128

Hatırla o günü ki, (Allah) onların hepsini toplar. Ey cin topluluğu, insanlarla çok uğraştınız, der. Onların insanlardan dostları da: Rabbimiz, bazımız bazımızla yararlandı ve biz bize takdir ettiğin va’demize ulaştık, dediler. O da: Karargahınız ateştir, içinde ebedi kalmak üzere. Ancak Allah’ın dedikleri hariç, dedi. Şüphesiz Rabbin hikmet sahibidir, hakkıyle bilendir.

"O gün onların hepsini toplar": Yani cinlerle insanları.

"Yahşuruhum": Hafs, Âsım’dan rivayetle yeli olarak:

"Yahşuruhum” okumuştur.

Ebû Süleyman da: Müşriklerle şeytanlarını kasdetmiştir, demiştir ki, bunlar, Allah’ın haram ettiği ölü gibi şeylerde mücadele etmeleri için fit verenlerdir.

"Ey cin topluluğu (maşer)": Bunda gizli kelime vardır, yani onlara: Ey cin topluluğu, denilir. Maşer: bir ideal üzerinde toplanan cemaattir. Çoğulu da: Maaşir’dir.

"İnsanlarla çok uğraştınız": Yani onları azdırmak ve saptırmak için.

"İnsanlardan dostları dedi ki,": Yani cinlerin azdırdığı kimseler, dediler ki,.

"Rabbimiz, bazımız bazımızla yararlandı":

Bunda da üç görüş vardır:

Birincisi: İnsanların cinlerden yararlanması şöyledir: Onlar yolculuk ettikleri ve bir vadiye konup da orada gecelemek istedikleri zaman: Bu vadinin büyüğüne bu vadide yaşayanların şerrinden sığınırım, derlerdi. Cinlerin de insanlardan yararlanması ise onların kendi kavimlerine karşı böbürlenip: Bizler insanlara hakim olduk, öyleki bize sığınır oldular, demeleridir. Bunu da Ebû Salih, İbn Abbâs’tan rivayet etmiş, Mukâtil ile Ferrâ’ da böyle demişlerdir.

İkincisi: Cinlerin insanlardan yararlanması, onları teşvik ettikleri sapıklık, küfür ve isyanlarda onlara itâat etmeleridir. Cinlerin de insanlardan yararlanması şöyledir: Cinler onlara hoşlarına giden şeyleri süsler ve iştahlarını artırırlardı, öyleki onları yapmak kendilerine kolay gelirdi. Bu manayı Atâ’, İbn Abbâs’tan rivayet etmiştir. Muhammed b. Ka’b ile Zeccâc da böyle demişlerdir.

Üçüncüsü: Cinlerin insanlardan yararlanması, onları aldatmasıdır. İnsanların da cinlerden yararlanması, onlardan büyü, bakıcılık vb. şeyleri öğrenmeleridir. Bu ayetteki cinlerden maksat şeytanlardır.

"Bize takdir ettiğin va’demize ulaştık":

Bunda da iki görüş vardır:

Birincisi: ölümdür, bunu da Hasen ile Süddi, demişlerdir.

İkincisi: Haşirdir, bunu da Maverdi, zikretmiştir.

"Ateş karargahınızda-, dedi":

Zeccâc: Mesva, ikametgahtır, demiştir.

"Halidine": Hal olmak üzere mensubtur, mana da: Ölümsüz ve ebedi kalmak üzere ateş sizin ikametgahınızdır, demektir.

"İlla maşallah": Kıyamet gününden istisnadır, mana da: Orada diriltildikleri andan itibaren ebedi kalacaklardır, demektir. Allah’ın dilediği de: Kabirlerinden çıkarılmalarından ve hesap sürelerinden demek olur.

"İlla maşaallah” azaplarının artırılmasından istisna da olabilir. Bazıları da: Dünyada azapsız kalmaları demişlerdir. Bunun üzerinde daha başka görüşler de vardır ki, onları Hûd suresinde açıklanmış olarak bulacaksın inşallah.