem:

"Babalarınızla yemin etmeyin” demiştir. 3

3 - Müslim, Kitabu'l - Eyman, hadis no, 4.

Ferrâ’ da bu görüşe meyletmiştir.

İbn Enbari de şöyle demiştir: Hamze’nin cer ile okunması, Arapların eski bir adetini haber vermek üzeredir;

Mana şöyledir: Cahileyede O’nun ve akrabalık adına dilekte bulunduğunuz Allah’tan korkun.

Ebû Ali de şöyle demiştir: Kim cer ile okursa, be ile mecmr olan ismin üzerine atfeder, ki, bu, kıyas olarak zayıftır ve az kullanılır. Onu terk etmek daha güzeldir.

Rakîb’e gelince İbn Abbâs ile

Mücâhid: Rakîb, gözetleyici, demişlerdir. Hattâbî de: O gözünden bir şey kaçmayan bekçidir, insanlar için kullanılırsa, bir şeyle görevlenen ve onu gözetleyen, onda gaflet etmekten sakınan kimse demektir. Rakabtüşşey’e erkubuhu rikbeten denir.

2

Yetimlere mallarını verin. Temizi murdara değişmeyin. Onların mallarını kendi mallarınıza katarak yemeyin. Çünkü bu, büyük bir günahtır.

"Yetimlere mallarını verin":

İniş sebebi şöyledir: Gatafan kabilesinden bir adamın yetim yeğenine ait çok malı vardı, çocuk buluğa erince malım istedi, o da vermedi, onu Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e dava etti, bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Said b. Cübeyr, demiştir.

"Verin” emri velilere ve vasilere dönüktür.

Zeccâc şöyle demiştir: Onlara buluğdan sonra da yetim denilmesi, daha önceki hallerine binaendir. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e de: Ebû Talib’in yetimi derlerdi.

"Vela tetebeddelul habise bittayyibi": İbn Muhaysın: Tek te ile

"tebeddelu” okumuştur. Sonra Kelâmın manasında da iki görüş vardır:

Birincisi: O gerçekten değiştirmektir. Sonra bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O iyiyi alıp yerine kötüyü vermektir. Bunu Said b. Müseyyeb , Dahhâk, Nehaî, Zührî ve Süddi, demişlerdir.

Süddi şöyle demiştir: Birileri yetimin sürüsünden semiz koyunu alır, onun yerine zayıfı verirdi. Kaliteli dirhemleri alır, yerine sahte dirhemleri verirdi.

İkincisi: O Yetime karşı kâr ederdi, yetim de toy olduğu için bunu bilmezdi, bunu Atâ’, demiştir.

İkinci görüş: O gerçek değiştirme değildir, onu tüketmek üzere almaktır. Sonra bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar kadınları ve çocukları mirasçı yapmazlardı, mirası ancak büyük erkekler alırlardı. Buna göre adamın mirastan aldığı temiz, yetim hakkından aldığı da murdardır. Bu, İbn Zeyd’in görüşüdür.

İkincisi: O, kendi mallarından yeme yerine yetimlerin mallarından yemedir, bunu da Zeccâc, demiştir.

"İla” "maa” manasınadır, hub da günahtır. Hasen, Katâde ve Nehaî hanın fethası ile havb okumuşlardır.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Hicazlılar zamme ile hub, Temimliler de fetha ile havb, derler.

İbn Enbari şöyle demiştir:

Ferrâ’: Mazmum isim, meftuh da mastardır, demiştir.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Bunda da üç lügat vardır: Hub, havb ve hab.

3

Eğer yetimler (yetim kızlar) hakkında adaleti yerine getiremeyeceğinizden korkarsanız, sizin için helâl olan kadınlardan ikişer, üçer ve dörder olmak üzere nikah edin. Eğer yine adalet yapamayacağınızdan korkarsanız bir kadın yahut sağ ellerinizin sahip olduğu cariye ile (yetinin). Bu sapmamanıza daha yakındır.

"Eğer yetimler hakkında adaleti yerine getiremeyeceğinizden korkarsanız": Bunun inişi ve tevili hakkında altı görüşle ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Onlar cahiliye döneminde birçok kadınlarla evlenirlerdi, aralarında adaleti terk etmekten sakınmazlardı. Onlara bu âyetle: Yetimler arasında adaleti terk etmekten sakındığınız gibi kadınlar arasında da adaleti terk etmekten sakının, denildi. Bu mana İbn Abbâs, Said b. Cübeyr, Dahhâk, Katâde, Süddi ve Mukâtil’ten rivayet edilmiştir.

İkincisi: Yetim velileri kadınlarla yetimlerin mallarıyla evlenirlerdi, kadınlar çoğalınca yetimlerin mallarına yüklendiler, bunun üzerine yetimlerin mallarını muhafaza etmek için dört kadınla sınırlandılar. Bu mana da İbn Abbâs ile İkrime’den rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Bunun manası şöyledir: Ey yetimlerin velileri, yetim kızları nikahladığınız zaman mehillerinde adalet etmekten korkarsanız, Allah’ın size helâl ettiği yabancı kadınlardan nikahlayın. Bu mana da Hazret-i Âişe’den rivayet edilmiştir.

Dördüncüsü: Bunun manâsı şöyledir: Ey yetimlerin velileri, eğer onları nikahlamada adaleti icra edememekten korkar, onlarla geçimsizlikten ve onlara rağbet etmemekten sakınırsanız, başkalarını nikahlayın. Bu mana da yine Hazret-i Âişe ile Hasen’den rivayet edilmiştir.

Beşincisi: Onlar yetimlere veli olmaktan kaçınırlardı, zinadan da kaçınmaları emredildi ve helâl nikah yapmaları buyuruldu, bu mana da Mücâhid’ten rivayet edilmiştir.

Altıncısı: Onlar yetimlerin mallarından kaçındıkları gibi, yetim kızları nikah etmekten de kaçınırlardı, Allah onlara bu âyetle müsaade etti ve onları adalet edebilecekleri sayı ile sınırladı ve: Ey yetimlerin velileri, onlarda adalet edememekten korkarsanız, onları nikahlayın, adalet etmeniz için de dörtten fazla nikahlamayın. Eğer onlarda adalet edememekten korkarsanız, bir tanesiyle evlenin. Bu mana da Hasen’den rivayet edilmiştir.

İbn Kuteybe şöyle demiştir:

"Eğer korkarsanız"ın manası: Adalet edemeyeceğinizi bilirseniz demektir. Aksatarrecülü denir ki, adalet etmektir, kasatarrecülü de: Haksızlık etmektir. Yetimler hakkında adalet etmenin manasında da iki görüş vardır:

Birincisi: Yetimleri nikahlamada.

İkincisi: Mallarında.

"Fenkihu matabe leküm": Size helâl olanı nikahlayın, demektir.

İbn Cerir şöyle demiştir: Size hoş olanla fiil kastedilmiş, kadınların şahısları kastedilmemiştir. Bunun için de

"ma” demiş, "men” dememiştir. Yetimlerden nikah mı, başkalarından nikah mı? Bunda iki görüş vardır ve bunlar da yukarıda geçmiştir.

"Mesna ve sülase ve ruba’":

Zeccâc şöyle demiştir: Bu,

"ma tabe leküm"den bedeldir, manası da: İkişer ikişer, üçer üçer ve dörder dörder demektir. Allahü teâlâ Araplara lügatlerin en fasihi ile hitap etmiştir. Düzgün konuşan bir kimsenin dokuz diyecek yerde: iki, üç ve dört demesi doğru değildir. Çünkü dokuz, bu sayıyı karşılamak için konulmuştur. O zaman konuşmada acizlik olur (bu sayıdan dokuz kadınla evlenmenin câiz olduğunu çıkaranlara söylüyor. Mütercim).

İbn Enbari de şöyle demiştir: Bu vavın manası dağıtmadır, toplama değildir.

Mana şöyledir: Size helâl olan kadınlardan bir durumda ikisi ile evlenin, başka bir durumda üçü ile evlenin, bu iki halin dışında da dört kadınla evlenin.

Kadı Ebû Ya'lâ da şöyle demiştir: Buradaki vav istediği sayının mubah olması içindir, toplama için değildir. Bu sayı da ancak hürler içindir, köleler için değildir. Bu da Ebû Hanife ile Şâfiî’nin kavilleridir.

İmam Malik ise: Onlar da hürler gibidir, demiştir. Bizim delilimiz: Nikahlayın kavlidir. Bu da nikah tasarrufunda bulunan için söz konusudur. Kölenin ise böyle bir imkanı yoktur. Onun arkasından:

"Bir yahut ellerinizin sahip olduklarından” demiştir ki, kölenin böyle bir sahipliği yoktur. Onun için dört değil, ancak iki olabilir.

"Fein hiftüm": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bilirseniz, demektir.

İkincisi: Korkarsanız, demektir.

"Adalet edememekten": Kadı Ebû Ya’lâ: Kadınlar arasında nöbette adaleti kastetmiştir, demiştir.

"Bir tane": Yani tek eşle evlenin, demektir. Hasen, A’meş ve Humeyd, merfu olarak: Fevahidetün okumuşlar; mana da: Biri yeter, demektir.

"Ev mameleket eymanüküm": Cariyeler demektir,

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Yetimlere bakmak zorunda kalıp da aralarında adalet edememekten korktuğunuz gibi kadınları nikahladığınız zaman da aralarında adalet edememekten korkun. Sonra şöyle demiştir: Eğer bu dört kadın arasında adalet edememekten korkarsanız, bir kadın nikahlayın ve cariye ile yetinin.

"Zâlike edna": Bu daha yakındır.

"Teulu"nun manasında da üç görüş vardır:

Birincisi: Meyletmektir, bunu İbn Abbâs, Hasen, Mücâhid, İkrime, Atâ’, İbrahim, Katâde, Süddi, Mukâtil ve Ferrâ’, demişlerdir. Ebû Mâlik ile Ebû Ubeyd de: Haksızlık etmemenize daha yakındır, demişler.

İbn Kuteybe şöyle demiştir:

Zeccâc: Tecuru ile temilu’nun aynı manaya olduğunu söylemiştir. İki Arap bir adamı hakem tayin ettiler; birinin lehine hüküm verdi. Aleyhine hüküm verilen: Inneke vallahi teulu aleyye (Allah’a yemin ederim ki, bana haksızlık ediyorsun) dedi.

İkincisi: Sapmamanıza demektir.

Üçüncüsü: Ailenizin kalabalık olmaması için. Bunu İbn Zeyd demiş ve Ebû Süleyman Dımeşki tefsirinde onu imam Şâfiî’den rivayet etmiştir. Zeccâc ise onu reddetmiş ve: Bütün dilciler bu görüşün hatalı olduğunu söylemişlerdir. Çünkü bir kadım bile geçindirmek zordur, Köleleri idare etmek dört kadım idare etmekten daha az zor değildir (kalabalık dikkate alınmamalıdır demek istiyor. Mütercim).

4

Kadınlara mehirlerini yürekten isteyerek verin. Eğer ondan birazını gönül hoşluğu ile size bağışlarlarsa, onu da afiyetle içinize sindirerek yiyin.

"Kadınlara mehirlerini yürekten isteyerek verin": Bununla kimlere hitap edildiği hususunda iki görüş halinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Onlar kocalardır, bu da cumhûrun görüşüdür. Delil olarak da evlenenlere hitabın göçmiş olmasıdır. Bu da onun üzerine atfedilmiştir.

Mukâtil şöyle demiştir: Bir adam mehirsiz evlenir ve: Ben sana mirasçı olurum, sen de bana mirasçı olursun, derdi. Kadın da: Peki, derdi; bunun üzerine bu âyet indi.

İkincisi: Bu, velilere yöneliktir; sonra bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bir adam bir dulu evlendirdiği zaman mehrini kadın değil, kendi alırdı, bu âyetle bundan men edildiler. Bu da Ebû Salih’in görüşüdür. Ferrâ’ ile

İbn Kuteybe de bunu tercih etmişlerdir.

İkincisi: Bir adam bir adama kendi kız kardeşini verir, onun kız kardeşini de karşılık olarak mehirsiz olarak alırdı (değişik ederlerdi), bu âyetle bundan da men edildiler.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Sadukat: Çoğuldur, tekili sadukadır. "Nihleten” üzerinde de dört görüş vardır:

Birincisi: O farz manasınadır, bunu İbn Abbâs, Katâde, İbn Cüreyc, İbn Zeyd ve Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: O hibe ve bağış manasınadır, bunu da Ferrâ’, demiştir.

İbn Enbari de şöyle demiştir: Araplar cahiliyede kadınlara mehillerinden hiçbir şey vermezlerdi. Allah onlar için mehri farz kılınca, Allah’tan kadınlara bir ikram oldu, kadınlara hibe olarak erkeklere farz oldu.

Zeccâc şöyle demiştir: O, Allah’tan kadınlara bir hibedir.

Kadı Ebû Ya’lâ da şöyle demiştir: Mehre: Nihle denilmesi, kocanın ona karşılık bir şey almamasıdır. Çünkü nikahtan sonra temas ise kadının mülkündedir. Baksanıza, kadın şüphe ile temas edilmiş olsa, mehir kocanın değil kendinin olur. Kocanın hak ettiği şey ise sadece mubahlıktır, mülk değildir.

Üçüncüsü: O gönül hoşluğu ile verilen bir hediyedir, sanki: Onlara mehirlerini istemeyerek vermeyin, demiştir. Bunu da Ebû Ubeyde, demiştir.

Dördüncüsü: Nihlenin manası dindarlıktır, takdiri şöyledir: Onlara mehirlerini dindarlık olarak verin. Meselâ: Fülanün yentehilu keza, denir ki: Filan dindendir, demektir. Bunu Zeccâc, bazı Âlimlerden nakletmiştir.

"Fein tıbne leküm": Yani kadınlar size mehri bağışlarlarsa demektir. Leküm (size) kavlinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar kocalardır.

İkincisi velilerdir,

"minhu"daki zamir ise sadâk'a, yani mehre râcîdir.

Zeccâc: Burada minhü cins içindir, demiştir; tıpkı "fecteniburricse minel evsan” âyetinde olduğu gibi ki, o putlar pistir, demektir. Sanki: Mehir denen şeyi yiyin demiş gibi olur. Binaenaleyh bir adamın zevcesinden mehrin tamamını istemesi câizdir. "Nefsen” ise temyiz olarak mensubtur.

Mana: Eğer onu size gönül rızası ile bağışlarlarsa, onu afiyetle yiyin, demektir. Heni’de de üç görüş vardır:

Birincisi: Akibeti hayır olan şeydir.

İkincisi: Geriye fayda ve şifa bırakan şeydir.

Üçüncüsü: O hayatı zehir etmeyen şeydir.

"Meri” ise: hazmedilen ve memnun kalınan yemektir.

5

Allah’ın ayakta durmanıza vesile kıldığı mallarınızı beyinsizlere vermeyin. Bunlardan onlara yedirin, onları giydirin ve onlara güzel sözler söyleyin.

"Mallarınızı beyinsizlere (sefihlere) vermeyin": Sefihlerin kimler olduğunda beş görüş vardır:

Birincisi: Onlar kadınlardır, bunu İbn Ömer, demiştir.

İkincisi: Kadınlarla çocuklardır, bunu da Said b. Cübeyr, Katâde, Dahhâk, Mukâtil, Ferrâ’, İbn Kuteybe, demişlerdir. Hasen ile Mücâhid'ten de iki görüşün benzeri rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Evlatlardır, bunu Ebû Mâlik, demiştir. Bu üç görüş, İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir. Hasen'den: Onların küçük çocuklar olduğu rivayet edilmiştir.

Dördüncüsü: Yetimlerdir, bunu da İkrime ve bir rivayette de Said b. Cübeyr, demiştir.

Zeccâc, âyetin manası şöyledir, demiştir: Beyinsizlere mallarını vermeyin; delili de

"onlara ondan rızklarını verin” kavlidir. "Leküm” demesi, Allah’ın malları cins kılıp onları insanlara vermesidir. Başkası da: Malları velilere nispet etmesi, üzerinde kayyum olmalarındandır.

Beşincisi: Söz mutlaktır, ondan maksat da kısıtlanmayı hak eden bütün beyinsizlerdir, bunu İbn Cerir, Ebû Süleyman Dımeşki ve diğerleri demiştir. Âyetten zahir olan da budur.

"Mallarınızı” kavli üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: O yetimlerin mallarıdır.

İkincisi: Beyinsizlerin mallarıdır.

"Elleri cealallahu leküm kıyamen": Hasen: Ellâti ceale lekül kıvamen” okumuştur. İbn Kesir, Âsım, Hamze, Kisâi ve Ebû Ubeyde’de burada ye ve med ile "kıyamen"; Nâfi ile İbn Âmir de, elifsiz olarak "kayyimen” okumuşlardır;

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Kıyamen ve kıvamen aynı derecededir: Haza kıvamü emrike ve kıyamuhu, dersin ki, işini ayakta tutan şey demektir.

Ebû Ali el - Farisi de şöyle demiştir: Kıvamen, kıyamen ve kayiymen işi ayakta tutan şeydir. Ve şöyle demiştir: Burada "kıyam” "kıymet"in çoğuludur sözünün hiçbir kıymeti yoktur.

"Onlara onda rızklarını verin": Rızklarını ondan verin demektir.

"Güzel söz” hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Güzel vaattir, bunu İbn Abbâs, Atâ’, Mücâhid ve Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Güzel karşılık vermektir, bunu da Dahhâk, demiştir.

Üçüncüsü: Duadır, meselâ: Allah afiyet versin demek gibi.

6

Yetimleri deneyin: Nikah (evlilik) çağına yaklaştıkları zaman, eğer onlardan rüşdüne erdiklerini sezerseniz, mallarını onlara verin. Onları (mallarını) israf ederek ve büyürler de (ellerinizden alırlar) diye aceleye getirerek yemeyin. Kim zengin ise (yemekten) çekinsin. Kim de fakir ise örfe göre yesin. Onlara mallarını verdiğiniz zaman şahit tutun. Hesap görücü olarak Allah yeter.

"Yetimleri deneyin":

İniş sebebi şudur: Rifaa adında bir adam öldü, Sabit adında küçük bir çocuk bıraktı; amcası ona veli oldu. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e geldi: "Kardeşimin oğlu yetim olarak benim kucağımdadır, onun malından bana ne helaldir ve malını ona ne zaman vereceğim?” dedi. Bunun üzerine bu âyet indi. Aynısını Mukâtil de zikretmiştir.

İbtila denemedir. Ne ile denenecekler? Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Onların akılları denenir, bunu İbn Abbâs, Süddi, Süfyan ve Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Akıllarında ve dinlerinde denenirler, bunu da Hasen ile Katâde, demişlerdir. Mücâhid’ten bu iki görüşün benzeri nakledilmiştir.

Üçüncüsü: Akıl ve dinlerinde, mallarını muhafazada denenirler, bunu da Sa’lebî, demiştir.

Kadı Ebû Ya’lâ da: Bu denemenin buluğdan önce olacağını söylemiştir.

"Nikah çağına yaklaştıkları zaman": Yani kadınları nikah etme çağına demektir.

"Fe-in ânestüm": Bilirseniz manasınadır. Esas ânestü: Gördüm, demektir.

Rüşd için de dört görüş vardır:

Birincisi: dinde salâh ve malı muhafaza etmektir, bunu İbn Abbâs ile Hasen, demişlerdir.

İkincisi: Akılda usluluk ve malı korumaktır, bu da İbn Abbâs ile Süddi’den rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: O akıldır, bunu da Mücâhid ile Nehaî, demişlerdir.

Dördüncüsü: Akıl ve dinde salâhtır, bu da Süddi’den rivayet edilmiştir.

Bil ki: Allahü teâlâ yetimlerden kısıtlılığın kaldırılmasını iki şeye bağlamıştır: Buluğ ve rüşt. Velilere de onları denemelerini emretmiştir. Rüşdüne erdikleri anlaşılırsa mallarını onlara teslim etmek velilere vacip olur.

Buluğ da beş şeyden biriyle olur, üçünde kadınlarla erkekler ortaktır; onlar da düş azmak, on beş yaşını doldurmak ve kıl bitmektir. İki şey de kadınlara özeldir; bunlar da hayız ile gebeliktir.

"O malları israf ederek yemeyin": Velilere hitaptır,

İbn Abbâs: Onları haksız yere yemeyin, demiştir.

"Bidaren": Bu da malı çocuğun buluğa ermesinden önce yiyip bitirmektir.

"Kim zengin ise yemekten çekinsin": Yani kendi malından yesin, yetimin malını yemesin.

Ma’rûf: Örfe göre yemede de dört görüş vardır:

Birincisi: O ödünç olarak almaktır, bu, Hazret-i Ömer, İbn Abbâs, İbn Cübeyr, Ebû’l - Âliyye, Ubeyde, Ebû Vâil , Mücâhid ve Mukâtil'den rivayet edilmiştir.

İkincisi: İsraf etmeden muhtaç olduğu kadar yemektir, bu İbn Abbâs, Hasen, İkrime, Atâ’, Nehaî, Katâde ve Süddi’den rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: O yetim için çalıştığı zaman ücretini almaktır. Bu da İbn Abbâs ile Hazret-i Âişe’den rivayet edilmiştir. Ebû Talib ile Mansur’un İmam Ahmed radıyallahu anh’ten rivâyetleri de böyledir.

Dördüncüsü: O zaruret anında almaktır, eğer eli bollaşırsa onu geri öder. Eğer bollaşmazsa, ona helaldir, bu da Şa’bî’nin görüşüdür.

Âlimler bu âyetin muhkem yahut mensuh olduğunda iki görüş belirterek ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Muhkemdir; bu da Hazret-i Ömer, İbn Abbâs, Hasen, Şa’bî, Ebû’l - Âliyye, Mücâhid, İbn Cübeyr, Nehaî, Katâde ve diğerlerinin görüşleridir. Bunlara göre hükmü şöyledir: Zengine yetimin malından hiçbir şey yemek helâl değildir. Yetecek kadar malı olmayan ve yetimin malına bakmak kendisini geçiminden alıkoyan fakire gelince: örfe göre ve israf etmeden yetecek kadar alması câizdir.

Zenginleştiği zaman tazmin edip öder mi? Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Tazmin etmez, işinin ücreti gibi olur, bu da Hasen, Şa’bî, Nehaî, Katâde ve Ahmed b. Hanbel’in görüşleridir.

İkincisi: Zengin olduğu zaman tazmin etmesi vaciptir, bu da Hazret-i Ömer ile diğerlerinden rivayet edilmiştir. İbn Abbâs'tan da iki görüşün benzeri nakledilmiştir.

İkinci görüş: O:

"Mallarınızı aranızda bâtıll sebeplerle yemeyin” (Nisa: 29) âyetiyle mensuhtur. Bu da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir ki, sahih değildir.

"Onlara şahit tutun": Kadı Ebû Ya’lâ: Bu, yetim ve veli için ihtiyattır, vacip değildir, demiştir. Yetim için ihtiyattır; çünkü şahit olursa malı almadığını kolay kolay iddia edemez. Veliye gelince: Emin olduğu meydana çıkar ve yetim malın verildiğini inkâr ettiği zaman yemin etmek mecburiyetinde kalmaz.

"Hasîb” üzerinde de üç görüş vardır:

Birincisi: O şahit, demektir, bunu İbn Abbâs, Süddi ve Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: O yeter, demektir, ahsebeni hazeşşey’ü’den gelir ki, bana yeter, demektir. Şair de şöyle demiştir:

Mahallenin çocuğu aç ise onu en iyi yiyeceklere besleriz,

Eğer aç değilse, ona her şeyimizle yeteriz.

Üçüncüsü: O hesaba çeken, demektir, o zaman celîs, ekil ve şerîb gibi ismi fail manasına gelir, bunu da İbn Kuteybe ile Hattâbî nakletmişlerdir.

7

Erkekler için ana babanın ve akrabaların bıraktıklarından bir hisse vardır. Kadınlar için de ana babanın ve akrabaların bıraktıklarından az olsun yahut çok olsun farz kılınmış bir hisse vardır.

"Erkekler için ana babanın ve akrabaların bıraktıklarından bir hisse vardır":

İniş sebebi şöyledir: Evs b. Sabit el - Ensarî vefat etti, geriye üç kız ile bir kadın bıraktı. Amcasının oğullarından Katada ve Arfeta denen iki adam kalkıp malını aldılar, ne karısına ne de kızlarına bir şey vermediler. Bunun üzerine karısı Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e gelip durumu anlattı, fakirlikten şikayet etti. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu İbn Abbâs, demiştir.

Katâde de şöyle demiştir: O zaman kadınlara miras vermezlerdi, bunun üzerine bu âyet indi. 4

4 - Taberi, Tefsir, 7/597.

Ricâldan maksat erkekler, kadınlardan maksat da dişilerdir, ister küçük olsunlar isterse büyük olsunlar.

"Nasîb” hisse demektir. O, bu âyette kapalı bırakılmıştır, miktarı başka yerde açıklanmıştır. Şu âyetler de öyledir:

"Hasat zamanı hakkını ver” (En’am: 141);

"onların mallarından sadaka al". (Tevbe: 103)

Mafrûd da Allah'ın farz kıldığı, demektir ki, vacipten daha kuvvetlidir.

8

Miras taksiminde hısımlar, yetimler ve yoksullar hazır bulundukları zaman onları da rızıklandırın. Onlara güzel bir söz söyleyin.

"Miras taksiminde hısımlar hazır bulundukları zaman":

Bu taksimde iki görüş vardır:

Birincisi: Miras bırakanın ölümünden sonra mirasın taksimidir, buna göre hitap mirasçılaradır, fokları böyle demiştir; İbn Abbâs, Hasen ve Zührî bunlardandır.

İkincisi: O ölünün ölmeden önce vasiyetidir, buna göre kendisine mirasçı olmayana bir şeyler belirtmekle memurdur. Bu İbn Abbâs ile İbn Zey’den rivayet edilmiştir.

Müfessirler şöyle demişler: Akrabalardan maksat, mirasçı olmayanlardır.

"Onları ondan rızıklandırın": Yani onlara verin. Bu, çoğunluğa göre müstehaptır. Bazıları da bunun malda vacip olduğunu söylemişlerdir. Eğer mirasçılar büyük olurlarsa, verme işini kendileri üstlenirler. Eğer küçük olurlarsa, onların yerine mallarının velisi yapar. Rivayete göre Ubeyde yetimlerin mallarını taksim etmiş, bir koyun satın alınmasını söylemiş ve onların mallarından alınmıştır. Yemek yapılıp dağıtılmıştır: Eğer bu âyet olmasa idi, kendi malımdan vermek isterdim, demiştir.

Muhammed b. Sîrin de velisi bulunduğu yetimlere böyle yapmıştır.

Mücâhid’ten de: Âyetin hükmü vaciptir, dediği rivayet edilmiştir.

"Ma’rûf: Güzel söz” hakkında da dört görüş vardır:

Birincisi: Veli onlara verirken; Al, Allah bereketli eylesin (bereketini gör), der. Bunu Salim el - Eftas, İbn Cübeyr’den rivayet etmiştir.

İkincisi: Veli: Bu, yetimin malıdır, benim bunda hiçbir yetkim yoktur, der. Bunu da Ebû Bişr, İbn Cübeyr’den rivayet etmiştir.

İbn Cübeyr’den gelen başka bir rivayet de şöyledir: Eğer ölü onlar için bir şey vasiyet etmiş ise, vasiyetlerini yerine getirir. Eğer mirasçılar büyük iseler onlara birer parça verir. Eğer küçük iseler, velisi: Benim bu malda müdahale hakkım yoktur, o küçüklere aittir der, işte güzel söz budur.

Üçüncüsü: O güzel vaattir, mirasçıların velileri onlara şöyle der: Bunlar küçük mirasçılardır, buluğa erdikleri zaman hakkınızı tanımalarını söyleriz. Bunu Atâ’ b. Dinar, İbn Cübeyr’den rivayet etmiştir.

Dördüncüsü: Onlara maldan bir şeyler verilir; arazi ve köleler taksim edilirken: Bereketini görün, denir. İşte güzel söz budur. Hasen ile Nehaî de: Biz ulularımızın böyle yaptıklarına eriştik, demişlerdir.

Nasih ve mensuh âlimleri bu âyette iki görüş üzerinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: O muhkemdir, bu da Ebû Mûsa'l - Eş’ari, İbn Abbâs, Hasen, Ebû’l - Âliyye, Şa’bî, Atâ’ b. Ebi Rebah, Said b. Cübeyr, Mücâhid, Nehaî ve Zührî’nin görüşleridir. Âyetin mazmununun çoklarına göre müstehap, bazılarına göre de vacip olduğunu zikretmiş bulunuyoruz.

İkinci görüş: O mensuhtur, onu:

"Allah size evlatlarınızda vasiyet eder” âyeti neshetmiştir. Bunu Mücâhid, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Said b. Müseyyeb , İkrime, Dahhâk, Katâde ve diğerlerinin görüşü de budur.

9

Arkalarında onlara karşı korktukları küçük ve zayıf çocuklar bıraktıkları takdirde (halleri) ne olur diye korkacak olanlar korksunlar. Allah’tan sakınsınlar ve doğru söz söylesinler.

"Arkalarında zayıf zürriyetler bırakanlar korksunlar":

Bu âyetle muhatap olanlar hakkında üç görüş halinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi:; vasiyet edenin yanında hazır olanlara hitaptır.

Buna göre âyetin manasında iki görüş vardır:

Birincisi: Malını vasiyet edenin yanında hazır bulunanlar ona malını mirasçı olmayana dağıtıp da mirasçılarını terk etmesini emretmekten sakınsınlar; tıpkı vasiyet edenler kendileri olup da onları mallarını evlatlarına bırakmasını söyleyenler memnun ettiği gibi.

Bu mana İbn Abbâs, Hasen, Said b. Cübeyr, Mücâhid, Katâde, Dahhâk, Süddi ve Mukâtil tarafından verilmiştir.

İkincisi: Tam bu görüşün zıddınadır; bu da vasiyet edenin yanında bulunanların onu akrabalara vasiyet etmesine mani olup sırf çocuklarına vasiyet etmesini önerenler böyle bir hareketten korksunlar. Bu görüş Mukassim, Süleyman et - Teymi ve diğerlerinin görüşüdür.

İkinci görüş: Bu yetimlerin velilerine hitaptır ve:

"Onları israfla ve acele yiyip bitirmeyin” kavline bağlıdır; buna göre Kelâmın manası şöyle olur: Velisi bulunduğunuz yetimlere iyilik edin, tıpkı sizden sonra evlatlarınızın velilerinin iyilik etmelerini istediğiniz gibi. Bu mana da İbn Abbâs ile İbn Saib’den rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Bu vasilere hitaptır; vasiyet edenin çizdiği gibi vasiyeti yerine getirmek ve vasiyetin nerelere harcanacağına dikkat etmekle emrolundular, tıpkı hiç değiştirmeden zayıf zürriyetlere riayet edildiği gibi. Sonra bu da:

"Kim vasiyet edenin haktan sapmasından veya bir günah işlemesinden korkar da aralarını bulursa, ona günah yoktur” (Bakara: 182) âyetiyle neshedilmiştir. Vasinin bu âyetle haktan sapma gördüğü zaman şer’î enstrümanları kullanması ve mirasçıların arasını bulması emredilmiştir. Bunu da Şeyhimiz Ali b. Ubeydullah ve diğerleri "Nasih ve Mensuh’ta” zikretmiştir. Buna göre âyet mensuh, öncekine göre de muhkem olur.

"Dı’âf” dayıfın çoğuludur, onlar da küçük çocuklardır. Hamze ayni imale ederek "zıayfen” okumuştur; gerekçesi de şudur: Fial vezninde olup da başı istila harflerinden ve meksur olanlarda, meselâ zıâf, kıfâf ve hifâf gibi, bunlarda imale güzeldir. Çünkü istila harfi yükseltilmiş, sonra da kesr ile indirilmiş olur. Ama kesreye meylettikten sonra vurgu ile yükseltilmemesi de müstehaptır. O.zaman ses tek düzey olmuş olur. Hamze de hıyı imale ederek

"hafu aleyhim” öyle okumuştur. Burada imale güzeldir, hı her ne kadar istila harfi ise de. Çünkü o

"hiftü"deki kesreyi talep etmektedir, imale ile o tarafa gitmiş olur. Kavl-i sedid de: Doğru sözdür.

10

Şüphesiz yetimlerin mallarını haksız olarak yiyenler, ancak karınlarında bir ateş yerler. Onlar çılgın ateşe gireceklerdir.

"Şüphesiz yetimlerin mallarını haksız yere yiyenler":

Bunun iniş sebebi için iki görüş vardır:

Birincisi: Gatafan kabilesinden Mersed b. Zeyd adında bir adam, kardeşi oğlunun malına mütevelli oldu ve onu yedi. Âyet bunun üzerine indi, bunu Mukâtil b. Hayyan, demiştir.

İkincisi: Hanzala b. Şemerdel bir yetime veli oldu, malını yedi. Âyet bunun üzerine indi. Bunu da bazı müfessirler zikretmiştir. Sadece yemeden bahsedilmesi, en büyük hedefi yemek olmasındandır. Bunun almak yerine kullanıldığı da söylenmiştir.

Said b. Cübeyr şöyle demiştir: Zulüm malı haksız yere almaktır.

"Karınlar"dan bahsedilmesi de tekit içindir, nitekim: Gözümle gördüm, kulağımla işittim, dersin.

Ateş yemelerinden ne kastedildiği hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar kıyamet gününde ateş yiyeceklerdir, İleride yiyecekleri için böyle denmiştir; meselâ:

"İçki sıkıyorum” (Yûsuf.: 36) âyetinde olduğu gibi.

Süddi de şöyle demiştir: Haksız yere yetim malı yiyen kabrinden kalktığı zaman ağzından, kulaklarından, burnundan ve gözlerinden ateş alevi çıkar. Onu her gören, onun yetim malı yediğini anlar.5

5 - Taberi, Tefsir, 8/26.

İkincisi: Bu misaldir, manası: Kendilerini ateşe götürecek şeyleri yerler, demektir; şu âyette olduğu gibi:

"Ölümle karşılaşmadan önce onu temenni ediyordunuz; işte onu gördünüz” (Al-i İmran: 143), yani sebeplerini gördünüz, demektir.

"Seyaslevne saire":

İbn Kesir, Nâfi, Ebû Amr, Hamze ve Kisâi, yenin fethası ile "seyaslevne” okumuşlar; Hasen ile İbn Âmir de, yenin zammesi ile okumuşlardır; İbn Mukassim de onlara katılmış, ancak o şeddeli okumuştur.

Mana da: Ateşe yakılırlar ve kebap edilirler, demek olur. Sair ise: tutuşturulmuş ateştir, istiarünnar da ateşin tutuşmasıdır.

Tefsir ve fıkıh bilgisi olmayan bazı kimseler, bu âyetin mensuh olduğunu vehmetmişlerdir, çünkü o indiği zaman bazılarının yetimlere karışmaktan sıkıldıklarını, bunun üzerine de:

"Onlara karışırsanız kardeşlerinizdir” (Bakara: 220) kavlinin indiğini işitmişlerdir ki, bu yanlıştır. Onlardan sıkıntının kaldırılması ıslah niyetiyledir, zulmü mubah görmek niyetiyle değildir.

11

Allah size çocuklarınız hakkında tavsiye ediyor: Bir erkek için iki dişi hissesi vardır. Eğer mirasçılar ikiden fazla kadın olurlarsa, murisin bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Eğer bir dişi olursa, yarısı onundur. Ebeveyninden her birisi için altıda bir vardır; eğer murisin çocuğu varsa. Eğer çocuğu yoksa ve ona ebeveyni mirasçı oluyorsa, anası için üçte bir vardır. Eğer ölenin kardeşleri varsa, anası için altıda bir vardır. Bu da ettiği vasiyetten veyahut borçtan sonradır. Babalarınızın ve oğullarınızın sizin için hangisinin daha yararlı olacağını bilemezsiniz. Bu Allah’tan bir farz olarak (tespit edilmiştir). Şüphesiz Allah hakkıyle bilici ve hikmet sahibidir.

"Allah size evlatlarınız hakkında vasiyet ediyor":

İniş sebebi için üç görüş vardır:

Birincisi: Cabir b. Abdullah hastalandı, Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem onu ziyaret etti, o da:

"Ya Resûlallah, malımda ne yapayım?” dedi. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Buhârî ve Müslim rivayet etmiştir. 6

6 - Buhârî, Vudu', bab, 44; Müslim Feraiz, hadis no, 6 ve 7; İmam Ahmed, Müsned, 3/298.

İkincisi: Bir kadın peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e iki kız çocuğu getirdi: Ya Resûlallah, bunların babası, Uhut’ta seninle çarpışırken öldürüldü, amcaları da mallarının tamamını aldılar, dedi; âyet bunun üzerine indirildi. Bu aynı zamanda Cabir b. Abdullah tan da rivayet edilmiştir. 7

7 - İmam Ahmed, Müsned, 3/352; Ebû Dâvud, Tirmizî, İbn Mâce ve Hakim. Hakim sahih olduğunu söylemiştir.

Üçüncüsü: Hassan b. Sabit’in kardeşi öldü, geriye bir kadınla beş kız çocuğu bıraktı. Mirasçıları malını aldılar; ne karısına ne de kızlarına bir şey vermediler. Karısı Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e gelip şikayet etti, âyet bunun üzerine indi. Bu da Süddi’nin görüşüdür.

Zeccâc şöyle demiştir:

"Yûsîküm": Size farz kılıyor, demektir, çünkü vasiyetin bazısı farzdır.

Başkası da şöyle demiştir:

Vasiyetin zikredilmesi iki şeyden dolayıdır:

Birincisi: Vasiyet işi artıracağı için daha tekit edicidir.

İkincisi: Vasiyette Vasiyet edenin de hakkı vardır, bu da hakkına nispet edilmekle durumu daha da pekiştirmiş olur. Hasen ile İbn Ebi Able, şedde ile:

"Yuvassîküm” okumuşlardır.

"Erkek için iki dişi payı vardır": Yani oğlun mirası iki dişinin hissesi kadardır. Sonra ilk sıradaki dişilerin hissesini zikredip

"eğer olurlarsa", yani dişiler olurlarsa;

"ikiden çok kadınlar".

"Fevka” kelimesi için de iki görüş vardır:

Birincisi: O zaittir, meselâ  

"fardibu fevkal a’nak” (Enfal: 13) kavlinde olduğu gibi.

İkincisi: O, fazla manasınadır. Kadı Ebû Ya'lâ şöyle demiştir: Neden ikiden fazla ve birden bahsetti de ikiyi vurgulamadı? Çünkü erkekle birlikte olan her bir dişi için üçte bir verince, dişi ile beraber üçte bir vermesi daha evladır.

"Vein kanet vahideten": Cumhûr nasb ile; Nâfi de ref ile okumuştur.

Mana da: Eğer bir vaki olur veyahut bir bulunursa, demektir.

"Ve-li-ebeveyhi":

Zeccâc şöyle demiştir: Ebevahu eb ve ebetin kelimelerinin tesniyesidir. Ümde aslolan ebet, demektir, ancak üm ile yetinilmiştir.

"Ebeveyhi"deki zamir, her ne kadar zikri geçmemiş ise de ölüye râcîdir.

"Annesi için üçte bir vardır": Yani geriye ebeveynden başkasını bırakmamışsa, malının üçte biri annesinindir, kalan da babanındır. Neden anne zikredilmiştir? Çünkü sırf "veverisehu ebevahu” ile yetinilse idi, malın aralarında ikiye bölüneceği zannedilirdi. Özellikle üçte bir deyince, fazla olduğunu gösterdi.

İbn Kesir, Nâfi, Âsım, Ebû Amr ve İbn Âmir hemzenin ref'i ile şöyle okumuşlardır:

"Feliümmihi"; “butuni ümmehatiküm” (Zümer: 6);

"ümmiha” (Kasas: 59),  

"fi ümmil kitab". (Zuhruf: 4) Hamze ile Kisâi de bütün bunları vasi halinde kesre ile okumuşlardır. Delilleri de şudur: Onlar hemzeyi makablindeki ye veya kesreye uydurmuşlardır.

"Eğer onun kardeşleri olursa": Yani ebeveynle beraber, onlar annenin üçte bir almasına mani teşkil ederler. Onu altıda bire döndürürler.

Şunda ittifak etmiştirler ki,

üç erkek kardeş olurlarsa, hisselerine engel olurlar,

iki erkek kardeş olurlarsa, yine engel olurlar mı?

Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Üçte bire mani olurlar, bunu da Hazret-i Ömer, Osman, Ali, Zeyd ve cumhûr, demişlerdir.

İkincisi: Ancak üç mani olur. Bunu da İbn Abbâs demiş 8

8 - Beyhakî, es - Sünen el - Kübra, 6/227.

ve delil olarak da ihve kelimesini ileri sürmüştür; ihve cemi ismidir. Cem’in de en azında ihtilaf etmişlerdir; cumhûr; En azı üçtür, demiştir. Bir topluluk da: ikidir, demiştir. Birincisi daha doğrudur. Ulemanın annenin hissesini iki erkek kardeşle düşürmeleri ittifak ettikleri bir delilden dolayıdır. Bazen ikiye de cemi, denir.

Zeccâc şöyle demiştir: Bütün dilciler şunda oybirliği etmişlerdir ki, iki kardeş de cemidir.

Sibeveyh şöyle hikaye etmiştir: Araplar: Vadaa rihalehüma derler ki, rahley rahileteyhime (iki yükü indirdiler) demek, isterler.

"Vasiyetten sonra": Yani bu hisseler vasiyet ve borçtan sonra bölüştürülür.

İbn Kesir, İbn Âmir, Âsım’dan, her iki yerde sadın fethiyle

"yusabiha” okumuş; Nâfi, Ebû Amr, Hamze ve Kisâi de, ikisinde de kesr ile

"yusi” okumuşlardır. Hafs da Âsım’dan rivayetle birinciyi kesr, İkinciyi feth ile okumuştur.

Bil ki, borç lâfız itibarı ile sonraya konulmuş ise de mana bakımından öncedir, çünkü borç, aleyhine haktır, vasiyet ise lehine haktır. İkisi de birlikte mirasçıların haklarından öncedir, eğer vasiyet malın üçte birinde yapılmış ise.

"Ev” edatı tertibi gerektirmez, ancak ikisinden biri bulunursa mirasın ondan sonra olacağını gösterir, ikisi olursa yine böyledir.

"Babalarınızın ve oğullarınızın sizin için hangisinin daha yararlı olacağını bilemezsiniz":

Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O ahirette yarardır, sonra bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Baba çocuğundan daha yüksek dereceli olursa, çocuğu ona yükseltilir; çocuk için de durum aynıdır. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Bu, birbirlerine şefaat etmeleridir, bunu da Ali b. Ebû Talha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkinci görüş: O dünyada yarardır, bunu da Mücâhid, demiştir.

Sonra bunun manasında da iki görüş vardır:

Birincisi:

Mana şöyledir: Babaların ölümü yakın olup da oğulların onların mallarıyla yararlanacağını yahutta oğulların ölümü yakın olup da babaların onların mallarıyla yararlanacağını bilemezsiniz? Bunu İbn Bahr, demiştir.

İkincisi:

Mana şöyledir: Babaların ve oğulların yararları farklıdır; hangisinin daha yararlı olacağını bilemezsiniz. Zira evlatlar küçükken babalarından yararlanırlar; babalar da yaşlılıklarında oğullarından yararlanırlar. Bunu Kadı Ebû Ya’lâ, demiştir.

Zeccâc şöyle demiştir: Kelâmın manası şöyledir: Allah hisseleri kendi hikmetine göre farz kılmıştır; eğer onu size bıraksa idi, hangisinin sizin için daha yararlı olacağını bilemezdiniz, o zaman mallar hikmetsiz olarak boşa giderdi. Şüphesiz Allah halkına yararlı olacak şeyi daha iyi bilir, farz kıldığı şeylerde de hikmet sahibidir.

"Kâne"nin manasında da üç görüş vardır:

Birincisi: Manası şöyledir: Allah eşyayı yaratmadan önce bilirdi, onlardan tedbirini takdir ettiği şeylerde de hikmet sahibi idi.

İkincisi: Her zaman öyle demektir. Sibveyh şöyle demiştir: Sanki toplum ilim ve hikmet görmüşler, onlara: Allah her zaman böyledir, yani bu gördüğünüz şekildedir, sonradan olmuş değildir, denilmiştir.

Üçüncüsü: Kâne aziz ve celil olan Allah için kullanılınca onun geçmişi ve geleceği bir olur; çünkü eşya O’nun yanında tek hal üzeredir. Bu görüşleri Zeccâc, demiştir.

12

Zevcelerinizin terk ettiğinin yansı sizindir; eğer onların çocuğu yoksa. Eğer onların çocuğu olursa, onların bıraktıklarının dörtte biri sizindir; ettikleri vasiyetten yahut borçtan sonra. Sizin bıraktıklarınızın da dörtte biri onlarındır; eğer sizin çocuğunuz yoksa. Eğer çocuğunuz varsa, bıraktıklarınızın sekizde biri onlarındır. Bu da ettiğiniz vasiyetten veyahut borçtan sonra. Eğer bir adama "kelale” (mirasçıları arasında çocuğu ve babası olmayan) olarak mirasçı olunursa, yahut bir kadın olur da onun erkek veya kız kardeşi olursa, bunların her biri için altıda bir vardır. Eğer bundan çok olursa, onlar üçte birde ortaktırlar; bu da edilen vasiyetten veyahut borçtan sonradır. Kiliseye zarar vermeden. Bu Allah’tan bir vasiyet olarak böyledir. Allah hakkıyle bilendir, çok yumuşaktır.

"Ve in kane recülün yuresıı kelaleten": Hasen, vavm fethi ve ranın kesri ve şedde ile

"yüverrisü” okumuştur.

Kelâle’de de dört görüş vardır:

Birincisi: O, babasız ve çocuksuz kimsedir, bunu Ebû Bekir es - Sıddik, demiştir.

Ömer b. Hattab da şöyle demiştir: Bir zaman kelâle’yi bilemedim, baktım ki, o; babası ve çocuğu olmayanmış. 9

9 - Beyhakî, es - Sünen el - Kübra, 6/224.

Bu da Hazret-i Ali, İbn Mes’ûd, Zeyd b. Sabit, İbn Abbâs, Hasen, Said b. Cübeyr, Atâ’, Zührî, Katâde ve Ferrâ’’nın görüşleridir.

 Zeccâc dilcilerden şöyle nakletmiştir: Kelale: Tekellelehünnebes sözünden gelmektedir ki, kendisine ne oğlu ne de babası mirasçı olmayandır. Ve şöyle demiştir: Kelale baba ve çocuktan başkasıdır. O başın üzerindeki taç gibidir.

İbn Kuteybe, Ebû Ubeyde’den onun tekellelehünneseb sözünden geldiğini ve soyu onu kuşatmış olduğunu nakletmiştir. Oğulla baba adamın iki tarafı gibidir. Adam ölüp de geriye onları bırakmadığı zaman iki tarafı gitmiş gibi olur. Bu nedenle iki tarafı gitmeye kelale, denilmiştir.

İkincisi: Kelale çocuğu olmayandır, bunu İbn Abbâs, Ömer b. Hattab’tan rivayet etmiştir. Tâvûs da bu görüştedir.

Üçüncüsü: Kelale, babadan başkasıdır, bunu da Hakem, demiştir.

Dördüncüsü: Kelale, uzak amca çocuklarıdır, bunu da İbn Fâris , İbn el - A'rabi’den zikretmiştir.

Kelâle hangi şeye denildiği hususunda da üç görüş halinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: O, mirasçı olan diridir, bu da Ebû Bekir es - Sıddik’in görüşüdür. Ulemanın çoğunluğu şöyle demişlerdir: Kelale baba ve çocuktan başkasıdır. Onlar şöyle demişlerdir: Kelale: İçlerinde çocuk ve baba olmayan mirasçılardır. Bir Arap da şöyle demiştir: Malım çoktur, bana ise uzaktan akraba kelale mirasçı oluyor.

İkincisi: ölünün de dirinin de ismidir, bunu İbn Zeyd, demiştir.

Kelâle’nin nereden alındığı hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O kuşatmadan alınmıştır ki, iklil (taç) da öyledir, çünkü o da başı kuşatır.

İkincisi: O kella'den alınmıştır ki, yorgunluktur, sanki miras ona uzaktan ve yorgunluktan ulaşıyor. Şair A’şa şöyle demiştir:

Yemin ettim, ona ağıt yakmayacağım;

Ne yorgunluktan ne de çıplak ayaktan, ta Muhammed’i ziyaret edene kadar.

"Onun erkek veya kız kardeşi varsa": Bunun da anadan olduğunda icma vardır.

"Onlar üçte birde ortaktırlar":

Katâde şöyle demiştir: Bunda erkekleri ve dişileri birdir.

"Gayra mudâr": "Gayra” hal olmak üzere mensubtur.

Mana da: Mirasçılara zarar vermeden onu vasiyet eder, demek olur.

13

İşte bunlar Allah’ın sınırlarıdır. Kim Allah’a ve Resul’üne İtâat ederse, Allah onu altından ırmaklar akan cennetlere girdirir. Orada ebedi kalırlar. Bu da en büyük kurtuluştur.

"İşte bunlar Allah’ın sınırlarıdır":

İbn Abbâs: Allah’ın mirasta sınırını belirttiği farzlarıdır, demiştir.

"Kim Allah’a ve Resûlüne itâat ederse": Miraslar hususunda,

"yudhilhü cennâtin":

İbn Âmir ile Nâfi iki yerde de nun lie "nüdhilhü” okumuşlar, kalanlar ise ikisinde de ye ile okumuşlardır.

14

Kim Allah’a ve Resul’üne isyan eder ve O’nun sınırlarını çiğnerse, onu sürekli içinde kalacağı ateşe sokar. Onun için alçaltıcı bir azap vardır.

"Kim Allah'a isyan ederse": Taksimine razı olmazsa,

"onu ateşe sokar": Eğer:

"Asinin ateşte ebedi kalacağına nasıl kesin hüküm verilmiş?” denilirse, cevap şöyledir: Allah’ın hükmünü reddeder ve onu inkâr ederse, kâfir olur ve cehennemde ebedi kalır.

15

Kadınlarınızdan fuhuş yapanlara içinizden dört şahit getirin. Eğer şahitlik ederlerse, onları ölüm alıp götürünceye yahut Allah onlara bir yol gösterinceye kadar evlerde tutun.

"Vellatiye’tinel fahişete":

Zeccâc şöyle demiştir:

"Elleti"nin cem’i ellâti ve ellevati’dir.

Şair şöyle demiştir:

Şu ve şu kadınlar benim yaşlandığımı

Ve yaşıtlarımdan büyük olduğumu iddia ettiler.

Ellâti de teli ve tesiz olarak cemi olur. Şair şöyle demiştir:

O, haccetmeden Allah’ın rızasını arayan

Fakat suçsuz gafilleri öldürmek isteyen kadınlardandır.

"Fâhişe” (fuhuş) çoğunluğa göre zinadır.

"Onlara şahit getirin": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O, kocalara hitaptır.

İkincisi: Hakimlere hitaptır.

Mana da şöyledir: İçinizden onlara dört şahit getirin. Bu iki maddeyi Maverdi, demiştir. Ömer b. Hattab da şöyle demiştir: Aziz ve celil olan Allah fuhşunuza karşı sizi örtmek için dört şahit şartı koşmuştur.

"İçinizden": Müslümanlardan, demektir.

"Onları evlerde tutun":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Kadın zina ettiği zaman bir yıl doluncaya kadar evde hapsedilirdi, Allah onlara bir yol gösterdi: O da ya yüz değnek ya da recmdir.

16

İçinizden fuhuş yapanlara eziyet edin. Eğer Tevbe eder ve hallerini ıslah ederlerse, onlardan vazgeçin. Çünkü Allah Tevbeleri çok kabul eden ve çok merhamet edendir.

"Vellezâni": İbn Kesir nunun şeddesiyle

"ellezanni” Taha’da, Hac’ta

"hazanni", Kasas’ta:

"İhdabneteyye hateyenni” ve "fezannike” hepsini nunun şeddesiyle okumuştur. Nafî, Âsım, İbn Âmir, Hamze ve Kisâi ise bütün bunları hafif olarak şeddesiz okumuşlardır. Ebû Amr ise yalnız "fezannike"yi şeddeli okumuştur.

"Ellezâni": Zina eden kadın ve erkek demektir.

Bu genel midir değil midir? Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O erkek ve kadınlardan bekârlar ve dullar için geneldir, bunu Hasen ile Atâ’, demişlerdir.

İkincisi: O zina eden bekârlara özeldir, bunu da Ebû Salih, Süddi, İbn Zeyd ve Süfyan demişlerdir.

Kadı Ebû Ya’lâ da şöyle demiştir: Birincisi daha doğrudur, çünkü bu, delaletsiz tahsistir.

"Onu yapanlar": Yani fuhuş yapanlar, demektir.

"Onlara eziyet edin": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O, sözle incitme ve kınamadır, bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş, Katâde, Süddi, Dahhâk ve Mukâtil de böyle demişlerdir.

İkincisi: O kınamadır, ayakkabılarla vurmadır, bunu da Ebû Talha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

"Eğer Tevbe ederlerse": Yani fuhuştan” ve

"ıslah ederlerse": Yani hallerini

"vazgeçin” onlara eziyet etmekten. Bütün bunlar had gelmeden önce idi.

Zina haddi, daha önce eziyet ve özellikle kadını hapsetme şeklinde idi. Her iki hüküm de neshedildi. Nesihleri ne ile oldu? Bunda da ihtilaf etmişlerdir: Bazıları Ubade b. Samit’in Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den rivayet ettiği:

"Benden alın, benden alın; Allah onlara bir yol gösterdi; evli evli ile zina ederse yüz değnek ve taş ile recim vardır; bekâr bekârla zina ederse, yüz değnek ve bir yıl sürgün vardır” 10

10 - İmam Ahmed, Müsned, 5/313,318; Müslim, Hudud, hadis no, 12; ayrıca Ebû Dâvud ve İbn Mâce.

hadisi ile neshedildiğini söylemişlerdir. Bu da: Kur’ân’ın sünnetle neshini câiz görenlere göredir.

Bazıları da:

"Zina eden kadınla zina eden erkeğe, her birine yüzer değnek vurun” âyetiyle neshedildiğini, demişlerdir. Burada:

"Onu yapanlara” ifadesi bekârlar içindir, bunların hükmü değnek ile evli kadınların hükmü ise recim ile neshedildi.

Bazıları da şöyle demişler: Nesih, Kur’ân’lâ olup sonradan yazısı (okunuşu) kaldırılan ve hükmü baki kalan Kur’ânla olmuştur. Çünkü Ubade hadisinde:

"Allah onlara bir yol gösterdi” deniyor. 11

11 - Bir önceki tahrice bakınız.

Öyle görünüyor ki, nesih okunuşu sonradan kaldırılan bir vahiyle olmuştur.

Kadı Ebû Ya’lâ da şöyle demiştir: Bu yorum doğrudur, Kur’ân’ın sünnetle neshini câiz görmeyenlerin fikrine uygundur. Ve şöyle demiştir: Neshin Ubade hadisiyle olması imkansızdır, çünkü o, âhad hadislerdendir, onunla nesh câiz değildir.

17

Allah katında Tevbe ancak bilmeden kötülük edip sonra da çarçabuk Tevbe edenler idindir. İşte Allah onların Tevbelerini kabul eder. Allah çok iyi bilen ve hikmet sahibidir.

"Allah katında Tevbe ancak bilmeden kötülük edenler içindir":

Hasen şöyle demiştir: Tevbeyi ancak Allah kabul eder.

"Kötülük” ise günahlardır. Onlara kötülük denilmesi akibetinin kötü olmasındandır.

"Bi-cehâletin":

Mücâhid: Her isyan eden isyan ettiği anda cahildir, demiştir. Hasen, Atâ’, Katâde, Süddi ve diğerleri de: Onlara cahil denilmesi isyanlarından dolayıdır; yoksa iyiyi kötüyü ayıramadıklarından değildir, demişlerdir.

Zeccâc da şöyle demiştir: Âyetin manası: Onlar kötülüğü bilmiyorlar, demek değildir, zira bir Müslüman bilmeden bir kötülük yapsa, hiç kötülük etmemiş gibi olur. Burada iki ihtimal vardır:

Birincisi: Onlar o şeyin içindeki kötülüğü bilmeden onu yapmışlardır.

İkincisi: Onlar onun akibetinin iyi olmadığını gördükleri ve bildikleri halde ona atılmışlardır. O nedenle de onlara cahil denilmiştir. Çünkü az bir şeyi çok rahata ve hayırlı akibete tercih etmişlerdir.

"Karîb/Çarçabuk” kelimesinde de üç görüş vardır:

Birincisi: O sağlıklı iken Tevbe etmektir, bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş ve Süddi ile İbn Saib de böyle demişlerdir.

İkincisi: O, öliim meleğini görmeden önce Tevbe etmektir, bunu da Ebû Talha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş ve Ebû Miclez de böyle demiştir.

Üçüncüsü: O, ölmeden Tevbe etmektir, bunu İbn Zeyd ve diğerleri demişlerdir.

18

Yoksa Tevbe, ne kötülükler yapıp da onlardan birine ölüm geldiği zaman: "Şüphesiz ben şimdi Tevbe ettim” diyenler ne de kâfir olarak ölenler içindir. İşte biz onlar için pek acıklı bir azap hazırladık.

"Tevbe kötülükler yapanlar için değildir":

 Kötülükler üzerinde üç görüş vardır:

Birincisi: Şirktir, bunu İbn Abbâs ile İkrime, demişlerdir.

İkincisi: Nifaktır, bunu da Ebû’l - Âliyye ile Said b. Cübeyr, demişlerdir.

Üçüncüsü: O Müslümanların kötülükleridir, bunu Süfyan Sevri, demiş ve: "Ne de kâfir olarak ölenlerin değil” kaydını delil göstermiştir.

"Onlardan birine ölüm geldiği zaman":

Ölümün gelmesinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Ölüme sevk edilmektir, bunu İbn Ömer, demiştir.

İkincisi: O ruhu kabzetmek için gelen ölüm meleğini görmektir, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir. Ali b. Ebû Talha,

İbn Abbâs’tan şöyle dediğini rivayet etmiştir: Allahü teâlâ bunun ardından:

"Şüphesiz Allah kendisine şirk koşulmasını bağışlamaz” (Nisa: 116) âyetini indirdi. Müşrik olarak ölene bağışlanmayı haram etti ve kendini bir bilenleri de dilemesine bıraktı. 12 Buna göre âyet mü’minler için mensuhtur.

12 - İbn Cerir Taberî, Tefsir, 8/101.

19

Ey iman edenler, kadınlara zorla mirasçı olmanız size helâl değildir. Apaçık kötü bir hareket yapmadıkça, onlara verdiğiniz (mehrin) bir kısmını ele geçirmek için onlara engel olmayın. Onlarla iyi geçinin. Eğer onlardan hoşlanmazsanız, olur ki, bir şeyden hoşlanmazsınız da Allah ona birçok hayır koymuş olabilir.

"Ey iman edenler, kadınlara zorla mirasçı olmanız size helâl değildir":

İniş sebebi şöyledir: Bir adam öldüğü zaman, onun velileri karısına daha çok hak sahibi olurlardı. İsterlerse onu evlendirmezlerdi, âyet bunun üzerine indi. Bunu İbn Abbâs, demiştir. 13

13 - Taberi, Tefsir, 8/104.

Başka bir rivayet de şöyledir: İslâm’ın ilk yıllarında bir adam öldüğü zaman ona en yakın kimse ayağa kalkar, onun karısının üzerine bir örtü atar ve nikahına mirasçı olurdu.

Mücâhid şöyle demiştir: Bir adam öldüğü zaman en büyük oğlu karısına en haklı olurdu. İsterse onun nikahlar, yahutta onu istediği biri ile evlendirirdi. Ebû Ümame Sehl b. Huneyf şöyle demiştir: Ebû Kays b. Eslet ölünce, oğlu ölümünden sonra karısı ile evlenmek istedi, bu da cahiliyede onlar için vardı; âyet bunun üzerine indi. 14

14 Taberi, Tefsir, 8/105.

İkrime de şöyle demiştir: O kadının adı: Kebişe bint Ma’n b. Âsım’dır. Bu adet Araplarda vardı. Ebû Miclez de: Ensar da bunu yapardı, demiştir.

İbn Zeyd: Bu adet Medine’de de vardı, demiştir.

Süddi şöyle demiştir: Bu, kadın önce hareket edip de ailesine varmadıkça veliler için bir hakti. Ama kadın giderse artık söz kendisinin olurdu.

"Kadınlara zorla mirasçı olmanız"ın manasında da iki görüş vardır:

Birincisi: Nikahına mirasçı olmanız, bu cumhûrun görüşüdür.

İkincisi: Mallarına zorla mirasçı olmanızdır. İbn Ebi Talha,

İbn Abbâs’tan şöyle dediğini rivayet etmiştir: Ölünün yakını genç kızın üzerine bir örtü atardı, eğer güzel ise onunla evlenirdi, çirkinse ölünceye kadar hapseder, ona mirasçı olurdu.15

15-Taberi, tefsir, 8/109

Kurralar "kürh” kelimesindeki kâfin fethi ve zammı üzerinde dört yerde ihtilaf etmişlerdir: Burada, Tevbe’de ve iki yerde de Ahkaf’ta; İbn Kesir, Nâfi ve Ebû Amr hepsini kâfin fethası ile Hamze de zammesiyle okumuştur. İbn Âmir de Nisa ve Tevbe’de feth, Ahkaf’ta da zam ile okumuştur. Bunların ikisi de lügattir, bunları Bakara’da anlatmış bulunuyoruz.

"Onlara engel olmayın": Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Bu eşlere (kocalara) hitaptır.

Sonra yasak olan engelleme üzerinde de üç görüş vardır:

Birincisi: Erkek karısıyla bir arada bulunmaktan nefret ederdi, eşinin de onda mehri olurdu, kadını hapsederdi; vazgeçmesi için onu döverdi. Bunu İbn Abbâs, Katâde, Dahhâk ve Süddi, demiştir.

İkincisi: Erkek şerefli kadını nikahlardı, bazen de geçinemezlerdi; ondan ayrılırdı; izni olmadan da evlendirmezdi ve buna şahit tutardı. Biri kadını istediği zaman kadın onu razı ederse, ona izin verir, yoksa ona mani olurdu. Bunu İbn Zeyd, demiştir.

Üçüncüsü: Onlar talaktan sonra da mani olurlardı, nitekim cahilîyede böyle yaparlardı, bundan men edildiler. Bu da İbn Zeyd’den rivayet edilmiştir. Bakara’da şunu da zikretmiştik: Adam kadını boşar, onu tekrar alırdı, yine boşar, tekrar alırdı, kadına zarar vermek için bunu sonsuza kadar tekrar ederdi, bunun üzerine:

"Boşama iki defadır” (Bakara: 229) âyeti indi.

İkinci görüş: Bu velilere hitaptır,

sonra bu yasaklandıkları şeyde de üç görüş vardır:

Birincisi: Cahiliyede adamın yakın bir kadın hısımı olursa, onun üzerine bir örtü atardı, bir daha onun izni olmadan evlenemezdi. Bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Bir adamın yanında yetim kız olurdu, onu ölünceye kadar hapsederdi, yahutta oğlu ile evlendirirdi, bunu da Mücâhid, demiştir.

Üçüncüsü: Veliler kadınlara mirasçı olmak için kadınların evlenmelerine mani olurlardı. Yine bu da Mücâhid’ten rivayet edilmiştir.

Üçüncü görüş: Bu,

"kadınlara zorla mirasçı olmanız size helâl değildir” denilen kocaların mirasçılarına hitaptır. Adam yakınının karısına mirasçı olur, ölünceye kadar onu engeller ya da mehrini geri alırdı. Bu da İbn Abbâs ile diğerlerinin görüşüdür. Buna göre kelâm, yukarıya bitişik olur. Bundan önceki görüşlere göre de engelleme zikri

"kadınlara mirasçı olmanız” kavlinden ayrı olur.

"Kötü bir hareket” (fahişe) hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Kocaya karşı dik başlılık etmektir, bunu İbn Mes’ûd, İbn Abbâs Katâde ve diğerleri, demiştir.

İkincisi: Zinadır, bunu da Hasen, Atâ’, İkrime ve bir grup müfessir, demişlerdir.

Ma’mer, Atâ’ el - Horasani’den şöyle dediğini rivayet etmiştir: Kadın fuhuş yaptığı zaman kocası ona verdiği mehri geri alırdı ve onu evden çıkarırdı. Bu, zina haddi ile neshedildi.

İbn Cerir de şöyle demiştir: Bu görüş doğru değildir, çünkü had Allah’ın hakkıdır, fidye ise kocanın hakkıdır. Dolayısıyla biri diğerini iptal edemez. Doğrusu şudur: Kadın zina gibi veyahut dille eziyet etme gibi çirkin bir hareket yaparsa, ona engel olup mehrini fidye olarak geri verinceye kadar ona baskı yapması câizdir.

"Mübeyyineten” kavline1 gelince: İbn Kesir ile Ebû Bekir - Âsım’dan rivayetle - iki yerde yenin fethası ile

"mübeyyeneten” ve

"ayatin mübeyyenatin” okumuşlardır. İbn Âmir, Hamze, Kisâi - Âsım'dan rivayetle - ikisini de yenin kesresi ile okumuşlardır.

Nâfi ile Ebû Amr, kesre ile

"mübeyyineten” ve fetha ile de

"ayatin mübeyyenatin” okumuşlardır.

"İşret” (geçim) kelimesinin manası da yukarıda geçmiştir.

"Olur ki, bir şeyden hoşlanmamanız":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Olur ki, Allahü teâlâ onlara bir çocuk nasip eder de o çocuğa birçok hayır ve bereket vermiş olur.

Âyet istenmese de kadını nikahta tutmaya çağırmış ve iki manaya da dikkat çekmiştir:

Birincisi: İnsan hayrın nerede olduğunu bilemez; bazen kötü bir şey iyi hale gelir, iyi bir şey de kötü hale gelir.

İkincisi: İnsan neredeyse içinde sevilmeyen bir şey olmayan iyilik bulamaz; onun için sevdiği şeyden dolayı sevmediğine katlanmalıdır. Bu manada şöyle bir şiir demişlerdir:

Kim arkadaşına göz yummazsa,

Bazı şeylerini görmezden gelmezse, itap ederek ölür.

Kim başkasının tökezlemesini araştırırsa,

Bulur, ömür boyu da kusursuz arkadaş bulamaz.

20

Eğer bir zevceyi bırakıp yerine bir başka zevce almak ister ve onlardan birine bir kıntar (mehir) vermiş olursanız, ondan hiçbir şeyi almayın. Onu iftira ederek ve açık bir günah işleyerek mi alacaksınız?

"Eğer bir zevceyi bırakıp yerine bir başka zevce almak isterseniz": Bu, erkeklere hitaptır. Zevç: Kadın demektir.

"Kıntar” kelimesinin izahı da Al-i Imran’da geçmiştir. (Âyet: 14)

"Ondan hiçbir şey almayın": Bu, kadına temas eden veyahut onunla baş başa kalan hakkındadır. Bunu arkasındaki âyet açıklamıştır. Kadı Ebû Ya lâ şöyle demiştir: Neden yeni bir zevce alma durumunda mehirden bir şeyler almak men edilmiştir; halbuki o her zaman yasaktır? Birileri temas hakkı kadına geçtiği için mehirdeki hakkı düştü zannetmesin veya ikincisi mehre birincisinden daha layıktır, çünkü onun yerine geçmiştir gibi bir fikre katılmaması içindir.

Bühtân hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O zulümdür, bunu İbn Abbâs ile İbn Kuteybe, demişlerdir.

İkincisi: Bâtılldır, bunu da Zeccâc, demiştir. Kelâmın manası: Onu bühtan ederek ve günaha girerek mi alacaksınız, demek olur?

21

Onu nasıl alırsınız ki, birbirinize katılmışsınız ve onlar sizden ağır bir söz almışlardır.

"Onu nasıl alırsınız?": Yani onu almayı nasıl görürsünüz?

"İfdâ” (katılma): Hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O cimâdır, bunu İbn Abbâs, Mücâhid, Süddi, Mukâtil ve İbn Kuteybe, demişlerdir.

İkincisi: Cimâ olmasa da kadınla halvette kalmaktır, bunu da Ferrâ’, demiştir.

"Ağır sözden” ne kastedildiği hususunda üç görüş vardır:

Birincisi: O Allah’ın erkeklerden aldığı, kadınları iyilikle tutmak veyahut güzellikle salıvermektir. Bu İbn Abbâs, Hasen, İbn Sîrin, Katâde, Dahhâk, Süddi ve Mukâtil'in görüşleridir.

İkincisi: O nikah akdidir, bunu da Mücâhid ile İbn Zeyd, demişlerdir.

Üçüncüsü: O, Allah'ın emanetidir, bunu da Rebi’, demiştir.

22

Babalarınızın nikahladıklarını nikahlamayın; ancak geçenler (eskiden olanlar) hariç. Çünkü o, çirkin bir hareket, hışım sebebi ve kötü bir yoldur.

"Babalarınızın nikahladıklarını nikahlamayın; ancak geçenler hariç":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Cahiliye halkı Allah'ın haram kıldıklarını haram bilirlerdi, ancak babanın karısı ile iki kız kardeşi bir arada nikahta bulundurma hariç. Âyet bunun üzerine indi. 16 Ensardan biri de şöyle demiştir: Ebû Kays b. Eslet vefat etti, oğlu Kays onun karısını istedi, kadın danışmak üzere Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e geldi: Ben onu oğlum gözünde görüyorum, dedi; âyet bunun üzerine indi.

Saleb’in kölesi

Ebû Amr şöyle demiştir: Biz Sa’leb’ten, o da Kufelilerden, Müberrid de Basralılardan nakille şöyle demiştir: Nikah lügatte iki şeyi bir araya getirmektir, akitsiz temasa da nikah, denilmiştir. Şair A’şa şöyle demiştir:

Nice mehirsiz nikah edilmiş kadınlar vardır;

Bundan mehirsiz ve akitsiz temas edilmiş kadınları kastetmiştir.

Kadı Ebû Ya’lâ da: Bazen nikah akde de denir, demiştir; Allahü teâlâ:

"Kadınları nikahlar da onlara el sürmeden boşarsanız” (Ahzab: 49) buyurmuştur. Nikah cimada hakiki, akitte mecazidir; çünkü o bir araya gelmenin ismidir: Bir araya gelme ise ancak cimâ ile olur. O nedenle akde de nikah denilmiştir; çünkü cimaın sebebidir.

"Ancak geçenler hariç": Bunda da altı görüş vardır:

Birincisi:

Mana şöyledir: Geçenler hariçtir, çünkü Allah onu bağışlar, bunu Dahhâk ile Mufaddal, demişlerdir.

Ahfeş de şöyle demiştir:

Mana şöyledir: Babalarınızın nikah ettiklerini nikah etmeyin; bundan azap görürsünüz, ancak geçenler hariçtir, Allah onları sizin üzerinizden düşürmüştür.

İkincisi: O: Geçenler müstesnadır, manasınadır, bunu da Ferrâ’, demiştir.

Üçüncüsü: Geçenler hariçtir ki, onu bırakın, demektir, bunu da Kutrub, demiştir.

İbn Enbari de: Geçenler hariç, çünkü o fahiş bir şeydi, demiştir.

Dördüncüsü:

Mana şöyledir: Babalarınızın nikahladıkları gibi nikahlamayın, yani onların İslâm’da câiz olmayan nikahları gibi nikahlamayın, ancak cahiliyette geçenler müstesnadır ki, bunu İslâm’da başlatmak câiz değildir. Eskisi ise affedilmiştir. Bu da şuna benzer: Birine: Yaptığım yapma, dersin, yani eski yaptığının benzerini yapma, demektir. Bunu İbn Cerir, demiştir.17

Beşincisi: İlla vav manasınadır, takdiri de: Ne de geçeni yapın demektir.

Mana da şöyle olur: Babalarınızın nikahlarını kesip atın, ona yeniden başlamayın. Bunu da bazı Maani bilginleri, demişlerdir.

Altıncısı: O istisna içindir, Kelâmın takdiri şöyledir: Babalarınızın geçerli nikahla nikahladıklarını nikahlamayın, ancak geçmişte onlardan zina ve haramla ettikleri hariçtir ki, onlar size helaldir. Bunu da İbn Zeyd, demiştir.

"Şüphesiz o": Yani nikah, demektir.  

"Fahişe” de: Fahiş ve çirkin olan demektir.

"Makt” de şiddetli buğzdur, bu

"makt"ten ne kastedildiği hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O, nikahın ismidir; cahiliye de babanın karısını nikahlamaya makt, derlerdi. Ondan doğan çocuğa da

"el - Maktiy” denilirdi. Onlara haram edilen bu nikahın hala kötü olduğu kendilerine bildirilmiştir. Bu Zeccâc’ın görüşüdür.

İkincisi: O, bu işi yapana Allah’ın gazabını gerektirir, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir.

23

Size şu kadınlar haram kılındı: Analarınız, kızlarınız, kız kardeşleriniz, halalarınız, teyzeleriniz, erkek kardeş kızlar, kız kardeş kızları, sizi emziren (süt) anneleriniz, süt kız kardeşleriniz, kadınlarınızın anaları (kayın valideler), kendilerine duhul ettiğiniz (zifafa girdiğiniz) kadınlardan kucağınızda beslediğiniz üvey kızlarınız. Eğer onlara duhul etmemişseniz size bir beis yoktur. Kendi sulbünüzden oğullarınızın helalleri (eşleri, gelinleriniz) ve iki kız kardeşi bir arada almak; ancak geçenler (eskisi) hariç. Şüphesiz Allah çok bağışlayıcı, çok merhamet edicidir.

"Hurrimet aleyküm ümmehâtüküm":

Zeccâc şöyle demiştir: Ümmehatta aslolan: Ümmat demektir, ancak he tekit için ziyade kılınmıştır; meselâ ehraktülmae (suyu döktüm) de ziyade ettikleri gibi ki, aslı: Eraktü’dür.

"Sizi emziren süt-anneleriniz": Bunlara anne denilmesi, hürmetlerinden dolayıdır. Âlimler şunda ihtilaf ettiler: Emişmede sayı muteber midir, yoksa değil midir? Hanbel, imam Ahmed den bir emme ile emişme sabit olur, dediğini nakletmiştir. Bu da Hazret-i Ömer, Ali, İbn Abbâs, İbn Ömer, Hasen, Tâvûs, Şa’bî, Nehaî, Zührî, Evzai, Sevri, İmam Malik, Ebû Hanife ve arkadaşlarının görüşleridir. Muhammed b. Abbas, İmam Ahmed’den: Emişme ancak üç emme ile sabit olur dediğini rivayet etmiştir. Ebû’l - Haris de İmam Ahmed’den: beş ayrı emmeden azı ile emişme sabit olmaz, dediğini nakletmiştir. Şâfiî'nin görüşü de böyledir.

"Kadınlarınızın anneleri": Kayınvalideler de sırf kızlarına akit yapılmakla haram olurlar, kızlarına ister duhul vaki olsun ister olmasın.

Bu; Hazret-i Ömer, İbn Mes’ûd, İbn Ömer, İmran b. Husayn, Mesruk, Atâ’, Tâvûs, Hasen ve cumhûrun görüşüdür. Hazret-i Ali radıyallahu anh de karısını duhul etmeden boşayan kimse hakkında: Annesiyle evlenebilir, demiştir. Bu Mücâhid ile İkrime’nin de görüşüdür.

"Rebâibuküm": Rebibe: Kadının başka kocasından kızıdır. Rebibe: Beslenen demektir, çünkü adam onu besler. Kucağında besleme denilmesi de genellikle öyle olmasındandır, yoksa kucak şart değildir.

"Ve helailii ebnaiküm":

Zeccâc şöyle demiştir: Halail: Zevceler demektir. Halile de helâl olan manasınadır, helâl’den türemedir. Başkası da şöyle demiştir: Eşe halile denilmesi, kocası nereye hulul eder (konar)sa onunla beraber konmasındandır. Şeyhimiz lügatçi Ebû Mansur’dan şöyle okudum: Halil koca, halile de kadındır. Bunlara böyle denilmesi, aynı yere gitmelerinden yahut her biri diğerinin mahalline inmesindendir veyahut her biri diğerinin uçkurunu çözmesindendir.

"Kendi sulbünüzden":

Atâ’ şöyle demiştir: Sulbün zikredilmesi evlatlık içindir.

"İlla ma kad selef' kavli hakkında da bir önceki âyette açıklama yapılmıştır.

Burada ise iki şey ilâve etmişlerdir:

Birincisi: Ancak Yakub aleyhisselam’ın geçen durumu hariç, çünkü o, Yûsuf’un annesiyle kız kardeşini de bir nikahta birleştirmişti. Bu da Atâ’ ile Süddi’den rivayet edilmiştir. Bunda iki yönden zafiyet vardır:

Birincisi: Bu haramlık bizim şeriatimiz ile ilgilidir, bütün şeriatler bir değildir. Bizden başkasının yaptığı şeyde bizim de affolmamızın bir anlamı yoktur.

İkincisi: Eğer bu sözü söyleyenden delil istense, getirmesi zor olurdu.

İkinci görüş: Bu istisnanın şu faydası vardır: İki kız kardeşe yapılan akit fesih olmaz ve insan için onlardan birini seçme hakkı vardır. Firuz ed - Deylemi’nin hadisi de bunu göstermektedir, şöyle demiştir: Ben Müslüman oldum, yanımda (nikahımda) iki kız kardeş vardı; Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e geldim:

"Birini boşa” dedi. Bunu Kadı Ebû Ya’lâ zikretmiştir.

24

Sağ ellerinizin sahip olduğu carıyeler müstesna olmak üzere, evli kadınlar da size haram kılındı. Üzerinize Allah'ın farzı olarak. Bunların (kesindekileri, namuslu ve zinaya sapmamış olarak mallarınızla aramanız size helâl kılındı. O halde onlardan yararlandığınız kadınlara takdir edilen ücretlerini (meliklerini) verin. Mehir kestikten sonra (bir miktar düşürmede) anlaşmanızda size günah yoktur. Şüphesiz Allah hakkıyle bilen, hikmet sahibidir.

"Evli kadınlar da": Sebeb-i nüzulü şöyledir: Ebû Said el - Hudri rivayet etmiştir: Evtas savaşında evli kadınları esir aldık, onlarla buluşmak istemedik, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e sorduk, bunun üzerine bu âyet indi, biz de onları helâl saydık. 19

19 - İmam Ahmed, Müsned, 3/71; Müslim, Radâ, hadis no, 33; Ebû Dâvud, Nikah, bab, 44; Nesâî, Nikah, bab, 59; Beyhakî, es - Sünen el - Kühra, 7/167.

Kurraların ihtilaflarına gelince: İbn Kesir, Nâfi, Ebû Amr, Âsım, İbn Âmir ve Hamze, Kur’ân'ın her yerinde şadı fetha ile okumuşlardır. Yalnız Kisâi, bunu fetha ile okumuş, Kur’ân’ın diğer yerlerindekini kesre ile

"el - muhsınati” ve

"muhsınat” okumuştur.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Ihsan: Bir şeyi himaye edip korumaktır, muhsanat da ondandır ki, kocaları olan kadınlardır. Çünkü kocalan onları korurlar, başkalarının yaklaşmasına mani olurlar.

Muhsanât: Evli olmasalar da hür kadınlardır, çünkü hür kadın hem korunur, hem de kendisini korur, cariye ise öyle değildir.

Burada muhsanâttan kimlerin kastedildiği hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Kocaları olan kadınlardır, bu İbn Abbâs, Said b. Müseyyeb , Hasen Basri, İbn Cübeyr, Nehaî, İbn Zeyd, Ferrâ’, İbn Kuteybe ve Zeccâc’ın görüşüdür.

İkincisi: İffetli kadınlardır, çünkü onlar erkeklere nikah akdi veya cariyelik dışında haramdır. Bu da Ömer b. Hattab, Ebû’l - Âliyye, Ubeyde ve Süddi'nin görüşleridir.

Üçüncüsü: Hür kadınlardır,

Mana da şöyledir: Onlar sûrenin başında zikredilen dört kadından (dört kadın nikah ettikten) sonra haramdır, bu da İbn Abbâs ile Ubeyde'den rivayet edilmiştir.

Birinci görüşe göre

"ancak sağ ellerinizin sahip oldukları hariç” kavlinin manasında iki görüş vardır:

Birincisi: Manası şöyledir: Ancak savaşlarda esir aldığınız cariyeler hariçtir. Hazret-i Ali, Abdurrahman b. Avf, İbn Ömer, İbn Abbâs âyeti böyle tevil etmişler.

Bunlar cariyeyi satmayı talâk olarak görmezlerdi.

İkincisi: Ancak esirlikle olsun veya başka bir sebeple olsun kocaları olan cariyeleriniz hariç. İbn Mes’ûd, Übey b. Ka'b, Cabir ve Enes âyeti böyle tevil etmişlerdir.

Bunlar da cariyeyi satmayı talâk olarak görürlerdi.

İbn Cerir; İbn Abbâs, Said b. Müseyyeb ve Hasen’den: Cariyeyi satmak talâktır, dediklerini zikretmiştir.

Doğrusu birincisidir, çünkü Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem, Hazret-i Âişe Berire’yi azat ettiği zaman, kocası köle iken onu evlendirdikleri zevci ile kalmakla ayrılma arasında serbest bıraktı ve Hazret-i Âişe'nin onu azat etmesini talâk kabul etmedi. Eğer talâk olsa idi, onu serbest bırakmasının bir manası kalmazdı.

Âyetin

iniş sebebi olarak zikrettiğimiz şey de

birinci görüşün doğruluğunu göstermektedir.

İkinci görüşe göre manası şöyledir: İffetli kadınlar da mülk olmanın dışında haramdır, mülk akit olur, kadın da cariye olur.

Üçüncü görüşe göre manası şöyledir: Sağ ellerinizin sahip olduğu cariyeler hariç dörtten sonra hürleri almak haramdır. Çünkü onların sayı ile bir sınırı yoktur.

"Kitaballahi aleyküm":

Zeccâc şöyle demiştir: Mensûb oluşu tekit olmak üzeredir, manaya göre yapılmıştır. Çünkü

"hürrimet aleyküm ümmehatüküm"ün manası şöyledir: Ketaballahu aleyküm hâza kitaben. Emir olmak üzere mensûb olması da câizdir, o zaman

"aleyküm” onu tefsir etmiş olur, mana da: Allah'ın kitabına sarılın, olur.

"Bunların ötesindekiler size helâl kılındı": Yani bu sayılan şeylerden sonrakiler, ancak sünnet bir kadını halasının veya teyzesinin üzerine almayı da haram etmiştir, İbn Semeyfa’ ile Ebû Imran: kâfin, tenin ve benin fethi ile elifsiz olarak ve henin ref'i ile keteballahu aleyküm okumuşlardır.

İbn Kesir, Nâfi, Ebû Amr ve İbn Âmir, hanın fethi ile: Ve ehalle okumuşlar; Hamze ile Kisâi de elifin zammı ile (ühille) okumuşlardır.

Şeyhimiz Ali b. Ubeydullah şöyle demiştir: Ulemanın geneli: "Uhille leküm maverae zaliküm” kavlinin umum lafızla varit olup kendisine tahsis girdiği bir umum olduğunu söylemişlerdir. Tahsis eden de peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in, bir kadının üzerine halasını veya teyzesini nikahlamayı haram etmesidir. Bu nesh yolu ile yapılmış değildir. Bir bölük ulema da âyette zikredilen helalliğin bu hadisle neshedildiğine kail olmuşlardır.

"Mallarınızla aramanız": Yani ya nikahta mehirle veya mülkte (cariyelikte) bedelle.

"Muhsınin":

İbn Kuteybe: Evliler manasınadır, demiştir.

Zeccâc da: Evlilik akdi yapanlar, demiştir. Başkaları da: Zinaya sapmayan iffetli kimseler, demişlerdir. Sifah: Zinadır,

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Bunun aslı: Sefahtül kırbete’den gelir ki, kırbadaki suyu döktüm, demektir. Zinaya sifah denilmesi, erkek de kadın da meniyi döktükleri içindir.

İbn Fâris de şöyle demiştir: Sifah, suyu (meniyi) akitsiz ve nikahsız dökmektir, o dökülüp zayi olan bir şey gibidir.

"Yararlandığınız kadınlara mehirlerini verin":

Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu, nikahta mehirle yararlanmaktır, bunu İbn Abbâs, Hasen, Mücâhid ve Cumhûr, demiştir.

İkincisi: Bu, akitsiz olarak belli bir süreye kadar yararlanmaktır.

Rivayete göre İbn Abbâs müt’a nikahına cevaz verirdi, sonra ondan döndü. Kurra müfessirlerden bazıları kendilerini zorlayarak şöyle demişlerdir:

Bu Âyetten kastedilen müt'a nikahıdır, sonra o da Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in yasağı ile neshedilmiştir. Bu ise gereksiz bir zorlamadır. Çünkü Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem müt’ayi önce helâl etti, sonra da men etti, böylece onun sözü ile neshedilmiş oldu.

Âyet ise müt’anin cevazını içermiyor, çünkü Allahü teâlâ

"namuslu ve zinadan kaçmak şartı ile mallarınızla aramanızda” demiştir. Bu da normal nikahı gösterir.

Zeccâc şöyle demiştir:

"Onlardan istifade ettiğiniz” ifadesi, geçerli şartlara göre kıydığınız nikah demektir, o da:

"Namuslu olup zina etmemektir", yani evlenme akdi yaparak, demektir.

"Onlara ücretlerini verin": Yani mehirlerini. Kim âyette bundan başka bir cihete giderse kesinlikle hata etmiş ve lügatten anlamamıştır.

"Mehir kestikten sonra aranızda anlaşmanızda size günah yoktur":

Bunda da altı görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası şöyledir: Kadının mehrinden bir miktarını terk edip kocasına hibe etmesinde size günah yoktur. Bu İbn Abbâs ile İbn Zeyd’den rivayet edilmiştir.

İkincisi: Mehir kestikten sonra bir arada kalmanız veya ayrılmanızda size günah yoktur, yine bu da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Ey kocalar, kadınlarınız için mehir kestikten sonra onların mehirlerinden bir miktar düşürmelerinde veya sizi tamamen ondan muaf tutmalarında size günah yoktur. Bunu da Ebû Süleyman et - Teymi, demiştir.

Dördüncüsü: Müt'anin süresi dolduktan sonra süreyi uzatmalarında veya bağışlamayıp ücreti artırmalarında size günah yoktur, bunu Süddi, demiştir. Bu görüş müt’ayi kabul edenlere göredir.

Beşincisi: Kadının mehrini erkeğe hibe etmesinde veya kendisine duhul etmeyen erkeğe mehrinin yarısını bağışlamasında size günah yoktur, bunu da Zeccâc, demiştir.

Altıncısı: Bu, artırma ve eksiltmede, tehir veya ibrada genel bir hükümdür, bunu da Kadı Ebû Ya’lâ, demiştir.

25

Sizden kim namuslu mü’min kadınları nikahlayacak bir bolluğa sahip olmazsa, sağ ellerinizin malik olduğu mü’min cariyelerinizden (alsın). Allah imanınızı çok iyi bilmektedir. Kiminiz kiminizdensiniz. Onları ailelerinin izni ile namuslu, zinaya kaçmayan ve dost tutmayan kadınlar olarak nikahlayın ve onlara mehirlerini normal surette verin. Onlar evlendikten sonra fuhuş işlerlerse onlara namuslu hür kadınlara olan cezanın yarısı vardır. (Cariye ile evlenme izni), içinizden günaha düşmekten korkanlar içindir. Sabretmeniz ise daha hayırlıdır. Allah çok bağışlayan ve çok merhamet edendir.

"Vemen lem yestatı’ minküm tavlen":

"Tavl": Bir grup müfessire göre zenginlik ve bolluk, demektir.

"Muhsanat": İse hür kadınlardır.

Zeccâc: Mana: Kim hür kadının mehrini veremezse, demiştir. Tale fülanün tavlan alâ fülanin, denir ki, ondan fazla gücü olmaktır. Burada feteyat’tan maksat: Cariyelerdir. Cariyeye emet, köleye de abd denir. Köle olmayana da bu isim verilir. Ben Şeyhimiz lügatçi Ebû Mansur’dan şöyle okudum: Mütefettiye: Genç ve delikanlı kız, demektir. Yeni yetme cariyeye de: Fetat, denir. Kuteybe de şöyle demiştir: Feta genç ve yeni yetme manasına değildir, o ancak güçlü ve kuvvetli erkek, demektir.

Cariye için imanın zikredilmesi mubah olması için şarttır, kitabiye cariyenin nikahlanması câiz değildir. Bu cumhûrun görüşüdür.

Ebû Hanife ise: Câizdir, demiştir.

"Allah imanınızı daha iyi bilir":

Zeccâc: Manası şöyledir, demiştir: Siz imanınızın görünen kısmına göre amel edin, çünkü sizler birbirinizden gördüğünüz şeylere ‘ göre davranmak zorundasınız.

"Birbirinizdensiniz": Bunda da iki anlam vardır:

Birincisi: O, nesebi kastetmiştir, yani hepiniz adem oğlusunuz. Manasının: Dininiz birdir şeklinde olması da câizdir, çünkü burada mü'min cariyeleri murat etmiştir. Onlar için neden böyle denilmiştir? Çünkü Araplar başkalarının soylarına dil uzatır, kendi kökleri ile iftihar ederlerdi. Cariyeden doğan erkek çocuğa: Hecin, denir. Allah onlara kölelerle diğerlerinin durumlarının iman konusunda eşit olduğunu bildirdi. Cariye ile evlenmenin mekruh olması ve hür kadınla evlenme imkanı bulduğu takdirde haram olması, doğan çocuğun köle olmasındadır. Bir de cariye erkeklere hizmet etmek için el altında dolaşır. Bu da kocaya zor gelir.

İbn Enbari şöyle demiştir: Âyetin manası: Hepiniz ademoğlusunuz, öyleyse zaruret halinde cariyelerle evlenmekten kibirlenmeyin, demektir.

İbn Cerir Taberî de şöyle demiştir: Kelâmda takdim ve tehir vardır, takdiri şöyledir: Kim hür kadınlarla evlenme imkanı bulamazsa, birbirinizle evlenin, yani bu onun cariyesi ile o da öbürünün cariyesi ile evlensin.

"Onları evlendirin": Yani cariyeleri,

"ailelerinin izni ile"; Yani efendilerinin.

"Ücretler” de Mehirler, demektir.

"Normal surette": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu, mana bakımından öncedir, takdiri de şöyledir: Onları ailelerinin izni ile normal şekilde, yani geçerli nikahla evlendirin",

"ve onlara mehirlerini verin": Yani normal şekilde, emsallerinin mehirleri gibi.

İbn Abbâs:

"Muhsanat": İffetli, zina etmeyen",

"vela müttehizati ahdan": Dost tutmayanlar, demiştir. Cahiliyede açık zinayı haram sayar, gizlisini helâl görürlerdi.

Başka bir rivayette de şöyle demiştir:

"Müsafihat": Açıktan zina eden kadınlardır.

"Müttehizati ahdan” da: Bir tek dost edinen kadınlardır. Başkası şöyle demiştir: Kadın bir dost edinir ve onunla zina ederdi, başkasıyla etmezdi.

"Feiza uhsınne":

İbn Kesir, Nâfi, Ebû Anar ve İbn Âmir: Hemzenin zammı ile "uhsınne” okumuşlar; Hamze, Kisâi, Ebû Bekir ve Mufaddal -Âsım’dan rivayetle- elifin ve sadın fethi ile (ahsanne) okumuşlardır.

İbn Cerir de şöyle demiştir: Kim fetha ile okursa: Müslüman olur, İslâm sayesinde namuslarını haramdan korurlarsa, demek istemiş; kim de zamme ile okursa: Evlenirler de kocaları sayesinde namuslarını haramdan korurlarsa, demek istemiştir.

"Fahişe": Zinadır,

"muhsanat” da hür kadınlardır,

"azap” da had cezası demektir.

Kadı Ebû Ya’lâ şöyle demiştir: Cariyeye had uygulamak için Müslüman ve evli olmak şart değildir, bunlar olmasa da ona vacip olur. Hadde evliliğin şart olması, iffetli oldukları takdirde onlara evli kadınlara lâzım gelen cezanın yarısı lâzım gelir vehmine kapılmamak içindir. O da iffetli olduğu takdirde hür kadın gibi had cezası görür.

"İşte bu": Cariyeleri evlendirmeye işarettir.

"Anet“ te de beş görüş vardır:

Birincisi: O, zinadır, bunu İbn Abbâs, Şa’bî, İbn Cübeyr, Mücâhid, Dahhâk, İbn Zeyd, Mukâtil ve İbn Kuteybe, demişlerdir.

İkincisi: O, helaktir, bunu da Ebû Ubeyde ile Zeccâc, demişlerdir.

Üçüncüsü: Cariyeyi sevmede karşılaşılacak meşakkattir, bunu da Zeccâc nakletmiştik

Dördüncüsü: Burada anet, günahtır.

Beşincisi: O onu zora sokan haddir. Bu ikisini İbn Cerir Taberî, zikretmiştir.

Kadı Ebû Ya’lâ şöyle demiştir:

Bu âyet, cariyeleri normal şekilde nikah etmeyi iki şarta bağlamıştır:

Birincisi: Hürle evlenme imkânına sahip olmamak.

İkincisi: Zinadan korkmaktır. Bu; İbn Abbâs, Şa’bî, İbn Cerir, Mesruk, Mekhûl, Ahmed, Malik ve Şâfiî’nin görüşleridir. Hazret-i Ali, Hasen, İbn Müseyyeb, Mücâhid ve Zührî’den: Zengin olsa da böyledir, dedikleri de rivayet edilmiştir.

Bu, Ebû Hanife ile arkadaşlarının da görüşüdür.

"Eğer sabrederseniz sizin için daha hayırlıdır":

İbn Abbâs ve bir grup alim: Cariyeleri nikah etmemeye demişlerdir. Neden sabretmek istenmiştir? Çünkü doğan çocuklar köle olurlar.

26

Allah size (bilmediklerinizi) açıklamak ve size sizden öncekilerin yollarını göstermek ve Tevbenizi kabul etmek istiyor. Allah çok iyi bilen ve hikmet sahibidir.

"Yüridüllahi liylibeyyine leküm": Lâm,

"en” manasınadır, bu da bir grup Arap dili bilginlerinin görüşüdür. İbn Cerir Taberî de bunu tercih etmiştir. Şunlar da da böyledir:

"Ve ümirtü lia’dile beyneküm” (Şura: 15);

"ve ümirna linüslime” (En’am: 71);

"yüriduna liyutfıu". (Saf: 8)

Allah’ın açıklaması; bazen Kur’ân’ın nassı (açık metni) ile bazen de başka bir nassın delaletiyle olur.

Zeccâc şöyle demiştir:

"Sünen": Yollar demektir.

Mana da şöyledir: Peygamberlere ve onlara tabi olanlara doğru yolu gösterdiği gibi size de taatini gösterir. Başkası da şöyle demiştir: Kelâmın manası şöyledir: Allah size sizden önceki hak ve bâtıll ehlinin yollarını göstermek istiyor ki, batıldan sakınasınız ve hakka tabi olasınız ve sizi hakka hidayet etsin.

27

Allah Tevbenizi kabul etmek ister. Halbuki şehvetlerine uyanlar, büyük (fena) bir şekilde sapmanızı isterler.

"Allah Tevbenizi kabul etmek ister":

Zeccâc şöyle demiştir: Tevbenize sebep olacak şeyi size göstermek ister.

"Şehvetlerine uyanlar": Bu hususta da dört görüş vardır:

Birincisi: Onlar zina edenlerdir, bunu Mücâhid ile Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Yahudilerle Hıristiyanlardır, bunu da Süddi, demiştir.

Üçüncüsü: Onlar özellikle zina edenlerdir, bunu da İbn Cerir, demiştir.

Dördüncüsü: Bâtıll ehlidir, bunu da İbn Zeyd, demiştir.

"Fena şekilde sapmanızı isterler": Yani isyan ederek haktan sapmanızı isterler.

28

Allah sizden yükünüzü hafifletmek ister. İnsan zayıf yaratılmıştır.

"Allah sizden hafifletmek ister": Hafifletmek, teklifi kolaylaştırmak veyahut bir kısmım düşürmektir. İbn Cerir, mana şöyledir, demiştir: Allah hür kadınlarla evlenme imkanı bulamayanlara mü’min cariyelerle evlenmelerinde kolaylık ister.

İnsanın zayıf yaratılmasında da üç görüş vardır:

Birincisi: O esas yaratılışı itibarı ile zayıftır. Hasen Basri: O değersiz bir sudan yaratılmıştır, der.

İkincisi: Onun kadınlara karşı sabrı azdır, bunu da Tâvûs ile Mukâtil, demişlerdir.

Üçüncüsü: Onun, nefsi arzuların baskısını kırmak için azmi zayıftır. Bu; Zeccâc ile İbn Keysan’ın görüşüdür.

29

Ey iman edenler, mallarınızı aranızda haksız (bâtıll) sebeplerle yemeyin; ancak rızaya dayalı bir ticaret olması hariç. Kendinizi öldürmeyin. Çünkü Allah size çok merhametlidir.

"Mallarınızı aranızda batılla yemeyin": Bâtıll; şeriatte helâl olmayan şeydir.

"İlla entekune ticareten":

İbn Kesir, Nâfi, Ebû Amr ve İbn Âmir: Ref ile

"ticaretün” okumuşlar; Hamze, Kisâi ve Âsım da, nasb ile

"ticareten” okumuşlardır. Biz de sebebini Bakara suresinin sonunda anlatmış bulunuyoruz.

"Kendilerinizi (nefislerinizi) öldürmeyin": Bunda da beş görüş vardır:

Birincisi: Bu zahirine göredir ve Allah bir kula nefsini öldürmeyi haram etmiştir. Bu da zahirdir.

İkincisi: Bunun manası: Birbirinizi öldürmeyindir, bu da İbn Abbâs, Hasen, Said b. Cübeyr, İkrime, Katâde, Süddi, Mukâtil ve İbn Kuteybe'nin görüşleridir.

Üçüncüsü:

Mana şöyledir: Farz da olsa nefislerinize bir amel yüklemeyin. Amr b. el - As Zatüsselasil gazasında böyle tevil etmiştir: Soğuk bir gecede askerlerine cünüp iken namaz kıldırdı. Durum Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e intikal edince ona:

"Ey Amr, cünüp iken arkadaşlarına namaz mı kıldırdın?” dedi. O da: Ya Resûlallah, ben soğuk bir gecede düş azmıştım, gusül edersem helak olmaktan korktum ve Allahü teâlâ’nın:

"Nefislerinizi öldürmeyin” kavlini hatırladım, dedi. Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem de güldü.20

Dördüncüsü:

Mana şöyledir: Nefislerinizin hissesinden gafil kalmayın, kim ondan gafil kalırsa, kendini öldürmüş gibidir. Bu da Fudayl b. îyad’ın görüşüdür.

Beşincisi: Günahlar işleyerek onları öldürmeyin.

30

Kim bunu düşmanlık ve tecavüz için yaparsa, onu ateşe atacağız. Bu da Allah’a çok kolaydır.

"Kim bunu düşmanlık ve tecavüz için yaparsa":

Burada işaret edilen şey hususunda üç görüş vardır:

Birincisi: O, nefsi öldürmedir, bunu İbn Abbâs ile Atâ’, demişlerdir.

İkincisi: O Allahü teâlâ’nın sûrenin başından beri yasak ettikleri şeylere râcîdir, bu da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Nefsi öldürmek, malları bâtıll sebeplerle yemektir, bunu da Mukâtil, demiştir.

31

Eğer yasaklandığınız büyük günahlardan kaçınırsanız (öbür) kötülüklerinizi örteriz ve sizi girilecek pek değerli bir yere sokarız.

"Eğer yasaklandığınız büyük günahlardan kaçınırsanız":

Bir şeyden kaçınmak, onu bir tarafa itmektir.

Büyük günahlar hakkında da on bir görüş vardır:

Birincisi: Onlar yedidir; Buhârî ile Müslim, Sahih’lerinde Ebû Hureyre’den Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem'in şöyle dediğini rivayet etmişlerdir:

"Yedi büyük günahtan sakının":

"Onlar nedir?” dediler; şöyle dedi: Allah’a şirk koşmak, büyü yapmak, Allah’ın haram kıldığı cana haksız yere kıymak, faiz yemek, yetim malı yemek, savaştan kaçmak, namuslu ve bir şeyden haberi olmayan mü’min kadınlara iftira etmek. 21

21 - Buhârî, Vasaya, bab, 23; Tıb, bab, 48; Hudud, bab, 44, Müslim, iman, hadis no, 144; Ebû Dâvud, Vasaya, bab, 10; Nesâî, Vasaya, 12.

Bu hadis başka bir yoldan da Ebû Hureyre’den rivayet edilmiştir; Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellem şöyle demiştir: Büyük günahlar yedidir: Birincisi Allah’a şirk koşmak, haksız yere cana kıymak, faiz yemek, büyürler de mallarını ellerine alırlar diye acele ile yetim malı yemek, savaştan kaçmak, namuslu kadınlara iftira etmek, hicret ettikten sonra badiyeye (kırsala) geri dönmek. 22

22 - Bu lafızla aslını bulamadım.

Hazret-i Ali radıyallahu anh’ten de yedi diye rivayet edilmiş ve onları saymıştır.

Atâ’’dan da; Yedirir, dediği ve onları saydığı rivayet edilmiştir. Ancak şirk ve badiye yerine yalancı şahitliği ve ana babaya asi olmaktır, denilmiştir.

İkincisi: Onlar dokuzdur; Abd b. Umeyr, babasından rivayet etmiştir, ki, o zat sahabi idi, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e:

"Büyük günahlar nelerdir?” diye soruldu, o da: Dokuzdur, dedi: En büyükleri Allah’a şirk koşmaktır, haksız yere adam öldürmek, savaştan kaçmak, yetim malı yemek, büyü yapmak, faiz yemek, namuslu kadına iftira etmek, Müslüman ana babaya asi olmak, ölülerinizin ve dirilerinizin kıblesi olan Ka’be’nin kutsallığını çiğnemek. 23

23 - Ebû Dâvud, Vasaya, bab, 10; Hakim, Müstedrek, uzun olarak, 1/59, 4/259; Beyhakî, es - Sünen el - Kübra, 3/408.

Üçüncüsü: Dörttür: Buhârî ile Müslim Sahih’lerinde Abdullah b. Amr’dan, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in şöyle dediğini rivayet etmiştir: Büyük günahlar dörttür: Allah’a şirk koşmak, ana babaya isyan etmek, cana kıymak ve yalan yere yemin etmek. 24

24 - Buhârî, Eyman, bab, 16; Mürteddin, bab, 1; Diyat, bab, 2; Müslim'de bulamadım.

Enes b. Malik rivayet etmiştir: Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem büyük günahları anlattı, yahut ona sordular; şöyle dedi: Allah’a şirk koşmak, cana kıymak, ana babaya isyan etmek ve şöyle dedi: Size büyük günahların en büyüğünü söyleyeyim mi? Yalan söylemek veya yalancı şahitliği etmektir. 25

25 - İmam Ahmed, Müsned, 3 /1.31.

İbn Mes’ûd’dan şöyle dediği rivayet edilmiştir: Büyük günahlar dörttür: Allah’a şirk koşmak, Allah’ın tuzağından emin olmak, Allah’ın rahmetinden ümit kesmek ve Allah’ın rahmetinden meyus olmak. İkrime’den de benzeri rivayet edilmiştir.

Dördüncüsü: Onlar üçtür, İmran b. Husayn, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den şöyle dediğini rivayet etmiştir: Size büyük günahların en büyüğünü haber vereyim mi? Allah’a şirk koşmak, ana babaya asi olmak, yaslanmıştı, doğruldu ve: Yalancı şahitliği etmektir, dedi. 26

26 - Beyhakî, es - Sünen el - Kübra: 8/210.

Buhârî ile Müslim Sahih’lerinde Ebû Bekre’den Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem’in şöyle dediğini rivayet etmişlerdir: Size büyük günahların en büyüklerini haber vereyim mi? Evet, ya Resûlallah, dedik, şöyle buyurdu: Allah’a şirk koşmak, Ana babaya isyan etmek ve yaslanmıştı, doğruldu: Yalancı şahitliği etmektir. Onu o kadar tekrar etti ki: Keşke sussa da kendine eziyet etmese, dedik. O ikisi, Sahih’lerinde İbn Mes’ûd hadisi olarak da rivayet etmişlerdir: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem'e: "Günahların en büyüğü hangisidir, dedim; o da: Seni yaratan Allah’a şirk koşmak, dedi. "Sonra hangisidir?” dedim: "Seninle beraber yemek yer korkusuyla çocuğunu öldürmektir, dedi. "Sonra hangisidir?” dedim. Komşunun karısı ile zina etmektir, dedi.

Beşincisi: Sûrenin başıpdan bu ayete kadar zikredilenlerdir, bunu da İbn Mes’ûd ile İbn Abbâs, demişlerdir.

Altıncısı: On birdir: Allah’a şirk koşmak, ana babaya asi olmak, yalan yere yemin edip boyu beraber günaha batmak, yetim malı yemek, faiz yemek, savaştan kaçmak, namuslu kadınlara iftira etmek, yalancı şahitliği etmek, sihir yapmak ve hiyanet etmek. Bu, İbn Mes’ûd’dan da rivayet edilmiştir.

Yedincisi: Onlar Allahü teâlâ’nın ateş veya lânet veya gazap veya azapla bitirdiği bütün günahlardır. Bunu İbn Ebi Talha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Sekizincisi: Onlar Allahü teâlâ’nın ahirette azabı, dünyada haddi vacip kıldığı bütün günahlardır. Bu manayı Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş ve Dahhâk da böyle demiştir.

Dokuzuncusu: Allah’a isyan edilen her şeydir, bu da İbn Abbâs ile Ubeyde’den rivayet edilmiştir. Bu zayıf bir görüştür.

Onuncusu: Onlar Allah’ın ateşle tehdit ettiği bütün günahlardır, bunu Hasen, Said b. Cübeyr, Mücâhid, bir rivayette Dahhâk ve Zeccâc demiştir.

On Birincisi: Onlar sekizdir: Allah’a şirk koşmak, ana babaya isyan etmek, mü’mini öldürmek, namuslu kadınlara iftira etmek, yetim malı yemek, yalancı şahitliği etmek, bir adamın yemini ve sözü ile az bir para koparmak. Bunu Muhriz, Hasen Basri’den rivayet etmiştir.

"Nükeffir anküm seyyiâtiküm": Mufaddal, Âsım’dan, ikisinde de ye ile

"yükeffir; kalanlar da ikisinde de nun ile nükeffir okumuşlardır. Nâfi, Eban - Âsım’dan - Kisâi - Ebû Bekir ile Âsım’dan - mimin fethi ile burada ve Hac’ta medhalen okumuşlar; diğerleri ise mimi zamme ile okumuşlardır.

"Müdhale sıdkın” ve

"muhrace sıdkın"ın miminin mazmuın olduğunda ise ihtilaf etmemişlerdir. 27

27 - İsra: 80.

Ebû Ali el - Farisi şöyle demiştir:

"Müdhal'in mastar olması da ismi- mekan olması da câizdir. Mimi ister meftuh isterse mazmum okusun.

Süddi de şöyle demiştir: Seyyiat burada: Küçük günahlardır. Müdhal kerim de: Cennettir.

İbn Kuteybe de: Kerim: Şerefli manasınadır, demiştir.

32

Allah'ın kiminizi kiminizden üstün kıldığı (sizde olmayan) şeyleri temenni etmeyin. Erkekler için kazandıklarından bir nasip, kadınlar için de kazandıklarından bir nasip vardır. Allah'tan lütfünü isteyin. Şüphesiz Allah her şeyi hakkıyle bilendir.

"Allah’ın kiminizi kiminizden üstün kıldığı şeyleri temenni etmeyin":

İniş sebebi için üç görüş vardır:

Birincisi: Ümmü Seleme:

"Ya Resûlallah, erkekler gazâ ediyorlar, bizse etmiyoruz, biz ancak yarım miras alıyoruz, dedi; bunun üzerine bu âyet indi. 28

28 - İmam Ahmed, Müsned, 6/322; Hakim, Müstedrek, 2/305.

İkincisi: Kadınlar: Biz de savaşmak ve erkekler gibi ecir kazanmak isteriz, dediler, bunun üzerine bu âyet indi, bunu İkrime, demiştir.

Üçüncüsü:

"Erkek için iki dişi hissesi vardır” âyeti inince, erkekler: Kadınlara mirasta üstün kılındığımız gibi iyiliklerimizle de üstün kılınmak isteriz, dediler. Kadınlar da: Biz de: Mirasımız onlarınkinin yarısı kadar olduğu gibi günahımızın da erkeklerinkinin yarısı kadar olmasını isteriz, dediler; bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Katâde ile Süddi, demişlerdir.

Temennînin manası hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: Bir adamın başkasının malım temenni etmesidir, bunu İbn Abbâs ile Atâ’, demişlerdir.

İkincisi: Kadınların erkek olmayı temenni etmeleridir. Ümmü Seleme'den: Keşke biz de erkek olsaydık, dediği rivayet edilmiştir. Bunun üzerine bu âyet inmiştir.

Temenninin çeşitleri vardır:

Birincisi: İnsanın başkasının malının elinden çıkıp kendisinin olmasını istemesidir ki, bu, hasettir.

İkincisi: Başkasının malı kadar malı olmasını temenni edip malının elinden çıkmasını istememesidir ki, bu da gıptadır. Çoğu zaman o isteğin elde edilmesinde temenni edenin bir çıkarı olmaz.

Hasen şöyle demiştir: Filanın malını temenni etme, ne biliyorsun, belki de onun helaki o maldadır.

Üçüncüsü: Kadının erkek olmayı temenni etmesidir ki, bu gibi şey gerçekleşmez. Kul bilsin ki, menfaatleri Allah daha iyi bilir; o nedenle Allah’ın takdirine razı olsun, bütün temennileri ahiret amelini artırmak olsun.

"Erkekler için kendi kazandıklarından bir nasip vardır, kadınlar için de kendi kazandıklarından bir nasip vardır":

Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu kazançtan maksat mirastır, bu da İbn Abbâs ile İkrime’nin görüşüdür.

İkincisi: O sevap ve azaptır.

Mana da şöyledir: Kadın erkek gibi sevap kazanır, onun gibi de günah kazanır. Bu Katâde, İbn Saib ve Mukâtil’in görüşüdür. Doğruluğuna da Ebû Süleyman Dımeşki şunu delil getirmiştir: Miras kazançla ele geçmez, kaldı ki, âyet temenni ve üstünlük isteme hakkında nazil olmuştur.

"Ves’elüllahe min fadlihi": İbn Kesir, Kisâi, Eban ve Halef - tircihi olarak - (veselullahe), (feselillahe), (fesel beni israile), (ve sel men erselna) ve bunlar gibi emir sigası ile olup başında "vav” veya "fe” olan kelimeleri böyle okumuşlardır ki, onlara göre bunlar mehmuz (hemzeli) değildir. Ebû Cafer ile Şeybe’den de böyle nakledilmiştir. Diğerleri ise bütün bunları hemze ile okumuşlardır.

"Velyeselu ma enfeku” (Mümtehine: 10) kavlini hemze ile okumakta ihtilaf etmemişlerdir.

Fadldan ne murat edildiğinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Fadl: Taattir, bunu Said b. Cübeyr, Mücâhid ve Süddi, demiştir.

İkincisi: O rızktır, bunu da İbn Saib, demiştir. O zaman mana şöyle olur: Allah’tan nimetlerini temenni edin, başkasının malını temenni etmeyin.

33

(Erkek ve kadından) her biri için ana babanın ve akrabaların bıraktıklarından mirasçılar kıldık. Yeminlerinizin bağladığı kimselere de paylarını verin. Şüphesiz Allah her şeye şahittir.

"Veliküllin ce’alna mevâliye": Mevâli: Veliler demektir, onlar da asabe olsun diğerlerinden olsun mirasçılardır. Âyetin manası şöyledir: Her insanın terekesine mirasçı olacak varisler vardır.

Vâlidan ve akrabun’un gramerce merfu okunmasının iki sebebi vardır:

Birincisi: Mübtedanın haberi olmak üzere merfu olması, takdiri şöyledir: Humul validani velakrabune. O zaman cümle

"mimma terek"te tamam olur.

İkincisi: Onun malı terk eden fail olmak üzere merfu olmasıdır ki, bu takdirde: el -Validan humul mevla, demek olur.

"Vellezine akadet eymânüküm":

İbn Kesir, Nah, Ebû Amr ve İbn Âmir, elifle "âkadet” okumuşlar; Âsım, Hamze ve Kisâi de, elifsiz olarak okumuşlardır.

Ebû Ali şöyle demiştir: Kim elifle okursa takdiri şöyle olur: Vellezine

"akadethüm eymanüküm. Kim de elifi atarsa mana: Akadet hilfuhum eymenehum, şeklinde olur. Muzah atmış, muzafunileyhi onun yerine geçirmiş olur.

Onların hakkında üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar yeminle mirasçı olanlardır; iki adam birbirleriyle yeminleşirlerdi; hangisi ölürse ötekisi ona mirasçı olurdu. Bu: "Veülül erhami baduhum evla biba’d” kavli ile neshedildi. Bunu İbn Ebi Talha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Ondan Atıyye de şöyle rivayet etmiştir: Cahiliyede bir adam bir adamın arkasına düşer ona katılır ve ona tabi olurdu. Adam öldüğü zaman mirası ailesinin olurdu. Ona tabi olan da eli boş kalırdı. Bunun üzerine Allahü teâlâ "vellezine âkadet eymanüküm” kavlini indirdi, ona da mirasından verildi. Sonra bunun ardından "veülül erhami baduhum evla liba’d” kavli indi. Onların yeminli mirasçılar olduğunu söyleyenlerden bazıları da Said b. Cübeyr, İkrime ve Katâde’dir.

İkincisi: Onlar Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem’in kardeş yaptığı kimselerdir. Onlar da Ensar ile muhacirlerdir. Muhacirler akrabalarını değil de ensarı mirasçı bırakırlardı; çünkü Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem onları kardeş etmişti. Bunu Said b. Cübeyr, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Bunu İbn Zeyd de, demiştir.

Üçüncüsü: Onlar cahiliyede başkalarının çocuklarını evlat edinirlerdi. Bu da Said b. Müseyyeb ’in görüşüdür. Birinci görüşün sahipleri şöyle demişlerdir: Yardım ve miras üzere antlaşma yapanların hükmü Enfal'ın sonundaki âyetle neshedildi. İbn Abbâs, Hasen, İkrime, Katâde, Sevri, Evzai, Malik, Ahmed ve Şâfiî böyle demişlerdir.

Ebû Hanife ile arkadaşları ise: Bu hüküm bakidir, ancak akrabalar akideşenlerden ileri tutulmuştur. Bir grup da: Bunun manası: Onlara yardım ve nasihat gibi hisselerini verin, demişlerdir. Bu da İbn Abbâs ile Mücâhid’ten rivayet edilmiştir. Başka bir topluluk şuna kani olmuştur: Cahiliyede antlaşma sadece yardım üzerine yapılırdı, İslâm ise bunu değiştirmedi, onu daha da pekiştirdi. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem şöyle demiştir: Cahiliyede ne gibi antlaşma varsa, İslâm onu daha da "kuvvetlendirmiştir.29

29 - Cübeyr b. Mut’im hadisi, İmam Ahmed, Müsned, 4/83.

Bunun yardım ve destek olduğunu kastetmiştir. Bu da Said b. Cübeyr'in görüşüdür. Bu da âyetin muhkem olduğunu gösterir.

34

Erkekler kadınlar üzerine hakimdirler; bu da Allah’ın bazılarını bazılarına üstün kılması ve erkeklerin mallarından kadınların nafakalarını temin etmeleri nedeniyledir. Onun için saliha (iyi) kadınlar itâatkardırlar. Allah kendi haklarını nasıl koruduysa onlar da gıyaben erkeğin (şeref ve namusunu) korurlar. Dik başlılık edeceklerinden korktuğunuz kadınlara gelince, onlara öğüt verin, yataklarda yalnız bırakın. (Yine olmazsa) onları dövün. Eğer size itâat ederlerse, onların aleyhlerine bir yol aramayın. Çünkü Allah çok yücedir, çok büyüktür.

"Erkekler kadınlar üzerine hakimdirler":

İniş sebebi şeyledir: Bir adam karısına bir tokat attı, kadın Resûlüllah’a şikayet etti, bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Müfessirler bunun Sa’d b. Rebi’ el -Ensari olduğunu zikretmişlerdir.

İbn Abbâs: "Kavvamun": Kadınları hak üzere tedip etmekle görevlidirler, demiştir. Hişam b. Muhammed, babasından:

"Erkekler kadınlar üzerine hakimdirler” kavlinde: Eğer erkeklerse, demiş ve şu beyti okumuştur:

Sen her erkeği erkek mi ve

Gece yanan her ateşi ateş mi sanırsın?

"Bu da Allah’ın, bazılarını bazılarına üstün kılması nedeniyledir": Yani erkekleri kadınlara üstün kılması nedeniyledir. Erkeğin kadından üstün olması; aklının fazlalığı, miras hissesinin daha büyük olması, ganimet, Cuma namazı, cemaat, hilafet, cihad, talakın onun eline verilmesi vs. gibi şeylerledir.

"Ve nafakalarını kendi mallarından temin etmeleriyledir":

İbn Abbâs şöyle demiştir: Yani mehir ve nafakaları ile.

"Salihât” üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Kocalarına iyilik eden kadınlardır, bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Hayır işleyenlerdir, bunu da Abdullah b. Mübarek, demiştir,

İbn Abbâs: "Kanitat": Kocalan hakkında Allah’a itâat eden kadınlar;

"gıyaben muhafaza edenler” de: Kocaları yokken muhafaza edenlerdir, demiştir. Atâ’ ile

Katâde de: Kocaları yokken onun malını ve korumaları lâzım gelen kendi nefislerini muhafaza eden kadınlar, demişlerdir.

"Bima hafizallah":

Cumhûr

"Allah” ismini merfu okumuştur, mana da onların kıraatine göre üç türlü olur:

Birincisi: Allah’ın onları muhafaza etmesi sebebiyle, bunu İbn Abbâs, Mücâhid, Atâ’ ve Mukâtil, demişlerdir. İbn Mübarek de Süfyan’dan şöyle dediğini rivayet etmiştir: Allah’ın onları muhafaza edip öyle yapmasıyla.

İkincisi: Allah’ın onların mehirlerini ve lâzım gelen nafakalarını koruması iledir, bunu da Zeccâc, demiştir.

Üçüncüsü: Bunun manası şöyledir: Görünmeyeni Allah’ın emrinin korunduğu şeyle muhafaza edenlerdir. Bunu Zeccâc nakletmiştir. Ebû Cafer de Allah ismini mensûb okumuştur, mana da: Allah’ın onları kendi taatinde koruması iledir.

"Dik başlılık etmelerinden korktuğunuz kadınlara gelince":

Bu korku hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: O, bilmek manasınadır, bunu da İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Dik başlılığın görünen işaretleri dolayısıyla zannetmek manasınadır, bunu Ferrâ’, demiş ve delil olarak da şu mısraı okumuştur:

Ey Sellam, beni ayıplayacağından korkmadım (bunu zannetmedim).

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Nüşuz: kadının kocasından nefret etmesidir: Neşezetil meı’etü alâ zevcihe ve neşesat denir ki, ondan nefret etti ve yanında kalmaktan rahatsız oldu, demektir. Nüşuzun aslı: Rahatsız olmaktır.

Zeccâc da: Aslı neşzden gelir ki, yüksek yer manasınadır, demiştir.

"Onlara öğüt verin":

İmam Halil şöyle demiştir: Öğüt: Kalbi heyecana getirecek şeyle hayrı hatırlatmaktır.

Hasen de şöyle demiştir: Ona dili ile öğüt verir; eğer kabul etmezse, yatağını terk eder.

Yatağını terk etme konusunda da dört ayrı görüş belirtmişlerdir:

Birincisi: O, cimaı terk etmektir, bunu Said b. Cübeyr, İbn Ebi Talha ve el - Avf, İbn Abbâs’tan rivayet etmişlerdir. İbn Cübeyr ile Mukâtil de böyle, demişlerdir.

İkincisi: Onu terk etmektir, cimaı terk etmek değildir, bunu da Ebudduha, İbn Abbâs’tan, Husayf da İkrime'den rivayet etmiştir. Süddi ile Sevri de böyle demişlerdir.

Üçüncüsü: Yatakta kötü konuşmaktır; bu da İbn Abbâs, Hasen ve İkrime’den rivayet edilmiştir. Bu durumda mana: Onlara yatakta kötü konuşun, demek olur.

Dördüncüsü: O döşeğini ve yatağım terk etmektir; bu da Hasen, Şa’bî, Nehaî, Muksim ve Katâde'den rivayet edilmiştir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Onu yatakta terk et, eğer kabul ederse ne a’lâ, yoksa Allah sana onu yaralamadan dövmeye izin vermiştir.

Bir grup ilim adamı da şöyle demiştir: Âyet tertip üzeredir: Dik başlılık korkusu halinde öğüt vermek, dik başlılık görüldüğü zaman yatağını terk etmek, bunu tekrar ettiği ve ısrar ettiği takdirde de onu dövmek. Henüz dik başlılığın başında dövmek câiz değildir.

Kadı Ebû Ya’lâ: İmam Ahmed’in mezhebi de böyledir, demiştir: İmam Şâfiî de: Daha dik başlılığın başında dövmek câizdir, demiştir.

"Eğer size itâat ederlerse": Yani yatakta,

"onların aleyhlerine bir yol aramayın": Onu rahatsız etmek için bahaneler uydurmayın, demektir.

Süfyan b. Uyeyne de: Seni sevmeye zorlama, çünkü kalbi onun elinde değildir, demiştir.

İbn Cerir de mana şöyledir, demiştir: Çeşitli bahaneler ileri sürerek bedenleri ve malları hususunda size helâl olmayan bir yol aramayın. Bu da ona: Sen beni sevmiyorsun, deyip de onu dövmek veya ona eziyet etmek gibi şeylerdir.

Şüphesiz Allah çok yücedir (aliyy), çok büyüktür (kebirdir):

Ebû Süleyman Dımeşki şöyle demiştir: Eşlerinize zulmetmeyin, sonra Allah onların intikamını sizden alır.

Hattâbî de şöyle demiştir: Kebir: Celal (azamet) sıfatı ile muttasıl’, şanı yüce, büyüklüğünün yanında bütün büyükler küçük kalır, demektir. Şöyle de denilmiştir: O mahluklarına benzemekten yücedir.

35

Eğer aralarının açılmasından korkarsanız onun (erkeğin) ailesinden bir hakem ve onun (kadının) ailesinden de bir hakem gönderin. Eğer onlar barıştırmak isterlerse Allah onların aralarını uzlaştırır. Şüphesiz Allah hakkıyle bilendir, her şeyden haberdardır.

"Eğer aralarının açılmasından korkarsanız": Korkuda iki görüş vardır:

Birincisi: O varlığı kesin olmayanın varlığından sakınmaktır, bunu da Zeccâc, demiştir.

İkincisi: O, bilmektir, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir.

Zeccâc şöyle demiştir: Şikak: Düşmanlıktır, müteşakkiyn’den gelir ki, her sınıf bir şıkka (tarafa) düşmektir. Hakem de: Kendisine verilen işi takip edendir. İki hakem göndermekle memur olan hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O, davanın kendisine getirildiği yetkilidir, bunu Said b. Cübeyr ile Dahhâk, demişlerdir.

İkincisi. Onlar eşlerdir, bunu da Süddi, demiştir.

"Eğer onlar barıştırmak isterlerse":

İbn Abbâs: Hakemler isterlerse, demiştir.

"Allah aralarını uzlaştırır": Bunda da iki görüş vardır: O, hakemlere râcîdir, bunu İbn Abbâs, İbn Cübeyr, Mücâhid, Atâ’, Süddi ve cumhûr demişlerdir.

İkincisi: O eşlere râcîdir, bunu da bazı müfessirler, demiştir.

Hakemler eşlerin vekilleridir, verdikleri hükümde eşlerin rızası geçerlidir. Bu Ahmed, Ebû Hanife ve arkadaşlarının görüşüdür. Malik ile Şâfiî de: Hakemlerin hükmü eşlerin rızasına muhtaç değildir, demişlerdir.

36

Allah’a ibadet edin, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, akraba komşuya, yabancı komşuya, yakın arkadaşa, yolda kalanlara ve sağ ellerinizin sahip olduğu kölelere iyilik edin. Şüphesiz Allah kendini beğenen ve daima böbürlenen kimseyi sevmez.

"Allah’a ibadet edin":

İbn Abbâs: O’nu birleyin, demiştir.

"Ana babaya iyilik edin":

Ferrâ’ şöyle demiştir: Allah insanları ebeveyne iyilik etmeye teşvik etmiştir.

"Akraba komşuya": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O, seninle onun arasında yakınlık olan komşudur, bunu İbn Abbâs, İkrime, Dahhâk, Katâde, İbn Zeyd, Mukâtil ve diğerleri, demişlerdir.

İkincisi: O, Müslüman komşudur, bunu da Nevf eş - Şâmi, demiştir. O zaman mana: İçinizden Müslüman komşuya iyilik edin, olur.

"Vel - caril cünübi": Mufaddal, Âsım’dan cimin fethi ve nunun sükunu ile vel - caril cenbi rivayet etmiştir.

Ebû Ali Şöyle demiştir: Mana: El - Cari zil cünüb, demektir ki, muzaf hazfedilmiş olur.

Yabancı komşu hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: O, seninle onun arasında yakınlık olmayan yabancıdır, bunu İbn Abbâs, Mücâhid, Atâ’, İkrime, Dahhâk, İbn Zeyd, Mukâtil ve diğerleri, demişlerdir.

İkincisi: o; sağındaki, solundaki, önündeki ve arkandaki komşudur, bunu da Dahhâk, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: O; Yahudi ve Hıristiyan’dır, bunu da Nevf eş - Şami, demiştir.

Yakın arkadaş hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: O, zevce (eş)tir, bunu da Hazret-i Ali, İbn Mes’ûd, Hasen, İbrahim Nehaî ve İbn Ebi Leyla, demişlerdir.

İkincisi: O, yol arkadaşıdır, bunu da Mücâhid’in rivâyetinde İbn Abbâs, Katâde, Dahhâk, Süddi ve İbn Kuteybe, demişlerdir. Said b. Cübeyr’den de iki görüşün benzeri rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: O arkadaştır, bunu da İbn Cüreyc, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş ve İkrime de böyle, demiştir.

İbn Zeyd de şöyle demiştir: Senden hayrının ulaşmasını umut eden kimsedir.

Mukâtil de: O seferde ve hazarda arkadaşındır, demiştir. İbnüssebil hakkında da Bakara suresinde açıklama yapmıştık.

"Sağ ellerinizin sahip olduklarına da": Yani kölelere iyilik edin. Bazıları: Buna dilsiz hayvanlar da girer, demişlerdir.

İbn Abbâs şöyle demiştir:

"el - Muhtal: Kibirli kibirli yürüyendir; fahur da: Kibriyle insanlara karşı böbürlenendir, demiştir.

Mücâhid de: O verdiğini sayan ve Allah’a şükretmeyendir, demiştir.

İbn Kuteybe de: Muhtal: Mağrur ve kibirli kimsedir, demiştir:

Zeccâc da: Muhtal: Kasılan, gururlu ve cahil kimsedir, demiştir. Burada kibirli ve gururlunun zikredilmesi; bunların zengin oldukları zaman akrabalarından ve komşularından kaçmalarından dolayıdır.

37

Onlar cimrilik eden, insanlara cimriliği öneren ve Allah'ın, lütfünden kendilerine verdiği şeyleri gizleyen kimselerdir. Biz o nankörlere aşağılayıcı bir azap hazırlamışızdır.

"Onlar cimrilik edenlerdir":

Müfessirler bu âyetin Yahudiler hakkında indiğini söylemişlerdir. Sebeb-i nüzulü ise şöyledir:

İbn Abbâs şöyle demiştir: Kerdem b. Zeyd, Üsame b. Habib, Nâfi b. Ebi Nâfi, Bahri b. Amir, Huyey b. Ahtab ve Rifaa b. Zeyd b. Tabut, Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem'in ashabından bazı ensara gelir; onlara karışır ve onlara öğüt verirlerdi, onlara: Mallarınızı harcamayın, biz fakir olmanızdan korkuyoruz, infaka koşmayın; çünkü sonunun ne olacağını bilemezsiniz, derlerdi.

Bunun üzerine bu âyet indi. 30

30 - bkz. İbn Hişam, es - Siyretü'n - Nebeviye, 2/208; Taberi Tefsiri, 8/353.

Cimrilik ettikleri ve insanlara cimrilik önerdikleri şey üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: O maldır, bunu İbn Abbâs ile İbn Zeyd, demişlerdir.

İkincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in sıfat ve nübüvvetini meydana çıkarmadır, bunu da Katâde ile Süddi, demişlerdir.

"Ve ye’murunennase bilbuhli":

İbn Kesir, Nâfi, Ebû Amr, Âsım ve İbn Âmir, sükunla: Bilbuhli okumuşlardır; Hamze ile Kisâi de harekeli olarak: Bilbahali okumuşlardır. Hadid suresindekinde de aynı ihtilaf vardır.

"Allah’ın kendilerine lütfünden verdiği kimseler” hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar Yahudilerdir, onlara Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in sıfatları hakkında bilgi verilmiş; onlar da bunu gizlemişlerdi. Bu, cumhûrun görüşüdür.

İkincisi: Onlar; mal sahipleridir; cimrilik ettiler ve zenginliği gizledirler. Bunu da Maverdi ile diğerleri demişlerdir.

"A’tedna":

Zeccâc: Manası: Onu kendileri için bir hazırlık kıldık, yani kendileri için tespit ettik, demiştir.

38

Ve onlar mallarını insanlara gösteriş için harcayan, Allah’a ve ahiret gününe inanmayan kimselerdir. Şeytan kime arkadaş olursa, o ne kötü arkadaştır!

"Ve onlar mallarını gösteriş için harcayanlardır":

Kimler hakkında indiğinde farklı üç görüş beyan etmişlerdir:

Birincisi: Onlar Yahudilerdir, bunu İbn Abbâs, Mücâhid ve Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Onlar münafıklardır, bunu da Süddi, Zeccâc ve Ebû Süleyman Dımeşki, demişlerdir.

Üçüncüsü: Mekke müşrikleridir; Peygambere düşmanlık etmek için mal harcadılar, bunu da Sa’lebî, demiştir.

Karîn: Seninle ülfet eden ve sana ısınan arkadaşındır. O, fail veznindedir, iki şeyi birbirine yaklaştırmaktan gelir.

Şeytanın ona yakın olmasının da iki manası vardır:

Birincisi: Onun fi’line katılmasıdır.

İkincisi: Ona cehennemde arkadaş olmasıdır.

39

Eğer onlar Allah'a ve ahiret gününe iman etseler ve Allah’ın, kendilerine rızk ettiği şeylerden Allah yolunda harcasalardı, ne olurdu?! Allah onları çok iyi bilendir.

"Onlara ne olurdu?":

Mana şöyledir: Mallarını insanlara gösteriş için harcayan ve Allah’a iman etmeyen kimseler, eğer iman etselerdi ne olurdu? Burada zikredilen infak hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O, sadakadır, bunu da İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Zekattır, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir.

"Allah onları çok iyi bilir": Kavli de onların kötü niyetlerinden dolayı onlar için tehdittir.

40

Şüphesiz Allah zerre kadar haksızlık etmez. Eğer o (zerre) bir iyilik olursa, Allah onu katlar ve sahibine kendi katından büyük bir mükafat verir.

"Şüphesiz Allah zerre kadar haksızlık etmez":

Haksızlığı (zulmü) geçen kısımda şerh etmiş idik. O, aziz ve celil olan Allah için imkansızdır. Çünkü dilciler: Zulüm, bir kimsenin sahip olmadığı şey üzerinde tasarruf etmesidir, demişler. Halbuki her şey O’nun mülküdür.

Başkaları da şöyle demişlerdir: Zulüm, bir şeyi asıl yerinden başka yere koymaktır, O’nun hikmeti ise faydasız bir şey yapmaktan münezzehtir. Bir şeyin miskali, o şeyin ağırlığı demektir.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Haza alâ miskali hâza, derler ki, onun ağırlığmdadır, onun kadardır, demektir.

Zeccâc da: O siki kökünden mifal veznindedir, demiştir.

Ben Şeyhimiz Ebû Mansur el - Lügavi’den şöyle okudum: İnsanlar miskalin sadece dinar (altın para) ağırlığında olduğunu zannederler, onların zannettikleri gibi değildir. Bir şeyin miskali onun ağırlığı kadardır, her ağırlığa miskal denir, ister ki, b. (gram, kilo) olsun. Allahü teâlâ:

"Hardal tanesi kadar olsa” (Enbiya: 47) demiştir.

Ebû Hatim de şöyle demiştir: Esmaî’ye, terazilerdeki ağırlık olan miskali sordum: Farsçadır, nasıl diyeceğimi bilmiyorum; ancak miskal diyebilirim; meselâ bir adama: Bana miskal uzat desen, o da sana binlik bir ağırlık birimi verse veya bir gramlık bir ağırlık birimi verse, dediğini yapmış ve doğru olur.

Zerreden de ne kastedildiği hususunda da beş görüş vardır:

Birincisi: O kırmızı karınca başıdır, bunu İkrime, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: O bir parça topraktır, bunu da Zeyd b. el - Asam, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: O en küçük karıncadır, bunu da İbn Kuteybe ile

İbn Paris, demişlerdir.

Dördüncüsü: O hardaldır.

Beşincisi: Güneş ışığında delikten görünen toz parçasıdır, bu ikisini Sa’lebî, demiştir. Bil ki, zerre akılla bilinen (soyut) bir şey için misal verilmiştir. Maksat Allah’ın ne az ne de çok zulüm etmeyeceğidir.

"Ve in tekü haseneten":

İbn Kesir ile Nâfi: Ref ile hasentün okumuşlar; diğerleri de nasb ile okumuşlardır.

Zeccâc şöyle demiştir: Kim ref ile okursa mana: Bir iyilik meydana gelirse demek olur. Kim de nasb ile okursa mana: Eğer o yaptığı bir iyilik olursa, demek olur.

"Yudaifha":

İbn Âmir ile İbn Kesir şeddeli olarak ve elifsiz

"yuda’ifha okumuşlar; diğerleri de aynın kesri ve elifle yudaifha okumuşlardır.

İbn Kuteybe: Elifle yudaifha, birkaç kat verir, demektir; elifsiz yuda'ifha ise bir katı verir, demiştir.

"Min ledünhü": Yani kendi katından demektir. Büyük ecir de: Cennettir.

41

Her ümmetten bir şahit getirdiğimiz ve seni de onların üzerine şahit getirdiğimiz gün (halleri) nice olur?

"Her ümmetten bir şahit getirdiğimiz gün halleri nice olur?":

Zeccâc: Âyetin manası: Kıyamet gününde onların hali nasıl olur, demektir; hal kelimesi atılmıştır, çünkü manadan anlaşılmaktadır. "Keyfe” lâfzı istifham için ise de manası azarlamadır. Şahit de ümmetin Nebisidir.

Ne ile şahitlik edeceği hususunda da dört görüş vardır:

Birincisi: Risaletini ümmetine tebliğ ettiğine dair şahitlik edecektir, bunu İbn Mes’ûd, İbn Cüreyc, Süddi ve Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: İmanlarına şahitlik edecektir, bunu da Ebû’l - Âliyye, demiştir.

Üçüncüsü: Amellerine şahitlik edecektir, bunu da Mücâhid ile Katâde, demişlerdir.

Dördüncüsü: Lehlerine ve aleyhlerine şahitlik edecektir, bunu da Zeccâc, demiştir.

"Seni de getirdiğimiz zaman": Yani Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellem’i.

"Onlar” kelimesi üzerinde de üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar bütün ümmetidir. Sonra bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onların aleyhlerine şahitlik edecektir.

İkincisi: Onların lehlerine şahitlik edecektir; o zaman âlâ” lâm manasına olur.

İkinci görüş: Onlar kâfirlerdir; mesajı tebliği ettiğine dair onların aleyhine şahitlik edecektir, bunu da Mukâtil, demiştir.

Üçüncüsü: Yahudi ve Hıristiyanlardır, bunu da Maverdi, zikretmiştir.

42

O gün kâfirler ve Peygamber'e isyan edenler yerle bir olmalarını isterler ve Allah'a karşı hiçbir sözü gizleyemezler.

"Lev tüsevva bihimülard": İbn Kesir, Âsım ve Ebû Amr, tenin zammesi ve sin şeddesiz olarak tüsva okumuşlardır.

Mana da: Toprak olmayı ve yerle bir olmayı isteyeceklerdir, demektir. Bu da Ferrâ’ ile diğerlerinin görüşleridir.

Ebû Hureyre şöyle demiştir: Allahü teâlâ mahlukatı mahşere topladığı zaman, hayvanlara, haşaratlara ve kuşlara: Toprak olun, der. O zaman kâfir: Keşke ben de toprak olsaydım, der.

Nâfi ile İbn Âmir de, tenin fethası ve “sîn” in şeddesi ile: Lev tesevva okumuşlardır. Mana da lev tetesevva demektir, mahreçleri yakın olduğu için te sine idgam edilmiştir.

Ebû Ali şöyle demiştir: Bu kıraatta biraz geniş düşünülmüştür; çünkü fiil yere (toprağa) isnat edilmiştir, maksat: Yerin de onlar gibi olmasını isterler demek değildir, esas mana: Onlar yerle bir olmayı isterler demektir.

Sonra müfessirlerin mana üzerinde de iki görüşleri vardır:

Birincisi: Bunun manası şöyledir: Yer yarılsa da içine batsalar, demektir. Bunu Katâde, Ebû Ubeyde ve Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Manası şöyledir: Onlar yeniden diriltilmeyi istemezler; çünkü oradan çıkmadan önce yerle bir olmuşlardı. Bunu da İbn Keysan, demiştir. Zeccâc da buna benzer söylemiştir. Hamze ile Kisâi de, tenin fethası, “sîn” in harekesi ve vav da imaleli şeddeli olarak: Lev tüsevvi okumuşlardır ki, tetesevva manasınadır; Nâfi ile İbn Âmir’in idgam ettiği te’yi hazfetmiştir. İki kıraatin manası da birdir.

"Hiçbir sözü (hadisi) Allah’a gizleyemezler":

Hadis üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: O: Biz müşrik değildik, sözleridir.

İkincisi: O Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in durumu, na’t ve sıfatıdır. Bunu da Atâ’, demiştir. Birinci görüşe göre, gizleme ahiretle ilgilidir. İkinci görüşe göre ise dünya ile ilgilidir. O zaman mana: Onu gizlememiş olmayı isterlerdi, olur.

Âyetin manasında da altı görüş vardır:

Birincisi: Organları konuşarak onları rezil ettiği zaman Allah'a şirk koşmalarını gizlememiş olmayı isterler. Bu mana İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

İkincisi: Onlara aleyhlerine şahitlik edince ondan sonra hiçbir sözü Allah'a gizlemezler. Bu da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Onlar bir yerde hiçbir sözü gizleyemezler, bir yerde de gizlerler ve: Biz müşrik değildik, derler. Bunu da Hasen, demiştir.

Dördüncüsü:

"Hiçbir sözü Allah’a gizleyemezler": Yeni söz başıdır;

"yerle bir olmayı isterler” sözü ile ilişkili değildir. Bu da Ferrâ’ ile Zeccâc’ın görüşleridir. Allah’a hiçbir sözü gizleyemezler’in manası: Onu gizlemeye güçleri yetmez, çünkü o Allah katında açıktır, demektir.

Beşincisi:

Mana şöyledir: Yerle bir olup da Allah’a karşı hiçbir sözü gizlememiş olmayı isterler.

Altıncısı: Onlar:

"Biz müşrik değildik” sözlerinin yalan olduğuna inanmadılar, ancak putlara tapmanın itâat olduğuna inandılar. Bu iki görüşü de İbn Enbari bildirmiştir.

Kadı Ebû Ya’lâ da şöyle demiştir: Onlara vehmettikleri şey haber verilmiştir; çünkü onlar müşrik olmadıklarını zannediyorlardı. Bu ise onları yalan söylemiş olmaktan çıkarmaz.

43

Ey iman edenler, sarhoş İken ne dediğinizi bilinceye kadar ve cünüp iken - yolcu olmanız müstesna - gusül edinceye kadar namaza yaklaşmayın. Eğer hasta olur yahut yolculukta bulunur veyahut ayakyolundan (abdest bozmaktan) gelirseniz yahut kadınlara dokunursanız, temiz toprakla teyemmüm edin; yüzlerinize ve ellerinize sürün. Şüphesiz Allah çok affedici ve çok bağışlayıcıdır.

"Ey iman edenler, sarhoş iken namaza yaklaşmayın":

Ebû Abdurrahman es-Sülemi, Hazret-i Ali b. Ebû Talib radıyallahu anh’den şöyle dediğini rivayet etmiştir: Abdurrahman b. Avf bize bir yemek hazırladı, bizi davet etti ve bize içki içirdi, içki bize işledi, namaz vakti geldi; beni öne geçirdiler; ben de: "Kul ya eyyühel kafinin lâ a'büdü ma tabüdun, ve nanhu nabüdü ma tabüdun” okudum; bunun üzerine bu âyet indi. 31

31- Ebû Dâvud, Tirmizî ve Taberi tefsiri, Atâ’ b. Saib'den.

Başka bir rivayette, Ebû Abdurrahman'dan ve Hazret-i Ali radıyallahu anh’ten, öne geçirip de bu sûreyi yanlış okuyanın Abdurrahman b. Avf olduğu bildirilmiştir. 32

32- İbn Cerir, Tefsir, 8/376.

"Namaza yaklaşmayın": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Namaz vakitlerinde sarhoşluk verecek şeylere yaklaşmayın.

İkincisi: Sarhoş iken namaza girmeyin. Birincisi daha doğrudur, çünkü sarhoş kendisine ne hitap edildiğini bilmez.

"Sarhoş iken": Kavlinin manasında da iki görüş vardır:

Birincisi: içkiden sarhoş iken, bunu cumhûr, demiştir.

İkincisi: Uykudan. Bunu da Dahhâk, demiştir: Bu görüş akla uzaktır. Bu âyet, namaz vaktinin dışında sarhoş olmağa müsaade etmiştir, sonra da içkinin yasak edilmesiyle neshedilmiştir.

"Vela cünüben":

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Cenabet, uzaklıktır.

Zeccâc şöyle demiştir: Recülün cünübün, verecülani cünübün, ve ricalün cünübün; tıpkı şöyle denildiği gibi: Recülün rıda, ve kavmün rıza.

Cünübe bu ismin verilmesinde iki görüş vardır:

Birincisi: Suyun olduğu yere uzak olmasındandır.

İkincisi: Namazdan, Kur’ân okumaktan, mushafa el sürmekten ve mescide girmekten uzak durması gerekmesindendir.

"Ancak yoldan geçmeniz müstesna":

Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi:

Mana şöyledir: Cünüp iken namaza yaklaşmayın, ancak yolcu olup suyu bulamamanız hariç; o zaman teyemmüm edin ve namazı kılın. Bu mana Hazret-i Ali radıyallahu anh, Mücâhid, Hakem, Katâde, İbn Zeyd, Mukâtil, Ferrâ’ ve Zeccâc’tan rivayet edilmiştir.

İkincisi: Cünüp iken namaz kılman yerlere yani mescitlere yaklaşmayın, ancak oradan geçmeniz müstesna, oturmayın. Bu mana da İbn Mes’ûd, Enes b. Malik, Hasen, Said b. Müseyyeb , İkrime, Atâ’ el - Horasani, Zührî, Amr b. Dinar, Ebudduha, İmam Ahmed, Şâfiî ve İbn Kuteybe’den rivayet edilmiştir. İbn Abbâs ile Said b. Cübeyr'den de ilk iki görüşün benzeri rivayet edilmiştir.

Birinci görüşe göre:

"Âbirî sebîl": Yolcudur, namaza yaklaşmak da namazı icra etmektir.

İkinci görüşe göre:

"Âbirî sebîl ": Mescitten geçendir, namaza yaklaşmak da içinde namaz kılınan mescide girmektir.

"Eğer hasta olursanız": Bu Kelâmın

iniş sebebi hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: Ensardan bir 'adam hasta oldu, kalkıp abdest alamadı, hizmetçisi de yoktu; Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem'e geldi, ona durumu anlattı; bunun üzerine:

"Eğer hasta olur ve yolculukta bulunursanız” âyeti indi, bunu Mücâhid, demiştir.

İkincisi: Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem'in ashabından yara çıktı, bu aralarında yayıldı, cünüp oldular; bunu Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem’e şikayet ettiler; bunun üzerine

"Eğer hasta olursanız...” âyeti indi. Bunu İbrahim Nehaî, demiştir.

Kadı Ebû Ya’lâ şöyle demiştir: Âyetin zahiri su kullanıldığı takdirde hastalık meydana gelecekse teyemmümün câiz olduğunu göstermektedir; ister telef olmaktan korksun, isterse korkmasın. Yolculuk da öyledir ki, onda da su bulunmadığı takdirde teyemmüm etmek câizdir, yolculuk da ister kısa, isterse uzun olsun. Suyun bulunmaması hasta için teyemmüm etmesinin câiz olması için şart değildir. Şart olan zararın mevcut olmasıdır. Yolculukta ise suyun bulunmaması teyemmümün mubah olması için şarttır, yolculuk şart değildir. Yolculuğun zikredilmesi suyun genellikle onda bulunmamasındandır.

"Ev cae ahadün minküm minel ğaitı":

"Ev” vav manasınadır, çünkü eğer öyle olmazsa, hasta veya yolcuya abdesti bozulmadığı halde abdest alması lâzım gelir. Ğait: Çukurca yerdir, abdest bozmaktan yeri ile kinaye edilmiştir. Bunu İbn Kuteybe, demiştir. Mezadeye (su tulumuna): Raviye denmesi de böyledir; aslında raviye, üzerinde su tulumu taşman devedir. Kadınlara: Zaain denilmiştir, aslında zaain: Hevdeçler (mahmiller)dir. Kadınlar onun içinde gizlenirler. Abdestsizliğe de izre denilmiştir, çünkü onlar dışkılarını evlerin çöplüğüne atarlardı.

"Ev-lâmestümü’n-nisâe":

İbn Kesir, Nail, Ebû Amr, Âsım ve İbn Âmir, burada elifle ve Maide’de: Ev lâmestüm okumuşlardır. Hamze, Kisâi ve Halef de tercihli olarak, Mufaddal da Âsım’dan rivayetle, Velid b. Utbe de İbn Âmir’den rivayetle, burada elifsiz ve Maide’de

"evlemestüm” okumuşlardır.

Lâmest/El sürmeden ne murat edildiği hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: O cimâdır, bunu Hazret-i Ali, İbn Abbâs, Hasen, Mücâhid ve Katâde demişlerdir.

İkincisi: O el sürmedir, bunu da İbn Mes’ûd, İbn Ömer, Şa’bî, Ubeyde, Atâ’, İbn Sîrin, Nehaî, Nehdi, Hakem ve Hammâd demişlerdir.

Ebû Ali de şöyle demiştir: Lems el ile olur, bazen burada genişlik yaparlar, başka şeye de denir.

"Göğe el sürdük” (Cin: 8) âyeti de böyledir ki: Göğün gayıplarına daldık, içimizden kimileri kulak hırsızlığı eder, duyduklarını kahinlere iletir, onlara haber verirdi. Lems el sürmekten başka şeye de denildiği için:

"Ellerini sürdüler” (En’am: 7) demiştir. Özellikle elin zikredilmesi, başka bir cihetle karışmaması içindir. Nitekim:

"Kendi sulplerinizden oğullarınızın helalleri” (Nisa: 23) demiştir; çünkü oğul, sulpten olmayan evlatlığa da denilir.

"Su bulamazsanız teyemmüm edin":

Sebeb-i nüzulü şöyledir: Hazret-i Âişe radıyallahu anha bir seferinde Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem ile beraberdi, gerdanlığı koptu, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem onu aramak için durdu, yanlarında su da yoktu, bu âyet bunun üzerine indi. Üseyd b. Hudayr: Ey Ebû Bekir ailesi, bu sizin ilk bereketiniz değildir, dedi. Bunu Buhârî ile Müslim tahriç etmişlerdir. Buhârî ile Müslim’in tahriç ettikleri başka bir rivayet de şöyledir: Hazret-i Âişe radıyallahu anha, Esma’dan ödünç bir gerdanlık aldı, o da kayboldu. Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem, onu aramak üzere bir adam gönderdi; namaz vakti geldi, yanlarında su da yoktu. Abdestsiz kıldılar, bunu Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem’e şikayet ettiler, bunun üzerine teyemmüm âyeti indi.

Teyemmüm lügatte: Niyet edip bir yere gitmektir, bunu da: "Vela teyemmemül habise” âyetinde zikretmiştik.

Saîd ise: Topraktır. Bunu Hazret-i Ali, İbn Mes’ûd, Ferrâ’, Ebû Ubeyd, Zeccâc ve İbn Kuteybe, demişlerdir. Şâfiî de: Saîd ancak tozu olan toprağa denir, demiştir.

Tayyib hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O temizdir.

İkincisi: Helaldir.

"Yüzlerinize ve ellerinize ondan sûrun": Teyemmümde yüzün sürülen kısmı, abdestte yıkanan belli yeridir.

Ellerden sürülmesi lâzım gelen yerde ise üç görüş vardır:

Birincisi: Hırsızlıkta kesilen bileğe kadardır. Ammar, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’den:

"Teyemmüm yüz ve eller için toprağa bir vurmadır” dediğini rivayet etmiştir. Said b. Müseyyeb , Atâ’ b. Ebi Rebah, İkrime, Evzai, Mekhûl, Malik, Ahmed, İshak ve Dâvud da böyle demişlerdir.

İkincisi: O dirseklere kadardır. İbri Abbas, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in teyemmüm ettiğini ve kollarını mesh ettiğini rivayet etmiştir. İbn Ömer, oğlu Salim, Hasen, Ebû Hanife ve Şâfiî de böyle demişlerdir. Şa’bî’den de bu iki görüşün aynısı rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Parmakların uçlarından koltuk altlarına kadar yerleri mesh etmek vaciptir. Ammar b. Yasir şöyle rivayet etmiştir: Bir yolculukta Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem ile beraberdik, toprağa el sürme hakkında izin indi, biz de ellerimizi bir vurup yüzlerimizi meshettik, bir daha vurup'omuz başlarına ve koltuk altlarına kadar olan kısımları meshettik. Bu da Zührî’nin görüşüdür.

"İnnallahe kâne afüvven": Hattâbî şöyle demiştir: Afüv, mübalağa kalıbıdır,

"afv” günahtan vaz geçmek, suçluyu cezalandırınamaktır. Onun: Afetirrilıül esere (rüzgar izi sildi) sözünden geldiği söylenmiştir, sanki affeden de suçlunun günahını silip atmıştır.

44

Kendilerine kitaptan nasip verilenleri görmedin mi; onlar sapıklığı satın alıyor ve sizin yoldan sapmanızı istiyorlar.

"Kendilerine kitaptan nasip verilenleri görmedin mi?":

Kimler hakkında indiğinde üç görüş halinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: Bu; Rifaa İbn Zeyd b. Tabut baklanda inmiştir.

İkincisi: O İki adam hakkında inmiştir; bunlar Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem konuştuğu zaman ağzına öykenir (hiddetlenir) ve onu kınarlardı. Bu iki görüş İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: O Yahudiler hakkında inmiştir, bunu da Katâde, demiştir.

"Onlara verilen nasip": Hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O, Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’in peygamber olduğunu bilmeleridir.

İkincisi: Kitaplarındaki şeyleri bilmeleridir, onunla amel etmeleri değil (kuru bilgi).

"Sapıklığı satın alıyorlar":

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Bunda kısaltma vardır; mana: Hidayete karşı sapıklığı satın alıyorlar, demektir. Şu âyet de öyledir:

"Ona sonrakiler arasında bıraktık” (Saffat: 78), yani iyi bir ad bıraktık, iyi bir ad zikredilmemiştir; çünkü muhatap onu bilmektedir.

Sapıklığı satın almalarında da dört görüş vardır:

Birincisi: O, imanı sapıklıkla değiştirmeleridir, bunu da Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem meydana çıkmadan önce ona iman, meydana çıktıktan sonra inkâr ile değiştirmeleridir. Bunu da Mukâtil, demiştir.

Üçüncüsü: O rüşvet almak ve başkanlıklarını sürdürmek için Peygamberi inkâr etmeyi tercih etmeleridir. Bunu da Zeccâc, demiştir.

Dördüncüsü: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem'i yalanlamalarına karşı hahamlarına para vermeleridir. Bunu da Maverdi, demiştir.

"Yoldan sapmanızı istiyorlar": Mü'minlere hitaptır, yoldan maksat da: Hidayet yoludur.

45

Allah düşmanlarınızı çok iyi bilmektedir. Gerçek bir dost olarak ve bir yardımcı olarak da Allah yeter.

"Allah düşmanlarınızı çok iyi bilmektedir": O, size onların ne hal üzere olduklarını bildiriyor; artık onlardan yardım istemeyin, onlar da Yahudilerdir.

"Allah veli (dost) olarak yeter": Allah size yeter; O kimin velisi olursa düşmanı ona zarar veremez.

Hattâbî şöyle demiştir: "Veli” yardımcı demektir. "Veli", mütevelli, yani işleri üstlenen ve yerine getiren demektir. Aslı vely’den gelir ki, yakınlık manasınadır. "Nasîr” ise: Fail vezninde olup fail manasınadır.

46

Yahudilerden bir kısıra kelimeleri yerlerinden değiştirirler, dillerini eğerek, bükerek ve dine saldırarak;

"İşittik ve isyan ettik, dinle, dinlemez olası", "raina” derler. Eğer onlar:

"İşittik, itâat ettik, dinle ve bize bak” deselerdi, onlar için daha hayırlı ve daha doğru olurdu. Fakat Allah inkârları yüzünden onlara lânet etmiştir. Artık pek azı hariç iman etmezler.

"Yahudilerden bir kısmı":

Mukâtil şöyle demiştir: Bu âyet; Rifaa b. Zeyd, Malik b. Dayf ve Ka’b b. Üseyd hakkında inmiştir; hepsi de Yahudi idiler.

"Min” edatı hakkında da iki görüş vardır, bunları da Zeccâc bildirmiştir:

Birincisi: O

"ellezine utülkitabe"ye bağlıdır, mana da: Yahudilerden kendilerine kitaptan hisse verilen kimseleri görmedin mi?” demek olur.

İkincisi: Yeni bir cümledir, mana da: Yahudilerden bir topluluk vardır ki, kelimeleri değiştirirler, olur. Değiştirirler kavli de sıfat olur, mevsuf da hazfedilmiş olur. Sibeveyh delil olarak şöyle bir beyt getirmiştir:

Zaman iki iki defadan ibarettir: Ölürüm, bir defasında da

Zahmetlerle geçim ararım.

Mana: Onlardan bir defasında ölürüm, demektir. Ebû Ali el - Farisi: Mana şöyledir, demiştir: Allah Yahudilere karşı yardımcı olarak yeter, yani onlara karşı size yardım eder.

"Tahrif": Değiştirme, demektir. "Kelim"eye gelince: "Kelâm"ın "kelm"den alındığı söylenmiştir ki, o da deriyi ve eti yaran yaradır; buna göre söze kelâm denilmesi, kulağı yarıp kelâmı ona ulaştırmasındandır. Hayır, hitap çeşitlerinde istenen manaları yardığı için de denilmiştir.

"Kelimeleri değiştirmeleri"nde de iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e bir şey sorarlardı; çıkınca da onun sözünü değiştirirlerdi, bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Bu onların Tevrat’ı değiştirmeleridir, bunu da Mücâhid, demiştir.

"Yerlerinden": Yani mekan ve mana ihtimallerinden, demektir.

"İşittik ve isyan ettik":

Mücâhid şöyle demiştir: Sözünü işittik, emrine isyan ettik.

"Vesma’ gayra müsmain": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bunun manası: Dinle, dinlemez olası, demektir. Bunu İbn Abbâs, İbn Zeyd ve İbn Kuteybe, demişlerdir.

İkincisi: Manası şöyledir: Dinle, dediğin makbul değildir, bunu da Hasen ile Mücâhid, demişlerdir. Raina"nın manası da Bakara’da geçmiştir.

"Leyyen bi-elsinetihim":

Katâde şöyle demiştir: "Ley” dili kıpırdatmaktır.

İbn Kuteybe de:

"Leyyen bi-elsinetihim": "Râina kelimesini riayet etmek ve bakmaktan çıkarıp kabalık ederek sövmeye götürmektir, demiştir.

İbn Abbâs da şöyle demiştir:

"Onlar için daha hayırlı olurdu": Değiştirdikleri şeyden daha hayırlı ve

"akveme": Daha adil olurdu.

"Allah onlara inkârları yüzünden lânet etti": Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’i inkârları yüzünden.

"Pek azı hariç onlar iman etmezler": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onlardan ancak pek azı iman ederler; onlar da Abdullah İbn Selam ile ona tabi olanlardır. Bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Ancak pek az iman ederler, bunu da Katâde ile Zeccâc, demişlerdir.

Mukâtil de şöyle demiştir: O da Allah onları yarattı ve rızıklarını verdi, itikadıdır.

47

Ey kendilerine kitap verilenler, bazı yüzleri silip de enselerine döndürmemizden veyahut Cumartesi yaranlarına lânet ettiğimiz gibi onlara da lânet etmemizden önce yanınızdakini tasdik etmek üzere gönderdiğimiz şeye (Kur’ân’a) iman edin. Allah’ın emri yerine getirilmiştir.

"Ey kendilerine kitap verilenler, indirdiğimiz şeye iman edin":

Sebeb-i nüzulü şöyledir: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem Yahudilerden içlerinde Abdullah b. Soriya ile Ka’b b. Esed de olan bir grup hahamı İslâm’a davet etti, onlara: Siz de bilirsiniz ki, benim getirdiğim şeyler haktır, dedi. Onlar da: Biz onu tanımıyoruz, dediler. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu da İbn Abbâs demiştir.

"Kitap verilenler": Hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar Yahudilerdir, bunu cumhûr, demiştir.

İkincisi: Yahudilerle Hıristiyanlardır, bunu da Maverdi, demiştir.

Birinciye göre Kitap: Tevrat’tır.

İkinciyi göre de: Tevrat ile İncil’dir. İndirdiğimiz şeyden maksat da: Kur’ân’dır. Yanlarındaki şeyi tasdik etmenin manası da Bakara suresinde geçmiştir.

"Bazı yüzleri silmemizden önce":

Yüzleri silmede de üç görüş vardır:

Birincisi: O, gözleri kör etmedir, bunu İbn Abbâs, Katâde ve Dahhâk, demişlerdir.

İkincisi: Onlardaki göz, burun ve kaşı dümdüz etmektir, bu mana da İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.

İbn Kuteybe de bunu tercih etmiştir.

Üçüncüsü: Onları hidayet yolundan çevirmektir; Hasen, Mücâhid, Dahhâk ve Süddi bu görüşe taraftar olmuşlardır.

Mukâtil de şöyle demiştir: Yüzleri silmeden önce, yani milleti hidayet ve basiret'ten çevirmeden önce. Buna göre yüz mecazen zikredilmiş olur. Maksat: Basiret ve kalplerdir. Önceki iki görüşe göre de: Yüzden maksat, bilinen organdır.

"Onları enselerine döndürürüz":

Bunda da beş görüş vardır:

Birincisi: Bunları ensede meydana getirip gözleri oraya yerleştirmektir. Bu İbn Abbâs ile Atıyye'nin görüşleridir.

İkincisi: Onları, yani yüzleri ense gibi yapıp orada ne ağız ne kaş ne de göz koymaktır, bu da bir topluluğun görüşüdür;

İbn Kuteybe de onların içlerindedir.

Üçüncüsü: Yüzlerde, maymunlarda olduğu gibi kıl bitirmektir, bu da Ferrâ’’nın görüşüdür.

Dördüncüsü: Onları yurtlarından ve yerlerinden sürmektir, İbn Zeyd de buna taraftar olmuştur.

İbn Cerir şöyle demiştir: Mana şöyle olur: İleri gelenlerini ve konakladıkları bölgeleri değiştirip onları daha önce geldikleri Şam taralına göndermektir.

Beşincisi: Onları sapıklığa döndürmektir, bu da Hasen, Mücâhid, Dahhâk, Süddi ve Mukâtil’in görüşüdür.

"Yahut onlara lânet etmemizden önce":

Yüzlerin sahipleri kastedilmiştir.

Cumartesi yaranlarının lânet edilmesinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Onları domuza çevirmektir, bunu da Hasen, Katâde ve Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Onları çoklarının öldüğü Tih çölüne göndermektir, bunu da Maverdi, demiştir.

"Allah’ın emri yerine getirilmiştir":

İbn Cerir şöyle demiştir: Burada emir, me’mur manasınadır. Emir denilmesi ondan (emirden) meydana gelmesindendir.

48

Şüphesiz Allah kendisine şirk koşulmasını bağışlamaz; bundan başkasını istediği kimse için bağışlar. Kim Allah'a şirk koşarsa, büyük bir günah uydurmuş olur.

"Şüphesiz Allah kendisine şirk koşulmasını bağışlamaz":

İbn Ömer şöyle demiştir:

"Ey nefislerine zulmeden kullarım, Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin; şüphesiz Allah bütün günahları bağışlar” (Zümer: 53) âyeti inince:

"Ya Resûlallah, şirki de mi?” dediler; Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem bundan hoşlanmadı; bunun üzerine bu indi.

Şirk koşmanın manası da yukarıda geçmiştir.

Âyetten maksat şudur:

Allah şirk üzerinde ölen müşriki bağışlamaz.

"Dilediği kimse için":

Kaydında da iki açıdan nimet vardır:

Birincisi: O şirkten başka günah işleyen her ölünün kesinlikle azaba uğrayacağını gerektirmez, ister ki, o günahın üzerinde ısrar ederek ölsün.

İkincisi: O’nun isteğine bırakılmasında da Müslümanlar için yarar vardır; o da korku ve ümit üzerinde olmalarıdır.

49

Kendilerini temize çıkaranları görmedin mi? Bilakis Allah dilediğini temize çıkarır. Onlar hurma çekirdeğinin ince ipliği (fetil) kadar haksızlığa uğramazlar.

"Kendilerini temize çıkaranları görmedin mi?":

İniş sebebi şöyledir: Merhap b. Zeyd ile Bahri b. Avn -ki, bunlar Yahudilerden idiler- küçük çocukları ile Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e geldiler; yanlarında da bir bölük Yahudi vardı:

"Ya Muhammed, bunların günahı var mı?” dediler; o da: Yok, dedi. Onlar da: Allah’a yemin ederiz ki, biz de onlar gibiyiz; ne zaman gündüz bir günah işlesek, günahımız gece bağışlanır, nelzaman gece bir günah işlesek, günahımız gündüz bağışlanır, dediler; bunun üzerine bu âyet indi. Bu da İbn Abbâs’ın görüşüdür.

"Görmedin mi?":

Kavli üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: "Sana haber verilmedi mi?” demektir. Bunu da İbn Kuteybe, demiştir.

İkincisi:

"Bilmedin mi?” demektir, bunu da Zeccâc, demiştir.

Kendilerini temize çıkaranlar hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: İbn Abbâs’tan naklettiğimize göre Yahudilerdir; Mücâhid, Katâde ve Mukâtil de böyle demişlerdir.

İkincisi: Onlar Yahudi ve Hıristiyanlardır. Hasen Basri ile İbn Zeyd de böyle demişlerdir.

"Kendilerini temize çıkarıyorlar"ın manası da: Temiz olduklarını iddia ediyorlar, demektir. Zekeşşey’ü, denir ki: Uygun şartlar altında büyüdü, demektir.

Kendilerini ne ile temize çıkardıkları hakkında da dört görüş vardır:

Birincisi: Kendilerini günahlardan temize çıkardılar, bunu İbn Salih, İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Yahudiler şöyle dediler: Bizim ölen çocuklarımız Allah katında bizi temize çıkarırlar ve bize şefaat ederler. Bunu da Atıyye, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Yahudiler namazda çocuklarını öne geçirirlerdi; onlar da imamlık ederlerdi; onların günahsız olduklarını iddia ederlerdi: bu İkrime, Mücâhid ve Ebû Mâlik’in görüşleridir.

Dördüncüsü: Yahudiler şöyle dediler:

"Bizler Allah’ın oğulları ve sevgilileriyiz” (Maide: 18);

"cennete ancak Yahudi veya Hıristiyan olanlar girer". (Bakara: 111) Bu görüş de Hasen ile Katâde’ye aittir.

"Bilakis Allah dilediğini temize çıkarır":

Yani temiz kılar. Allah kimseye fitil kadar haksızlık etmez:

İbn Cerir şöyle demiştir: Esas

"fetîlâ": Meftul, yani bükülmüş demektir. Mef’ul sigası faîl’e çevrilmiştir; sari’ ve dehîn gibi.

Fetîl üzerinde iki görüş vardır:

Birincisi: O, hurma çekirdeğinin çukurunun içindeki şeydir, bunu İkrime, İbn Abbâs'tan rivayet etmiş;

Mücâhid, Atâ’ b. Ebi Rebah, Dahhâk, Katâde, Atıyye, İbn Zeyd, Mukâtil, Ebû Ubeyde, İbn Kuteybe ve Zeccâc da böyle demişlerdir.

İkincisi: O parmakların arası kirden oğuşturulduğu zaman çıkan (fitil gibi) şeydir, bunu el- Avfı, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş; Said b. Cübeyr, Ebû Mâlik, Süddi ve Ferrâ’ da böyle demişlerdir.

50

Bak, Allah’a karşı nasıl yalan uyduruyorlar. Bu, apaçık bir günah olarak yeter.

"Bak, Allah’a karşı nasıl yalan uyduruyorlar": Bu:

"Biz Allah’ın oğullarıyız";

"Cennete Yahudi ve Hıristiyan olmayanların dışındakiler girmez";

Bizim günahımız yoktur vb. gibi yalandan uydurdukları sözleridir.

"Bu da onlara yeter": Yani bu yalan sözleri

"apaçık bir günah olarak yeter": İşitenler için yalanlarını meydana çıkaracak açık bir günah olarak.

51

Kendilerine kitaptan nasip verilmiş olanları görmedin mi? Puta ve bâtıll İlâhlara inanıyorlar ve kâfirler için:

"Bunlar, iman edenlerden daha doğru yoldadır” diyorlar.

"Kendilerine kitaptan nasip verilmiş olanları görmedin mi?":

İniş sebebi için dört görüş vardır:

Birincisi: Bir grup Yahudi; Kureyş’e gittiler; onlar da:

"Bizim dinimiz mi hayırlı yoksa Muhammed’in dini mi?” dediler. Yahudiler de: Hayır, sizin dininiz daha hayırlıdır, dediler. Bunun üzerine bu âyet indi. Bu da İbn Abbâs’ın görüşüdür.

İkincisi: Ka’b b. Eşref ile Huyey b. Ahtap, Mekke’ye gittiler; Kureyşliler onlara:

"Biz mi hayırlıyız yoksa Muhammed mi?” dediler. Onlar da: Siz, dediler; bunun üzerine bu âyet indi. Bu, bir rivayette İkrime’nin görüşüdür.

Katâde de şöyle demiştir: Âyet, Ka’b, Huyey ve Nadir oğullarından iki başka adam hakkında indi, bunlar Kureyş’e: Siz Muhammed’den daha doğru yoldasınız, dediler.

Üçüncüsü: Kureyş kâfirlerine: Siz Muhammed’den daha doğru yoldasınız, diyen Ka’b b. Eşreftir, âyet de bunun üzerine inmiştir. Bu Mücâhid, Süddi ve bir rivayette de İkrime’nin görüşüdür.

Dördüncüsü: Huyey b. Ahtab, müşriklere: Biz de sizler de Muhammed’den daha iyiyiz, dedi; bunun üzerine bu âyet indi. Bu da İbn Zeyd’in görüşüdür. Bu ayfette zikredilenlerden kastedilenler Yahudilerdir.

"Cibt” hakkında da yedi görüş vardır:

Birincisi: O, sihirdir, bunu Hazret-i Ömer b. Hattab, Mücâhid ve Şa’bî, demişlerdir.

İkincisi: Putlardır, bunu da Atıyye, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkrime de: Cibt, puttur, demiştir.

Üçüncüsü: Huyey b. Ahtab’tır. Bunu İbn Ebi Talha, İbn Abbâs'tan rivayet etmiş; Dahhâk ile Ferrâ’ da böyle demişlerdir.

Dördüncüsü: Ka’b b. Eşreftir, bunu Dahhâk, İbn Abbâs ile Leys b. Sa’d’den rivayet etmiştir.

Beşincisi: Kahindir, bu İbn Abbâs'tan rivayet edilmiştir. İbn Sîrin ile Mekhûl de böyle demişlerdir.

Altıncısı: Şeytandır. Bunu Said b. Cübeyr - bir rivayette - Cübeyr, Katâde ve Süddi, demişlerdir.

Yedincisi: Sihirbazdır, bunu da Ebû’l-Âliyye ile İbn Zeyd, demişlerdir. Ebû Bişr, Said b. Cübeyr’den: Cibt, Habeş dilinde sihirbazdır, dediğini rivayet etmiştir.

Tağut’tan ne murat edildiği hakkında altı görüş vardır:

Birincisi: Şeytandır, bunu Ömer b. Hattab, Mücâhid -bir rivayette- Şa’bî ve İbn Zeyd, demişlerdir.

İkincisi: O putların önünde durup da onlar adına açıklama yapanlardır, bunu da el - Avfi, İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Ka’b b. Eşreftir, bunu İbn Ebi Talha, İbn Abbâs'tan rivayet etmiş ve Dahhâk ile Ferrâ’ da böyle demişlerdir.

Dördüncüsü: Kahindir, bunu da Said b. Cübeyr, Ebû’l - Âliyye, Katâde ve Süddi, demişlerdir.

Beşincisi: O puttur, bunu da İkrime, demiş ve: Cibt ile tagut iki puttur, diye açıklama yapmıştır.

Altıncısı: Sihirbazdır. Bu; İbn Abbâs, İbn Sîrin ve Mekhûl’den rivayet edilmiştir. Bu görüşler, bunların ayrı ayrı şeyler olduğunu gösterir.

İbn Kuteybe ile Zeccâc’ın da içlerinde bulunduğu bir grup dilci de: Allah’tan başka tapılan, taş veya resim veyahut şeytan; cibt ve tâguttur, demişlerdir.

"Kâfirlere diyenler": Yani Kureyş müşriklerine. Siz

"iman edenlerden daha doğru yoldasınız"; yani Peygamber ile ashabından.

"Yol bakımından": Yani diyanet ve itikat bakımından.

52

İşte onlara Allah lânet etmiştir. Allah da kime lânet ederse, onun için asla bir yardımcı bulamazsın.

53

Yoksa onların mülkte bir hisseleri mi var? Eğer öyle olsa idi, insanlara hurma çekirdeğinin çukuru kadar bir şey (zırnık) vermezlerdi.

"Yoksa onların mülkte bir hisseleri mi var?": Bu, sorudur, manası ise inkârdır, takdiri: Onların hissesi yoktur, demektir.

Ferrâ’ da şöyle demiştir:

"O zaman insanlara bir nakîr bile vermezler” kavli, gizli bir şartın cevabıdır, takdiri de şöyledir: Eğer onların bir hissesi olsa idi, insanlara zırnık bile vermezlerdi.

"Nakîr” hakkında da dört görüş vardır:

Birincisi: O hurma çekirdeğinin arka kısmındaki küçük noktadır, bunu İbn Ebi Talha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş; Mücâhid, Atâ’ b. Ebi Rebah, Katâde, Dahhâk, Süddi, İbn Zeyd, Mukâtil, Ferrâ’, İbn Kuteybe ve diğerleri de demişlerdir.

İkincisi: O çekirdeğin ortasındaki zardır, bunu da et - Teymi, İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir. Mücâhid’ten de: Onun çekirdeğin ortasındaki iplik olduğu rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: O bir adamın başparmağının ucuyla bir şeyi oymasıdır, bunu da Ebû’l - Âliyye, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Dördüncüsü: O çekirdeğin ortasındaki habbedir, bunu İbn Ebi Nüceyh, Mücâhid’ten rivayet etmiştir. Ezheri de şöyle demiştir: "Fetil, nakir ve kıtmir” basit ve değersiz şeyler için verilen misallerdir.

54

Yoksa, Allah’ın, insanlara lütf ü kereminden verdiklerini mi kıskanıyorlar? Gerçekten biz, İbrahim hanedanına kitap ve hikmet verdik ve onlara büyük bir mülk verdik.

"Yoksa insanları mı kıskanıyorlar":

İniş sebebi şöyledir: Ehl-i kitaplar:

"Muhammed, kendine verilen şeylerin mütevazi olduğunu iddia ediyor, halbuki onun dokuz karısı vardır; hangi kral ondan daha üstündür?” dediler, âyet: bunun üzerine indi. Bunu el - Avfi, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

"Em” edatı hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O, istifham hemzesi manasınadır, bunu İbn Kuteybe, demiştir.

İkincisi: O,

"bel” (hayır) manasınadır, bunu da Zeccâc, demiştir. Hased de Bakara suresinde zikredilmişti. Burada haset edenler de: Yahudilerdir.

Burada insanlardan da kimlerin murat edildiği hakkında dört görüş vardır:

Birincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’dir, bunu Atıyye, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş; İkrime, Mücâhid, Dahhâk, Süddi ve Mukâtil de böyle demişlerdir.

İkincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem, Ebû Bekir ve Ömer’dir. Bu, Ali b. Ebû Talib radıyallahu anh’ten rivayet edilmiştir.

Üçüncüsü: Araplardır, bunu da Katâde, demiştir.

Dördüncüsü: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem ile ashabıdır, bunu da Maverdi, zikretmiştir.

Allah'ın onlara lütfünden verdiği şey hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: Allahü teâlâ’nın, Nebisine dilediği kadar sayısız kadın alma müsaadesidir. Bu da İbn Abbâs, Dahhâk ve Süddi’den rivayet edilmiştir.

İkincisi: O, peygamberliktir, bunu İbn Cüreyc ile Zeccâc, demişlerdir.

Üçüncüsü: O, Araplardır görüşüne göre içlerinden bir peygamber göndermesidir.

"İbrahim hanedanına kitap verdik": Yani Tevrat, İncil ve Zebur. Bütün bunlar İbrahim hanedanındadır. Bu Peygamber de İbrahim evladındandır.

Hikmet hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O, Peygamberliktir, bunu Süddi ile Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Derin din bilgisidir, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir.

"Büyük mülk” hususunda da beş görüş vardır;

Birincisi: Süleyman’ın mülküdür, bunu Atıyye, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Dâvud ile Süleyman’ın kadın mülkleridir; Dâvud’un yüz karısı, Süleyman’ın da yedi yüz karısı ile üç yüz cariyesi vardı. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Süddi de böyle demiştir.

Üçüncüsü: Peygamberliktir, bunu da Mücâhid, demiştir.

Dördüncüsü: Meleklerle desteklemedir, bunu da İbn Zeyd ile diğerleri demişlerdir.

Beşincisi: Dünya siyaseti ile din şeriatini birlikte yürütmedir, bunu da Maverdi, demiştir.

55

Onlardan kimi ona iman etti; onlardan kimi de ondan yüz çevirdi. Çılgın ateş olarak cehennem yeter!

"Feminhüm men amene bih":

“Hüm” zamirinin mercii hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: Onlar Efendimiz Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem'in uyardığı Yahudilerdir, bu da Mücâhid, Mukâtil, Ferrâ’ ve diğerlerinin görüşüdür.

Bu görüşe göre

"bihi"dekı “He” zamiri hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: O, Allahü teâlâ’nın Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem’e indirdiği şeye râcîdir, bunu da Mücâhid, demiştir.

Ebû Süleyman da şöyle demiştir: O zaman bu söz:

"Allah'ın onlara lütfünden verdiği” kavline dayandırılmış olur ki, o da peygamberliktir.

İkincisi: O Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e râcîdir, o zaman da:

"İnsanları mı kıskanıyorlar” kavline dayalı olur ki, insanlardan maksat da Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem'dir.

"Onlardan kimi ona iman etti” kavlinden de murat edilenin Abdullah b. Selam ile arkadaşları olur.

Üçüncüsü: O, İbrahim hanedanından habere râci olur ki, bunu da Ferrâ’, demiştir.

İkinci görüş: "Feminhüm

"deki hüm zamiri İbrahim hanedanına râci olur,

buna göre

"bihi"deki “He” zamiri hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O, İbrahim'e aittir, bunu Süddi, demiştir.

İkincisi: Kitaba aittir, bunu da Mukâtil, demiştir.

"Ve minhüm men sadde anh":

İbn Mes’ûd, İbn Abbâs, İbn Cübeyr, İkrime, İbn Yamür ve Cuhderi, şadın ref'i ile:

"Men sudde anh” okumuşlar; Übey b. Ka’b, Ebû’l - Cevza, Ebû Recâ’ ve el - Cevni de, şadın kesri ile okumuşlardır.

56

Âyetlerimizi inkâr edenleri yakında cenenneme atacağız. Derileri piştikçe, azabı tatmaları için başka derilerle değiştireceğiz. Şüphesiz Allah mutlak galiptir, hikmet sahibidir.

"Onları yakında cehenneme atacağız":

Zeccâc: Ateşte kızartacağız, demiştir. Rivayete göre bir Yahudi kadını Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e bir koyun kızartması hediye etmişti.

"Derilerini başkalarıyla değiştiririz":

Kavli üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Bu gerçek değildir; buna göre: "günahlardan zevk alan deriler günahlardan zevk almayan derilerle nasıl değiştirilir?” demeye gerek kalmaz; çünkü deriler azabın onlara yetişmesi için alettir, tıpkı zevkin ulaşmasında da alet olduğu gibi. Azap görenler onlardır, deriler değil.

İkincisi: Onlar yakıldıktan sotıra aynen tekrar iade edilir, tıpkı kabirlerde çürüdükten sonra tekrar iade edildiği gibi. O zaman değişme sıfata râci olur, zata değil. Mana da şöyle olur. Onları yanmamış derilerle değiştiririz. Meselâ: Suğtu hatemi hatemen aher, denir ki: Yüzüğümden yeni bir yüzük kalıba döktüm, demektir. Hasen Basri bu âyet üzerinde şöyle demiştir: Ateş onları günde yetmiş defa yer (yakar); her yediğinde onlara: Tekrar eski halinize dönün, denir, onlar da dönerler.

57

İman edip iyi işler yapanları da altlarından ırmaklar akan ve içinde ebedi kalacakları cennetlere girdireceğiz. Onlar için orada tertemiz eşler vardır. Ve onları koyu bir gölgeye koyacağız.

"Onları koyu bir gölgeye koyacağız":

Zeccâc: Zalü (koyu gölge), hem sıcaktan hem de rüzgardan koruyan gölgedir. Bütün gölgeler öyle değildir, demiştir. Allahü teâlâ cennetin gölgesinde sıcaklık da olmadığını, soğukluk da olmadığını bildirmiştir. Eğer: "Cennette soğukluk veya sıcaklık olur mu ki, böyle denilmiştir?” denilirse, cevap şöyledir: Hayır, ancak onlara anlayacakları şeyle hitap edilmiştir. Meselâ:

"Onlar için orada sabah akşam rızkları vardır” (Meryem: 62) âyetinde olduğu gibi. Başka bir cevap da şöyledir: Bu, onun sıfatının tam ve binasının mükemmel olduğuna işarettir; daha açıkçası, eğer rahatsız edici soğukluk veya sıcaklık olsa idi, binaları ve ağaçları arasında koyu gölge olurdu, demektir.

58

Şüphesiz Allah size emanetleri ehil olanlara vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder. Allah bununla size ne güzel öğüt veriyor. Şüphesiz Allah hakkıyle işitici ve hakkıyle görücüdür.

"Şüphesiz Allah size emanetleri ehil olanlara vermenizi emreder":

İniş sebebi için iki görüş vardır:

Birincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem Mekke’yi fethedince, Beytullah’ın anahtarını Osman b. Ebi Talha’dan istedi, o da ona vermeye gitti; Abbas: Anam babam sana kurban olsun, onu sikaye görevimle birlikte bana ver, dedi. Osman, Abbas’a verir korkusu ile elini çekti; Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem:

"Anahtarı getir” dedi. Abbas da sözünü tekrar etti, Osman da elini çekti; Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem: Eğer Allah’a ve ahiret gününe iman ediyorsan anahtarı bana göster, dedi. O da: İşte ya Resûlallah, onu Allah’ın emaneti olarak al, dedi. Anahtarı aldı, Beyt’i açtı; bunun üzerine Cebrâil bu âyeti getirdi. O da Osman'ı çağırdı, anahtarı ona verdi. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş, Mücâhid, Zührî, İbn Cüreyc ve Mukâtil de böyle demişlerdir.

İkincisi: O amirler hakkında inmiştir, bunu İbn Ebi Talha, İbn Abbâs'tan rivayet etmiş; Zeyd b. Eslem, oğlu ve Mekhûl da böyle demişlerdir. Ebû Süleyman Dımeşki de bunu tercih etmiş ve: Amirler Müslümanların mallarındaki emanetleri eda etmekle emrolundular, demiştir.

Üçüncüsü: O genel emanetler hakkında inmiştir, bu da Übey b. Ka’b, İbn Abbâs, Hasen ve Katâde’den rivayet edilmiştir. Kadı Ebû Ya’lâ da bunu tercih etmiştir. Bil ki, onun özel bir sebep üzerine inmesi hükmünün genel olmasına mani teşkil etmez. Çünkü o, emanetler ve benzerleri için geneldir. İbn Mes’ûd şöyle demiştir: Emanet abdestte, namazda, oruçta ve konuşmadadır; bunların en çetini ödünçlerdedir.

"Allah size ne güzel öğüt veriyor": Yani size verdiği öğüt ne güzeldir. Biz de bunu Bakara’da açıklamıştık.

59

Ey iman edenler, Allah’a itâat edin, Resule ve sizden olan emir sahiplerine itâat edin. Eğer bir şeyde tartışırsanız, Allah’a ve ahiret gününe iman ediyorsanız, onu Allah’a ve Resul’üne götürün. Bu daha hayırlı ve sonuç bakımından daha güzeldir.

"Ey iman edenler, Allah'a ve Resul'e itâat edin":

İniş sebebi için iki görüş vardır:

Birincisi: O, Abdullah b. Huzafe b. Kays es - Sehmi, hakkında inmiştir; Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem onu bir askeri birlikte göndermişti. Bunu Buhârî ve Müslim, İbn Abbâs hadisi olarak tahriç etmişlerdir.

İkincisi: Ammar b. Yasir, bir askeri birlikte Halit b. Velid ile beraberdi, o kavim kaçtı, içlerinden biri Ammar’ın yanına girdi:

"Ben Müslüman oldum, bunun bana faydası olur mu yoksa arkadaşlarım gibi ben de mi kaçayım?” dedi. Ammar da. Sen dur, sen emniyettesin, dedi. Adam da döndü, durdu, Halit geldi; adamı yakaladı; Ammar: Ben ona aman verdim, o Müslüman oldu, dedi. O da:

"Ben senin amirin iken birine aman mı veriyorsun?” dedi. İkisi tartıştılar. Resûlallah sallallahu aleyhi ve sellem’e geldiler; âyet bunun üzerine indi. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

"Resul’e itâat edin": Resule itâat etmek, hayatında emrini tutup, yasağından kaçmaktır; ölümünden sonra da sünnetine uymaktır.

Emir sahipleri hakkında da dört görüş vardır:

Birincisi: Onlar amirlerdir, bunu Ebû Hureyre, bir rivayette İbn Abbâs, Zeyd b. Eslem, Süddi ve Mukâtil, demişlerdir.

İkincisi: Onlar Âlimlerdir, bunu da İbn Ebi Talha, İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir. Bu da Cabir b. Abdullah, Hasen, Ebû’l - Âliyye, Atâ’, Nehaî ve Dahhâk’ın görüşleridir. Bunu Husayf, Mücâhid'ten rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Onlar Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem’in ashabıdır; Bunu da Ebû Nüceyh, Mücâhid’ten rivayet etmiştir, Bekr b. Abdullah el - Müzeni de böyle demiştir.

Dördüncüsü: Onlar Ebû Bekir ile Ömer’dir, bu da İkrime’nin görüşüdür.

"Fe-in tenazatüm fi şey’in":

Zeccâc: Manası; ihtilaf eder de her grup: Söz benim sözümdür, derse, demiştir. Münazaa kökünden gelir ki, her biri delil çekmeye çalışmaktır.

"Onu Allah’a ve Peygambere havale edin":

Nasıl havale edileceği hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Onu Allah'a havale etmek kitabına havale etmektir; Peygamber’e havale etmek de sünnetine havale etmektir: Bu da Mücâhid, Katâde ve cumhûrun görüşüdür.

Kadı Ebû Ya'lâ şöyle demiştir: Bu havale de iki şekilde olur:

Birincisi: İsmiyle manasıyla mahsus olana havale etmektir.

İkincisi: Delalet ve kıyas koluyla havale etmektir.

İkinci görüş: Onu Allah’a ve Peygamber’e havale etmek, bir şey bilmeyenin: Allah ve Resûlü daha iyi bilirler, demesidir. Bunu bir grup demiştir ki, Zeccâc da içlerindedir.

Tevilden de ne murat edildiği hakkında dört görüş vardır:

Birincisi: O ceza ve sevaptır, bu Mücâhid ile Katâde’nin görüşüdür.

İkincisi: O sonuçtur, bu da Süddi, İbn Zeyd, İbn Kuteybe ve Zeccâc'ın görüşüdür.

Üçüncüsü: O gerçekleşmedir, meselâ:

"Bu rüyamın tevilidir

"tabiridir, gerçekleşmesidir” (Yûsuf: 100) kavlinde olduğu gibi. Bunu da bir rivayette İbn Zeyd, demiştir.

Dördüncüsü: Bunun manası: Onu Allah’a ve Resûlüne havale etmeniz, kendi yorumunuzdan daha güzeldir, demektir. Bunu da Zeccâc, demiştir.

60

Sana indirilene ve senden önce indirilene inandıklarını iddia edenleri görmedin mi; tağuta baş vurmak istiyorlar; halbuki onu inkâr etmekle emrolunmuşlardı. Şeytan ise onları pek uzak bir sapıklıkla azdırmak istiyor.

"inandıklarını iddia edenleri görmedin mi?”

Âyetin iniş sebebi için dört görüş vardır:

Birincisi: O, münafıklardan bir adam hakkında indi; onunla bir Yahudinin arasında dava vardı. Yahudi: Muhammed’e gidelim, dedi. Münafık da: Hayır, Ka’b b. Eşrefe gidelim, dedi. Yahudi kabul etmedi. İkisi Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e geldiler; Yahudi’nin lehine karar verdi. Münafık: Ömer b. Hattab’a gidelim, dedi. Ona doğru yöneldiler, kıssayı ona anlattılar; o da: Az bekleyin, yanınıza geliyorum, dedi. Eve girdi; kılıcını kuşandı, sonra çıktı, münafığa bir vurdu; buz gibi oldu (öldü) ve: Allah ve Resul’ünün hükmüne razı olmayana benim hükmüm böyledir, dedi; bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Ebû Bürde el - Eşlemi kahin idi, Yahudiler arasında hüküm verirdi. Müslümanlardan bir bölük insan ona başvurdular; bunun üzerine bu âyet indi. Bunu da İkrime, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

Üçüncüsü: Bir Yahudi ile bir münafığın arasında dava vardı; Yahudi münafığı Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’e davet etti, çünkü o rüşvet almazdı. Münafık da kendi hakemlerine davet etti, çünkü onlar rüşvet alırlardı. Anlaşamayınca, bir kahini hakem etmeye karar verdiler; bunun üzerine bu âyet indi. Bu da Şa’bî’nin görüşüdür.

Dördüncüsü: Nadiyr oğullarından bir adam Kurayza oğullarından birini öldürdü, dava ettiler; onların münafıklan: Kahin Ebû Bürde’ye gidelim, dediler; o iki gruptan Müslümanlar da: Hayır, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem'e gidelim, dediler; münafıklar kabul etmediler; kahine gittiler; bunun üzerine bu âyet indi. Bu da Süddi’nin görüşüdür.

Za’m ve zü’m, ikisi de lügattir, çoğunlukla doğruluğu gerçekleşmeyen şey için kullanılır.

"Sana indirilene ve daha önce indirilene iman ettiklerini iddia edenler":

Hakkında da iki görüş vardır:

Birincisi: O, münafıktır.

İkincisi: Ona indirilene iman ettiğini iddia eden münafık, ondan önce indirilene iman ettiğini iddia eden de Yahudidir. Tağut ise Ka’b b. Eşreftir. Bunu İbn Abbâs, Mücâhid, Rebi’’ ve Dahhâk, demişlerdir.

"Ona inanmamakla emrolunmuşlardı":

Mukâtil: Kahinlerden el çekmekle emrolunmuşlardı, demiştir.

"Dalâl baîd” ise: Uzun sapıklık, demektir.

61

Onlara:

"Allah’ın indirdiğine ve Resul’e gelin” denildiği zaman münafıkların senden iyice uzaklaştıklarını görürsün.

"Onlara:

"Allah’ın indirdiklerine gelin” denildiği zaman":

Mücâhid şöyle demiştir: Bu ve bundan önceki âyet Yahudi ile Münafığın davası hakkında inmiştir. "Lehüm"deki hüm zamiri, o iddiada bulunanlara râcîdir.

"Allah'ın indirdiği": Kur’ân’ın hükümleridir. Resul’e gitmek de: Hükmüne razı olmaktır.

62

Ellerinin öne sürdüğü şey yüzünden başlarına bir musibet geldiği zaman halleri nice olur? Sonra da sana gelip Allah’a yemin ederler ve:

"Biz ancak iyilik etmek ve arabulmak istedik” derler.

"Başlarına bir musibet geldiği zaman": Yani Allah’tan bir musibet geldiği zaman ne yaparlar ve hangi çareye başvururlar?

Musibetten ne kastedildiği hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Bu tehdit ve gözdağıdır.

İkincisi: O, Hazret-i Ömer’in öldürdüğü münafığın imha edilmesidir.

"Ellerinin öne sürdüğü şey” hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Münafıklık ve alay etmeleridir.

İkincisi: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem’in hükmünü reddetmeleridir.

Üçüncüsü: Eski günahlarıdır.

"în eredna": Biz istemedik, demektir.

"Ancak iyilik etmek ve arabulmak istedik":

Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Hazret-i Ömer onların adamını öldürünce, kanını istemeye geldiler; biz kan istemekle başka değil bize iyilik etmek ve hakka uygun iş yapmak istedik, dediler.

İkincisi: Biz davayı Ömer'e götürmekle iyilik etmek ve arabulmak istedik.

Üçüncüsü: Onlar başkasının hakemliğine gitmekle dönüp Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem'den özür dilediler ve: Senin kararından dönmemiz hükmü normalleştirmek ve hasımların arasını bulmak içindir, yoksa hakkın acılığına dayanamamak için değildir, dediler.

63

Onlar öyle kimselerdir ki, Allah onların kalplerindekini bilir. Artık onlardan yüz çevir, onlara öğüt ver ve kendilerine tesir edecek söz söyle.

"Onlar öyle kimselerdir ki, Allah onların kalplerindekini bilir": Yani münafıklık ve kaypaklığı.

İbn Abbâs da: İçlerinde dediklerinin tersini saklamalarını, demiştir.

"Onlardan yüz çevir": Onları cezalandırma.

"Onlara öğüt ver": Dilinle.

"Ve onlara tesirli söz söyle": Yani onlara git: Eğer bir daha yaparsanız canınızı yakarım, de.

Zeccâc şöyle demiştir: Beluğarrecplü yebluğu belağaten fehüve beliğun, denir ki: Kalbindekini tam olarak dile getirmektir.

Âlimler

"belağat"in tarifinde konuşmuşlardır; bazıları: Manayı kalbe en güzel sözle ulaştırmaktır, demişler.

"Belagat": Mananın doğru olmasıyla beraber ibarenin de güzel olmasıdır, demişler. Belagat: Manayı anlatmakla beraber kısa konuşmak ve karşıyı sıkmayacak şekilde çeşitli ibare kullanmaktır, demişler. Halid b. Safvan da şöyle demiştir: Sözün en güzeli lâfzı az, manası çok olandır. Kelâmın hayırlısı, başı sonunu dinlemek için heyecan uyandırandır. Başkası da şöyle demiştir: Bir sözün belagat ismini alması için lâfzı manasını geçmeli, manası da lâfzını geçmelidir. Lâfzı kulağına manasının kalbine gelmesinden daha önce gelmemelidir.

Bazıları da: Bu âyette zikredilen

"yüz çevirme"nin kılıç âyetiyle mensuh olduğuna kail olmuşlardır.

64

Biz her peygamberi ancak Allah’ın izni ile kendisine itâat edilsin, diye gönderdik. Eğer onlar nefislerine haksızlık ettikleri zaman sana gelip Allah’tan bağış dileseler, Peygamber de onlar için bağış dilese idi, Allah’ın Tevbeleri çok kabul ettiğini, çok merhametli olduğunu görürlerdi.

"Vema erseîna min resulin illâ liyutaa":

Zeccâc şöyle demiştir:

"Min” edatı tekit için gelmiştir; mana da: Biz bir peygamberi ancak itâat edilsin diye göndeririz, şeklinde olur.

"Allah’ın izni ile": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: İzin emir manasınadır, bunu da İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Bizzat izniyle demektir, bunu da Mücâhid, demiştir.

Zeccâc da: Mana: Allah ona izin verdiği için itâat edilsin diye gönderdik şeklinde olur, demiştir.

"Eğer onlar nefislerine haksızlık ettikleri zaman":

"Hüm” (onlar) zamiri daha önce bahsi geçen hakeme başvuran iki adama râcîdir.

İbn Abbâs: Resul’ün verdiği karara kızmakla nefislerine haksızlık edenler, demiştir.

"Sana gelip de Allah’tan bağış dileselerdi": Yaptıkları şey için, demektir.

65

Hayır, Rabbine yemin olsun ki, aralarında çıkan anlaşmazlık hususunda seni hakem tutup sonra da verdiğin karardan dolayı içlerinde hiçbir sıkıntı duymadan ve iyice teslim olmadıkça iman etmiş olmazlar.

"Hayır, Rabbine yemin olsun ki, iman etmezler":

Bunun iniş sebebi için iki görüş vardır:

Birincisi: Bu, Zübeyr ile ensardan bir adamın Harre sulama kanalı mevzuunda tartışmaları üzerine inmiştir. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem, Zübeyr’e:

"Ey Zübeyr, sen bahçem sula, sonra da suyu komşuna gönder” dedi; bunun üzerine ensari kızdı:

"Ya Resûlallah, halan oğlu olduğu için böyle karar verdin, değil mi?” dedi. Resûlüllah’ın rengi attı, sonra Zübeyr’e: Ey Zübeyr, sen bahçeni sula, su ağaçların köküne ininceye kadar suyu tut, dedi. Zübeyr: Allah’a yemin ederim ki, benim hakkımda indiğini zannediyorum, derdi. Bunu Buhârî ile Müslim rivayet etmişlerdir.36

36 - Buhârî, Kitabü’ş - Şürbi vel - Müsakat, bab, 6, 7, 8; Tefsirü Suretinnisa, bab, 12; Sulh, bab, 12; Müslim, Fedail, hadis no, 129; Ebû Dâvud, Akkdiye. Bab, 31; Tirmizî, Ahkam, bab, 26; Nesâî, Kada, bab, 19, 27; İbn Mâce, Mukaddime bab 2- Ruhûn bab, 20; Ahmed, Müsned, 4/5.

İkincisi: O Ka’b b. Eşrefin hakemliğine müracaat eden münafık ile Yahudi hakkında inmiştir, kıssaları da yukarıda geçmiştir. Bunu da Mücâhid, demiştir.

"Hayır, Rabbine yemin olsun ki, iman etmezler": Yani seni hakem tutmadıkça mü’min olmazlar, demektir. "Lâ” edatının onların mü’min oldukları iddialarını ret için olduğu da söylenmiştir.

Mana da şöyledir: Hayır, hükmüne karşı çıkarken durum onların iman ettik diye zannetikleri gibi değildir, dedi, sonra da yeniden söze başladı ve: Rabbine yemin olsun ki, aralarında ihtilaf ettikleri şeyde seni hakem tayin etmedikçe iman etmiş olmazlar, dedi.

"Harec” kelimesi üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: O şüphedir, bunu İbn Abbâs, Mücâhid, Katâde, Süddi ve diğerleri, demiştir.

İkincisi: O sıkıntı, demektir; bunu da Ebû Ubeyde ile Zeccâc, demişlerdir.

"İyice teslim olurlar": Üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: Emrettiğin şeye teslim olup sana itiraz etmezler. Bu; İbn Abbâs, Zeccâc ve cumhûrun görüşüdür.

İkincisi: Çekiştikleri şeyi senin kararma teslim ederler. Bunu” da Maverdi, demiştir.

66

Eğer biz onlara: "Kendinizi öldürün ve yurtlarınızdan çıkın” diye yazsaydık, bunu ancak içlerinden pek azı yaparlardı. Eğer onlar kendilerine verilen öğüdü tutsalardı hem onlar için daha hayırlı hem de imanlarını daha pekiştirici olurdu.

"Eğer biz onlara: Kendinizi öldürün, diye yazsaydık":

Âyetin iniş sebebi şöyledir: Yahudilerden bir adam: Allah’a yemin ederim ki, Allah bize: Kendinizi öldürün, diye yazdı, biz de onları öldürdük, dedi. Sabit b. Kays b. eş - Şemmas da: Allah’a yemin ederim ki, eğer Allah bize de aynısını yazarsa, biz de yaparız, dedi. Bunun üzerine bu âyet indi. Bu, Süddi’nin görüşüdür.

Zeccâc da şöyle demiştir: "Lev” edatı, bir şeyin olmamasından dolayı başka bir şeyin olmaması içindir; meselâ: Levcaeni Zeydün leci’tuhu, denir ki, mana: O gelmediği için ben de gelmedim, demektir.

"Ketebna": Farz kıldık manasınadır, anlam da: Eğer mü’minlere kendi nefislerinizi öldürün diye farz kılsaydık, olur.

Ebû Amr: Nunun kesresiyle: Eniktülu, vavın zammesiyle de: Evuhrucu, okumuş; İbn Âmir, İbn Kesir, Nâfi ve

Kisâi de: Nunun ve vavın zammesiyle: Enuktulu evuhrucu okumuşlardır. Âsım ile Hamze de ikisinin de kesresi ile okumuşlardır: Manada da şöyledir: Eğer Mûsa kavmine farz ettiğimizi onlara da farz etse idik, bunu içlerinden ancak pek azı yaparlardı. Bu, cumhûrun kıraatidir. İbn Âmir nasb ile: İlla kalilen okumuştur.

"Eğer onlar": Yani mü’min olduklarını iddia eden ve tağutun hakemliğine başvuran münafıklar,

"kendilerine verilen öğüdü tutsalardı": Yani kendilerine edilen Allah’a itâat ve emrini yerine getirme va’zını dinleselerdi,

"onlar için elbette hayırlı olurdu", işleri daha sağlam olurdu.

Süddi de:

"Daha pekiştirici": Yani daha doğrulayıcı olurdu, demiştir.

67

Ve o zaman onlara kendi katımızdan büyük bir mükafat verirdik.

68

Onları elbet doğru bir yola iletirdik.

69

Kim Allah'a ve Resul’e itâat ederse, işte onlar Allah’ın, kendilerine nimet verdiği peygamberler, sıddikler, şehitler ve salihlerle beraberdirler. Bunlar da ne güzel arkadaştır!

"Kim Allah'a ve Resûl’e itâat ederse":

İniş sebebi hakkında üç görüş vardır:

Birincisi: Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem’in azatlısı Sevban, Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem’i çok severdi, Resûlüllah onu bir gün üzgün gördü:

"Ey Sevban, neden üzgünsün?” dedi. O da: Bir ağrım yoktur, ancak ben seni görmediğim zaman seni özlüyorum, ahireti hatırlıyor; orada seni görememekten korkuyorum, dedi. Bunun üzerine bu âyet indi. Bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem’in ashabı, ona: Dünyada senden ayrılmak istemiyoruz, çünkü sen bizden ayrıldığın zaman bizim üstümüzde (yüksek derecelerde) olursun, dediler; bunun üzerine bu âyet indi. Bu da Mesruk’un görüşüdür.

Üçüncüsü: Ensardan bir adam Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem’e üzgün vaziyette geldi: "Seni neden üzgün görüyorum?” dedi. O da: Ya Resûlallah, yarın sen peygamberlerle beraber yüksek makamlara çıkarsın, biz de sana ulaşamayız, dedi. Bunun üzerine bu âyet indi, bu da Said b. Cübeyr’in görüşüdür.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Kim farzlarda Allah’a, sünnette de Resul’e itâat ederse.

İbn Kuteybe şöyle demiştir: Sıddik: Çok doğru kimsedir; nitekim: Fıssik (çok fasık), sikkir çok sarhoş, şirrib çok içici, himmir, çok şarapçı, sikkit, çok suskun, ficcir çok günahkar, işşik çok aşık, dıllil çok sapık, zillim çok zalim, o şeyi çok yapan demektir. Bir şeyi bir iki kere yapana, onu çok yapıp da onu adet haline getirmedikçe böyle denilmez. Şüheda ise şehidin cem’idir, o da Allah yolunda öldürülendir.

Ona şehit denilmesinde beş görüş vardır.

Birincisi: Çünkü Allah ve melekleri onun cennetlik olduğuna şahitlik etmişlerdir.

İkincisi: Çünkü rahmet melekleri ona şahitlik ederler.

Üçüncüsü: yere düştüğü içindir, yer de şahidedir, bu iki görüşü dilci İbn Fâris , demiştir.

Dördüncüsü: Öldürülünceye kadar Allah’ın emrinde hakka şahitliği yerine getirdiği içindir. Bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir.

Beşincisi: Çünkü o öldürülmekle Allah’ın kendisine hazırladığı ikrama şahit olacaktır, bunu da şeyhimiz Ali b. Abdullah, demiştir.

Salihlere gelince: O içi ve dışı temiz olan herkese denir. Cumhûr; peygamberlerin, sıddiklerin, şehitlerin ve salihlerin bu sıfatları taşıyan herkes için genel olduğunu söylemişlerdir.

İkrime ise özellikle: Burada Peygamberlerden maksat Muhammed, sıddiklerden maksat Ebû Bekir, şehitlerden maksat Ömer, Osman ve Ali; salihlerden maksat da diğer sahabelerdir, demiştir.

"Ve hasüne ulaike refika":

Zeccâc: Refika temyiz olmak üzere mensûb olmuştur, o tekildir, cemi yerine kullanılmıştır, demiştir. Şair de şöyle demiştir:

Orada sıska develerin leşleri vardır, kemikleri ise

Açığa çıkmıştır, derisinden de yağlar sızmaktadır.

(Maksat, derilerinden demektir. Mütercim).

Bir başkası da şöyle demiştir:

Boğazınızda kemik vardır, biz de üzüldük.

Yani boğazlarınızda kemikler vardır, demek istemiştir.

70

Bu lütuf Allah’tandır. Allah’ın her şeyi bilmesi yeter.

"Bu lütuf": Yani zikredilenlere verilenler,

"Allah’tandır, Allah’ın da bilmesi yeter": Yani maksat ve niyetleri bilmesi yeter.

71

Ey iman edenler, korunma tedbirinizi alın; müfrezeler halinde veyahut topluca sefere çıkın.

"Fenfînı sübatin": Yani cemaatler halinde çıkın, demektir. Sübat’ın tekili sübedir, topluluklar halinde demek istiyor.

Zeccâc da: "Sübat": Öbek öbek topluluklardır, demiştir. Şair Züheyr de şöyle demiştir:

Sabah erkenden onurlu toplulukların yanına gidiyorum;

Neşve içindeler ve istediğimiz her şey onlarda var.

İbn Abbâs da şöyle demiştir: Fenfiru sübatin: Gruplar ve ayrı birlikler halinde yahutta hepiniz gidin, demektir.

İbn Abbâs’tan şöyle dediği rivayet edilmiştir:

"înfiru hifafen ve sikalen” (Tevbe: 41);

"illâ tenfiru yuazzibküm azaben elime” (Tevbe: 39) âyetleri,

"mü’minlerin hepsinin sefere çıkması doğru değildir” (Tevbe: 122) âyetiyle mensuhtur.

Ebû Süleyman Dımeşki de şöyle demiştir: Bu hususta durum devlet başkanının görüşüne bırakılmıştır; bunda mensuh diye bir şey yoktur.

72

İçinizden şüphesiz ağır davranan vardır. Eğer başınıza bir musibet gelirse,

"onlarla beraber hazır bulunmadım da Allah bana gerçekten lütfetti” der.

"İçinizden şüphesiz ağır davranan vardır":

Kimler hakkında indiğinde iki görüş halinde ihtilaf ettiler:

Birincisi: O; Abdullah b. Übey ve adamları gibi münafıklar hakkında inmiştir, onlar cihada gitmekte ağır davranırlardı; eğer birlik bir sıkıntı ile karşılaşırsa, geride kalanlar: Allah bana iyilik etti, der; eğer bir ganimetle karşılaşırsa, keşke ben de onlarla beraber olsaydım, der. Bu da İbn Abbâs ile İbn Cüreyc’in görüşüdür.

İkincisi: O din ilimleri hakında bilgileri az olup da din zayıflığı için değil de az bildikleri için ağır davrananlar hakkında inmiştir. Bunu da Maverdi ve diğerleri demiştir. Birinciye göre onların "sizden” diyerek mü’minlere nispeti İslâm’ı ağızlarıyla söylemelerinden ve hükümlerinin üzerlerine tatbik edilmesinden olur; İkinciye göre de nispet gerçekten olur.

İbn Cerir: "Limen"deki lâm tekik içindir, demiştir.

Zeccâc da: "Leyubettıenne"deki lâm da kasem lâmıdır, demiştir. Meselâ: İnne minküm lemen ahlefe billahi luyubattienne (içinizden ağırdan alacağım diye Allah’a yemin edenler vardır) demiş gibi olur. Ebtaerrecülü ve batue denir ki, ikisi de gecikmek ve ağırdan almaktır. Batue ağırlaşmak, ağırdan almak demektir. Ebû Cafer, hemzenin sükunu ile "leyubattien” okur.

"Leyubattıenne"nin manası üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: O, kendisini geri kor, bu da İbn Abbâs’ın görüşüdür.

İkincisi: Başkasını geri kor, bu da İbn Cüreyc’in görüşüdür.

İbn Abbâs: Musibet, sıkıntı manasınadır,

73

Eğer size Allah’tan bir lütuf dokunursa, sanki aranızda hiç dostluk yokmuş gibi, "keşke ben de onlarla beraber olsaydım da büyük bir başarı elde etseydim” der.

"Allah’tan lütuf” da: Fetih ve ganimettir, demiştir.

"Keen lem yekûn beyneküm ve beynehu meveddetün":

İbn Kesir, Hafs, Mufaddal da Âsım’dan rivayetle, te ile: "Keenlemtekün” okur. Çünkü müsnedünileyh olan fail lafzan müennestir.

Nâfi, Hamze, Kisâi, Ebû Bekir de Âsım’dan rivayetle ye ile okumuşlardır. Çünkü tenisliği gerçek değildir.

Zeccâc da şöyle demiştir: Mananın şöyle olması câizdir: Sanki aranızda dostluk yokmuş gibi, yani sizinle beraber savaş etmeye söz vermemiş gibi, keşke ben de onlarla beraber olsaydım, der. Bu Kelâmın ara cümlesi olması da câizdir, o zaman mana şöyle olur: Eğer size Allah'tan bir iyilik dokunursa, keşke ben de onlarla beraber olaydım der. Eğer başınıza bir musibet gelirse, sanki onunla sizin aranızda bir sözleşme olmamış gibi: Allah bana iyilik etti, der. Bu durumda

"meveddet"in manası: Sanki aranızda iman üzerine akit yokmuş gibi olur.

74

O halde dünya hayatını ahiret karşılığında satanlar Allah yolunda savaşsın. Kim Allah yolunda savaşır da öldürülür veyahut galip gelirse, biz ona ileride çok büyük bir mükafat vereceğiz.

"Ellezine yeşrunel hayateddünya": Yeşrune burada bir grup müfessire göre aramak manasınadır; şöyle bir beyit getirmişlerdir:

Bürd'ü aradım.,. Keşke ben

Bürd’ün arkasından bir kurukafa olaydım (öleydim).

Bürd: Kölesi idi, onu satmıştı (şimdi onu arıyor. Mütercim).

Âyetin manası şöyledir: Savaşanların savaşı ihlas üzere ve ahireti aramak üzere olsun.

"Öldürülür veya galip gelirse": Bu genel neticeye göre söylenmiştir; bazen galip gelmeyen ve öldürülmeyen de sevap kazanır.

75

Size ne oluyor da Allah yolunda ve: "Rabbimiz, bizi halkı zalim olan bu kentten çıkar; bize katından bir sahip gönder; bize katından bir yardımcı ver” diyen zayıf erkekler, kadınlar ve çocuklar uğrunda savaşmıyorsunuz?

"Vel-müsted’afîne mine-r-ricâl":

Ferrâ’ şöyle demiştir: Takdiri: Vefilmüstadafine’dir. Aynısı İbn Abbâs’tan da rivayet edilmiştir.

Zeccâc şöyle demiştir: Elmüstadafun mahallen mecrurdur, mana da: Allah yolunda ve zayıflar yolunda, demektir, yani: "Neden onları kurtarmaya koşmuyorsunuz?” demektir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Onlar birtakım Müslümanlardı, Mekke’de idiler, çıkamıyorlardı.

"el-Karye” (kent): Bir cemaate göre Mekke’dir.

Ferrâ’ da şöyle demiştir: Ezzalimi"nin mecrur olması

"ehl"in sıfatı olmasındandır. Ehil de karyeye ait olunca ona nispet edilen fiil kendisine nispet edilmiş gibi olur. Meselâ: Merertü birrecüli el -vasiaite darihi (evi geniş adama uğradım) demiş gibi olursun.

"Bize kendi katından bir veli ver":

Ebû Süleyman şöyle demiştir: Allah’tan kendilerini oradan çıkaracak bir veli ve onları müşriklerden koruyacak bir yardımcı istemişlerdir.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem Mekke’yi fethedince aziz ve celil olan Allah Peygamber aleyhisselam’ı onlara veli kıldı; Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem de Attab b. Esiy’di başlarına geçirdi; onlara yardımcı oldu. Zayıf güçlüden intikam almaya başladı.

76

Îman edenler Allah yolunda savaşırlar. Kâfirler ise tağutun yolunda savaşırlar. Öyleyse siz de şeytanın dostları ile savaşın.

Şüphesiz şeytanın hilesi zayıftır.

"Onlar tağutun yolunda savaşırlar": Burada tağut: Şeytandır. Ebû Ubeyde ise şöyle demiştir: Burada tağut cemi manasınadır, tıpkı "velahmel hinzir” kavlinde olduğu gibi ki: Ve lahmel hanazir, demektir.

"İnne keyde-ş-şeytani": Yani şeytanın hilesi, demektir.

"Zayıftır": Çünkü Bedir savaşında adamları perişan oldular.

77

Kendilerine-,

"ellerinizi savaştan çekin, namazı dosdoğru kılın ve zekâtı verin” denen kimseleri görmedin mi? Onlara savaş yazılınca, hemen içlerinden bir grup, insanlardan Allah'tan korkar gibi hatta daha şiddetli bir korku ile korkuyorlar. "Rabbimiz, bize savaşı niçin yazdın? Bizi yakın bir süreye kadar erteleseydin” dediler. De ki:

"Dünyanın faydası pek azdır. Ahiret ise sakınanlar için daha hayırlıdır. Siz hurma çekirdeğinin ipliği kadar kadar haksızlığa uğratılmazsınız.

"Kendilerine: Ellerinizi savaştan çekin, denen kimseleri görmedin mi?":

Kimler hakkında indiğinde iki görüş halinde ihtilaf etmişlerdir:

Birincisi: O muhacirlerden birkaç nefer hakkında indi, bunlar kendilerine müşriklerle savaşma izni verilmesini isterlerdi. Bunlar savaş farz kılınmadan önce Mekke'de idiler. Bundan men edildiler. Onlara izin verilince de bazıları bundan hoşlanmadılar. Bu manayı Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Katâde, Süddi ve Mukâtil de bu görüştedirler.

İkincisi: Bu eski zamanda yaşamış bir kavmin sıfatını anlatmak için inmiştir; bu ümmet de onlar gibi davranmaktan ikaz edildiler. Atıyye bu manayı İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Ebû Süleyman Dımeşki de. Sanki: Bize bir kral gönder diyenlerin kıssasına atıfta bulunuyor demiştir.

Mücâhid de: O Yahudiler hakkındadır, demiştir.

El çekmek: Bundan maksat da savaşmaktan çekinmektir. Bu da Mekke’de idi.

"Kütibe": Farz kılndı, manasınadır. Bu da Medine’de olmuştu. Bu da birinci görüşe göredir.

"İçlerinden bir grup":

Bu grupta da üç görüş vardır:

Birincisi: Onlar münafıklardır.

İkincisi: Onlar mü’minler idi, savaş farz kılınınca korku ve çekingenliklerinden münafık oldular.

Üçüncüsü: Onlar mü’minlerdir, ancak karakterleri onları mağlup etti ve nefisleri savaştan nefret etti.

"İnsanlardan korkarlar":

Bu insanların kimler olduğu hususunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Mekke kâfirleridir.

İkincisi: Bütün kâfirlerdir.

"Ev eşedde haşyeh":

Bu "ev” edatının vav manasına olduğu söylenmiştir. "Kütibet” ise: Farz kılındı manasınadır. "Levla” da: Hella (teşvik) manasınadır.

Ferrâ’ şöyle demiştir: Eğer arkasından isim görmezsen, o soru edatıdır, hella manasınadır. Eğer arkasından merfu isim görürsen, o cevabı lâm olan türündendir. Örnek olarak: Levla Abdullah ledarabtüke (eğer Abdullah olmasa idi seni döverdim) dersin.

İbn Kuteybe de şöyle demiştir: Onun cevapsız görürsen bil ki, o,

"hella” manasınadır: Levla faalte keza dersin (şöyle yapmalı değil miydin!). "Levma” da onun gibidir.

"Eğer "levla"nın cevabını görürsen,

"hella” manasına değildir, o bir şeyin vukuundan dolayı başka bir şeyin olmadığını gösterir; meselâ şu örnekte olduğu gibi:

"Eğer o (Yûnus) tesbih edenlerden olmasa idi, balığın karnında kalırdı". (Saffat: 143) Ben de derim ki: Cevabı olan "levma” konuşmada gayet çoktur, bu hususta şu misali göstermişlerdir:

Eğer haya olmasaydı ve saçım da ağarmasaydı,

Ben, Kasım’ın anasını ziyaret ederdim.

"Hella” manasına olan levla için de şu örneği vermişlerdir:

Sizler şişman deve kesmeyi en şerefli hareket sayıyorsunuz,

Ey Davtara oğulları, sİlâha gömülmüş ve peçeli yiğitleri de saysaydınız ya!

"Yakın bir süre": Bu hususta da iki görüş vardır:

Birincisi: O ölümdür, sanki onlar şöyle demişlerdir: Bizi bıraksaydın da normal ölümümüzle ölseydik ve bizi öldürülmekten bagışlasaydın! Bu da Süddi ile Mukâtil’in görüşleridir.

İkincisi: O zaman tanımadır, sanki şöyle demişlerdir: Bize cihadı farz etmeseydin de çoğalsa ve güçlense idik! Bunu da Ebû Süleyman Dımeşki ve diğerleri, demişlerdir.

"De ki: Dünyanın faydası azdır": Yani ondaki hayat süresi kısadır.

"Vela tuzlemune fetilâ” İbn Kesir, İbn Âmir, Hamze ve Kisâi, ye ile vela yuzlemune okumuşlar; Nâfi, Ebû Amr ve Âsım da, te ile okumuşlardır. Meta ve fetil kelimelerinin manası da yukarıda geçmiştir.

78

Nerede olursanız ölüm size ulaşır; ister ki, sağlam kalelerde olun. Onlara bir iyilik dokunursa, bu, Allah katındandır, derler. Başlarına bir musibet gelirse, bu, senin yüzündendir, derler. De ki: Hepsi Allah katındandır. Bu topluluğa ne oluyor ki, neredeyse söz anlamıyorlar!

"Nerede olursanız ölüm size ulaşır":

İniş sebebi şöyledir: Münafıklar Uhut şehitleri hakkında: Eğer yanımızda olsalardı, ölmezler ve öldürülmezlerdi, dediler. Bunun üzerine bu âyet indi. Bu; İbn Abbâs ile Mukâtil’in görüşleridir. Buruc ise: Kalelerdir, bunu İbn Abbâs ile İbn Kuteybe, demişlerdir.

"Müşeyyede” kavli hakkında da beş görüş vardır:

Birincisi: O, sağlam demektir, bunu İbn Abbâs ile Katâde, demişlerdir.

İkincisi: Yüksek demektir, bunu da Ebû Mâlik, Mukâtil ve İbn Kuteybe, demişlerdir.

Üçüncüsü: Badanalı demektir, bunun da Hilal b. Habbab ile el - Yezidi, demişlerdir.

Dördüncüsü: O kireçle yapılmıştır, demektir, bunu da Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir.

Beşincisi: O göklere yükselen burçlardır, bunu da Rebi’ b. Enes ile Sevr i, demişlerdir.

Süddi de: O göklere yükselen beyaz binalar (saraylar)dır, demiştir.

"Başlarına bir şey gelirse":

Bunlar hakkında da ihtilaf edilmiştir:

Birincisi: Onlar münafıklarla Yahudilerdir, bunu İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Onlar münafıklardır, bunu da Hasen, demiştir.

Üçüncüsü: Yahudilerdir, bunu da Seriyy, demiştir.

"İyilik ve kötülük” üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: İyilik; bolluk ve yağmur; kötülük de kıtlık ve pahalılıktır, bunu Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: İyilik; fetih ve ganimet; kötülük de bozgun, yaralanma vesairedir. Bunu da İbn Ebi Talha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

"Şendendir": Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: Senin uğursuzluğundandır, bunu da İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Tedbirsizliğindendir, bunu da İbn Zeyd, demiştir.

"De ki: Hepsi Allah katındandır":

İbn Abbâs şöyle demiştir: İyilik ve kötülük: İyiliğin Allah katından olması, onu nimet olarak ihsan etmesindendir. Kötülüğün de O’ndan olması, onunla denemesindendir.

"Fema lihaülail kavmi":

Ebû Amr ile Kisâi, "fema

"daki elif üzerinde vakfetmişler; şu âyetlerde de böyledir:

"Mâli-hâzel kitâbi";

"mâli-hâze-r-resûli";  

"femâ-lil-lezine keferû". Diğerleri ise lâm üzerinde vakfetmişlerdir.

"Hadis” (söz) ise: Kur’ân olduğu söylenmiştir. Sanki: Kur’ân’ı anlamıyorlar ki, ona iman etsinler ve hepsinin Allah katından olduğunu bilsinler, demiştir.

79

Başına gelen bir iyilik Allah’tandır. Başına gelen bir kötülük de kendi nefsindendir. Biz seni insanlara peygamber olarak gönderdik. Buna şahit olarak Allah yeter.

"Başına gelen bir iyilik Allah’tandır":

Bu kelâmla muhatap olanlar hakkında iki görüş vardır:

Birincisi: Bu, geneldir, takdiri şöyledir: Ey insan başına gelen şey Allah’tandır, bunu Katâde, demiştir.

İkincisi: O, Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem'e hitap ise de maksat başkasıdır, bunu da Maverdi zikretmiştir.

İbn Enbari de şöyle demiştir: Allah’ın sana verdiği iyilik ve Allah’ın sana verdiği kötülük O’ndandır. Her iki fiil de aziz ve celil olan Allah’a râcîdir.

"İyilik ve kötülük” hakkında da üç görüş vardır:

Birincisi: İyilik; Bedir’de nasip olan fetihtir; kötülük de Uhut’ta başlarına gelendir, bunu İbn Ebi Talha, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir.

İkincisi: İyilik taat; kötülük de beladır, bunu da İbn Kuteybe, demiştir. Ebû’l - Âliyye’den de aynısı rivayet edilmiştir, doğrusu da budur. Çünkü âyet geneldir. Kirdab da Yakub’tan şöyle rivayet etmiştir:

"Ma esabeke femennullahi (başına gelen Allah’ın vergisidir); nun şeddeli ve merfu, mîm mensûb,

"Allah” ismi de mecrurdur.

"Vema esabeke min seyyietin femen nefsük";

Bunda da mîm mensûb, sin merfudur (başına gelen Allah’tandır, nefsin kim oluyor?).

İbn Abbâs da şöyle okumuştur: Maesabeke min seyyietin, femin nefsik ve ene ketebtüha aleyke (sana gelen bir kötülük nefsindendir, onu sana ben yazdım).

İbn Mes’ûd da: Onu sana ben sayarak verdim, demiştir.

"Fe min nefsik": Yani günahının yüzündendir, bunu Hasen ile Katâde ve bir grup müfessir demişlerdir.

Burada İbn Enbari başka bir ihtimal daha zikretmiş ve mana şöyledir, demiştir: Efemin nefsike (kendinden mi?), istifham hemzesi gizlenmiştir;

"ve tikle nimetün": Eve tikle nimetün kavlinde olduğu gibi.

"Ve erselnake resula":

Zeccâc şöyle demiştir: Resul’ün zikredilmesi

"erselnake” kavlini tekit içindir.

"Billahi"deki ba da tekit içindir. Mana: Allah şahit olarak yeter, demektir. Şehid de temyiz olmak üzere mansubtur, çünkü: Allah yeter der de neye yeteceğini açıklamazsan sözü kapalı bırakmış olursun.

Burada Allah’ın şahitliğinden ne murat edildiği hususunda da üç görüş vardır:

Birincisi: Senin Peygamber olduğuna şahittir, bunu da Mukâtil, demiştir.

İkincisi: Onların dedikleri şeye şahittir, bunu da İbn Saib, demiştir.

Üçüncüsü: Senin mesajı ilettiğine, onların da yalanlayıp münafıklık ettiklerine şahittir, bunu Ebû Süleyman Dımeşki, demiştir. Eğer:

"Bunlar: İyilik Allah katındandır, kötülük Peygamber aleyhisselam katındandır dedikleri zaman, onları:

"De ki: Hepsi Allah katındandır” sözü ile reddedip, sonra da dönüp

"Sana gelen iyilik Allah’tandır, sana gelen kötülük ise nefsindendir” diyerek onları nasıl kınadı?

O topluluk sadece böyle mi?” dediler,

denilirse, buna iki türlü cevap verilir:

Birincisi: Onlar kötülüğü ve uğursuzluğu ona nispet etmekle Peygamber'ee izafe ettiler; O da: Hepsi Allah’ın takdiri iledir, dedi. Sonra da: Sana gelen bir iyilik, Allah’tandır, yani O’nun lütfüdür, başına gelen kötülük de günahının yüzündendir, hepsi Allah’ın takdiri ile olsa da böyledir, dedi.

İkincisi: Manaya aşina bir bölük de şöyle dediler: Kelâmda söylenmeyen sözler vardır, takdiri şöyledir: Bu topluluğa ne oluyor ki, neredeyse söz anlamıyorlar ve: Sana gelen bir iyilik Allah’tandır, sana gelen kötülük de nefsindendir, diyorlar. Buna göre bu, onların sözünden olur. Kur’ân’da hazfedilip de söylenmeyen çok söz vardır;

Meselâ şunlar gibi:

"Rabbimiz, bizden kabul buyur” (Bakara: 127): Yani Rabbimiz, derler, demektir.

"Yahut başından rahatsızlığı olan fidye versin” (Bakara: 196), yani tıraş olursa fidye versin, demektir.

"Yüzleri simsiyah olanlara: Kâfir mi oldunuz?” (Al-i İmran: 106), yani onlara böyle denir, demektir.

"Melekler onlara her kapıdan girer: Selamün aleyküm” (Ra’d: 23, 24), böyle derler.

"Yahut onunla ölüler konuşturulsaydı, hayır emir Allah’ındır” (Ra’d: 31), yani böyle bir şey olsaydı o, bu Kur’ân olurdu, demektir.

"Üzerinizde Allah’ın lütfü ve rahmeti olmasaydı ve Allah çok şefkatli ve merhametli olmasaydı” (Nûr: 20), size azap ederdi, demektir.

"Rabbimiz, gördük ve işittik” (Secde: 12), yani böyle derler. Şair Nemir b. Tevleb de bu kabilden şöyle demiştir:

Kim ölümden korkarsa,

Nerede (olsa) karşısına çıkar.

Yani nereye gitse, demektir. Bir başkası da şöyle demiştir:

Yemin ederim ki, senden başka bir elçi bize gelseydi,

Ancak seni reddedecek bir şey bulamıyoruz.

Yani onu reddederdik, demek istemiştir.

80

Kim Peygambere itâat ederse, Allah’a itâat etmiştir. Kim de yüz çevirirse, biz seni onlara muhafız göndermedik.

"Kim Peygamber’e itâat ederse, Allah’a itâat etmiştir":

İniş sebebi şöyledir: Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem: "Kim bana itâat ederse, Allah’a itâat etmiştir, kim de beni severse, Allah’ı sevmiştir", deyince, münafıklar: Bu adam şirke yaklaştı, dediler; bunun üzerine bu âyet indi. Bunu da Mukâtil, demiştir. Kelâmın manası şöyledir: Kim Peygamber’in getirdiğini kabul ederse, ancak Allah’ın dediğini kabul etmiştir. Kim de yüz çevirirse, yani ona itâatten yüz çevirirse, demektir.

"Hafîz” üzerinde de iki görüş vardır:

Birincisi: O gözcü demektir, bunu da İbn Abbâs, demiştir.

İkincisi: Hesaba çekendir, bunu da Süddi ile İbn Kuteybe, demişlerdir.

Müfessirler şöyle demişler: Bu, savaş emrinden önce idi, sonra kılıç âyetiyle neshedildi.

81

"Baş üstüne” derler. Yanından çıkınca da, içlerinden bir bölük geceleyin senin dediğinden başkasını kurarlar. Allah onların geceleyin kurdukları planı yazıyor. Artık onlara aldırma. Allah’a tevekkül et. Vekil olarak Allah yeter!

"Baş üstüne” derler: Münafıklar hakkında inmiştir, onlar Resûlüllah sallallahu aleyhi ve sellem’in yanında iken, emniyette olmak için iman ederlerdi; çıkınca da muhalefet ederlerdi. Bu İbn Abbâs’ın görüşüdür.

Ferrâ’ da şöyle demiştir:

"Taatün"deki ref’, emrüke taatün (emrin baş üstüne manasından) dolayıdır, (mahzuf mübtedanın haberidir, Mütercim) demiştir.

"Beyyete tâifetün":

Ebû Amr ile Hamze, tenin sükunu ve tıya idgam ile beyyattaifetün okumuşlar, kalanlar ise

"te ile okumuşlardır.

Ebû Ali şöyle demiştir: Te, tı ve dal yakın bölgeden çıkarlar. O nedenle idgamı güzeldir. Ayrı okuyan da harfler ayrı ve mahreçleri de farklı olduğu için öyle okurlar.