165

İnsanlar arasında Allah'tan başkasını eş edinenler de vardır. Onları Allah'ı sever gibi severler. Îman edenlerin Allah'a sevgisi ise en sağlamdır. Zulmedenler azâbı görecekleri vakit bütün kuvvetin gerçekten Allah'ın olduğunu ve Allah'ın pek çetin azâb sahibi olduğunu görselerdi!..

Yüce Allah bundan önceki âyet-i kerimede vahdâniyyetine, kudretine, egemenliğinin azametine delalet eden hususları haber verdikten sonra, burada da akıl sahiplerinin kaçınılmaz olarak kabul etmek durumunda oldukları bunca âyete rağmen, Allah'a eşler koşan kimselerin bulunduğunu haber vermektedir.

Eşler anlamına gelen "endâd" kelimesinin tekili "nid"dir. Daha önceden (el-Bakara, 2/22. âyette 6. başlıkda) buna dair açıklamalarda bulunulmuştur. Bunlarla anlatılmak istenen ise Mücâhid'in görüşüne göre; aciz olmalarına rağmen Allah'a ibadet eder gibi ibadet ettikleri putlar ve heykellerdir.

"Onları Allah'ı sever gibi severler." el-Müberred'in açıklamasına göre, onlar putlarını batıl üzere olmalarına rağmen, mü’minlerin hak üzere Allah'a olan sevgileri gibi severler. Zeccâc'ın açıklaması da bu anlama gelmektedir. Yani onlar putlarına acizliklerine rağmen, mü’minlerin kudreti sonsuz Allah'a besledikleri sevginin benzerini beslerler.

İbn Abbâs ve es-Süddî de şöyle demektedir: Burada "eş edinilenler"den kasıt kendilerine uyulan başkanlardır. Allah'a isyanı gerektiren hususlarda bu başkanlarına itaat ederler. Nitekim "onları... severler" zamiri, bu esasa göre (akıl sahibi varlıklar hakkında kullanılan zamir şeklinde) gelmiştir. Birinci açıklamaya göre ise putlara ait olması gereken bu zamir, asla aykırı olarak akıl sahibi olan varlıkların zamiri gibi gelmiştir.

İbn Keysân ve yine ez-Zeccâc, ayrıca şöyle derler: "Onları Allah'ı sever gibi severler" âyetinin anlamı Allah'a ve putlarına besledikleri sevgiyi eşit tutarlar, demektir. Ebû İshak (ez-Zeccâc) der ki: Sahih olan görüş işte budur. Bunun doğruluğunun delili ise (biraz sonra gelen): "Îman edenlerin Allah'a sevgisi ise en sağlamdır" âyetidir.

Ebû Recâ:" Onları., severler" âyetini ya harfini fethalı okumuştur. Bu türden Kur'ân-ı Kerîm'deki bütün kelimeleri böylece okumuştur. Bu bir şivedir. el-Ferrâ' der ki: Ebû Turab bana şu beyiti okudu:

"Ona olan sevgim dolayısıyla siyahları severim,

Ona olan sevgimden dolayı siyah köpekleri dahi sevmeye başladım."

Yüce Allah'ın:

"Edinenler" âyetindeki: " ...enler" mübtedâ olarak ref mahallindedir. "Edinen" şeklinde fiilin tekil gelmesi, "...en..." anlamını veren edatın lâfzına uygundur. Kur'ân'ın dışında (benzeri kullanımlarda) fiilin şeklinde çoğul zamiri ile birlikte manaya uygun olarak kullanılması mümkündür. Âyet-i kerimede Onları severler" anlamındaki fiilin çoğul zamiri ile kullanılması, manaya nazarandır. Fiil tekil zamiri ile kullanılırsa, lâfza uygun kullanılmış olur. "Severler" âyeti, "edinen" fiilindeki zamirin halini bildirdiğinden nasb mahallindedir. "Eşler" kelimesinin sıfatı da kabul edilebilir. sever gibi" âyetindeki benzetme edatı, mahzuf (düşürülmüş) bir masdarın sıfatıdır. Onları Allah sevgisine benzeyen bir sevgi ile severler, demektir. "Îman edenlerin Allah'a sevgisi ise en sağlamdır." Yani putperestlerin, putlarına, başkanlarına uyanların uydukları kimselerin duydukları sevgiden daha sağlam bir sevgi ile Allah'ı severler.

Yüce Allah'ın burada:

"Îman edenlerin Allah'a sevgisi ise en sağlamdır" diye buyurması yüce Allah'ın evvela onları sevdiği, ondan sonra da onların yüce Allah'ı sevmelerinden dolayıdır. Sevildiği kişi tarafından sevdiğine tanıklık edilenin sevgisi daha bir eksiksizdir ve tamdır. Yüce Allah:

"O onları sever, onlarda O'nu severler." (el-Maide, 5/54) diye buyurmaktadır. İleride yüce Allah'ın izniyle (Âl-i İmrân, 3/31. âyetin tefsirinde) mü’minlerin Allah'a sevgisine ve Allah'ın mü’minlere olan sevgisine dair açıklamalar gelecektir.

"Zulmedenler azâbı görecekleri vakit, bütün kuvvetin gerçekten Allah'ın olduğunu ve Allah'ın pek çetin azâb sahibi olduğunu görselerdi." Medineliler ile Şamlılar kelimesindeki "ye" harfini te ile okurlar. (Buna göre anlamı: Görseydin olur). Mekke ile Kûfelilerin ve Ebû Amr'ın kıraati ise ya iledir. Ebû Ubeyd'in tercihi de budur.

Âyet-i kerimenin maksadının tam olarak anlaşılması biraz zordur ve âyette hazif vardır. Ebû Ubeyd der ki: Bunun anlamı şudur: Eğer zulmedenler dünyada iken ahiret azabını görecek olurlarsa hiç şüphesiz onlar bunu gördükleri vakit gücün bütünüyle yalnızca Allah'ın olduğunu da bileceklerdir.

Buna göre

"görselerdi" âyetinden kasıt göz ile görmektir.

en-Nehhâs "Meâni'l-Kur'ân" adlı eserinde şöyle demektedir: İşte müfessirlerin benimsediği görüş de budur. Ancak "İ'rabu'l-Kur'ân" adlı eserinde ise şöyle demektedir: Muhammed b. Yezid'den şöyle dediği rivâyet edilmiştir. Ebû Ubeyd'in yaptığı bu açıklama uzak bir ihtimaldir. Bu hususta kullandığı ifadeler o kadar da güzel değildir. Çünkü "o zulmedenler azâbı görecek olsalar" diye bir takdirî ifadede bulunmaktadır. Sanki bu azâbın görülmesinde şüphe varmış gibi bir anlam çıkmaktadır. Halbuki yüce Allah bu azâbı vâcib (gerekli ve kaçınılmaz) kılmıştır. Takdir Ebû Ubeyd'in dediği gibi değil, fakat el-Ahfeş'in de benimsediği görüşe göre şöyledir: Eğer zulmedenler gücün Allah'a ait olduğunu görselerdi... Burada "görmek" bilmek anlamındadır. Yani eğer onlar gerçekten kuvvetin yalnızca aziz ve celil olan Allah'ın olduğunu ve azabının ne kadar şiddetli olduğunu bilselerdi, o takdirde uydurma ilahlar edinmelerinin zararını da açık açık görürlerdi. Nitekim yüce Allah bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır:

"Sen onları Rablerinin huzurunda bulunduruldukları zaman bir görseydin." (el-En'am, 6/30);

"Sen onları ateşin karşısında durdurulduklarında bir görsen." (el-En'am, 6/27) Burada şart edatının cevabı verilmemiştir. ez-Zührî ve Katâde der ki: Bu cevabın zikredilmemesi tehdidin daha da ağır olduğunu ifade etmek içindir. Bir kimsenin şöyle demesine benzer: Sen filanı sırtına kamçılar inip kalkarken bir görseydin...

"Görselerdi" kelimesini "görseydin" anlamına gelecek şekilde "te" harfiyle okuyanların okuyuşuna göre ifadenin takdiri şöyle olur: Ya Muhammed, sen o zâlimleri azâbı görecekleri azaptan korkup onun ne kadar büyük olduğunu farkedecekleri zaman bir görsen, şüphesiz gücün muhakkak Allah'a ait olduğunu ikrar ve kabul edeceklerdir. Buna göre şartın cevabı bu anlamda gizlidir.

Bir diğer takdire göre şöyle olur: Ya Muhammed, sen azâbı gördükleri ve ondan korktukları zaman zâlimlerin halini bir görsen. Sen kuvvetin bütünüyle yalnızca Allah'ın olduğunu kesinlikle bilirdin. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) zaten bunu biliyordu. Fakat ona bu şekilde hitap edilmesinden kasıt onun ümmetidir. Çünkü onun ümmeti arasında böyle bir şeyi müşahede etmek suretiyle bilgisini güçlendirmeye ihtiyacı olanlar vardır.

Bunun anlamının şöyle olması da mümkündür: Ya Muhammed, sen zalim olana bunu söyle; şeklinde... Burada âyetin: ... Çünkü kuvvet bütünüyle yalnızca Allah'ındır... şeklinde değerlendirilebileceği de söylenmiştir. Sîbeveyh'in delil gösterdiği şu beyitte olduğu gibi:

"Ve ben kerem sahibinin kabahatini onun (kötülükleri) saklaması dolayısıyla bağışlarım

Ve kerim davranarak adi kimsenin sövmesinden de yüzçeviririm."

Bu açıklamaya göre âyet-i kerimenin bu bölümünün anlamı şöyle olur: Ya Muhammed, sen o zâlimleri azâbı gördükleri vakit bir görsen -kuvvet yalnızca Allah'ın olduğu için- onların ne derece bir cezaya çarptırıldıklarını bilir ve kendilerine isabet eden bu azâbın çok büyük olduğunu anlardın.

Burada di'li geçmiş (mazi) tabiri gelecekte olacak bu hususlar hakkında kullanılmıştır. Bundan maksat durumun daha bir anlaşılır olmasını sağlamak ve bu işlerin gerçekleşeceğinin sihhatini, doğruluğunu daha açık bir şekilde ortaya koymaktır. İbn Âmir, tek başına " Görecekleri" kelimesindeki ye harfi ötreli olarak okumaktadır. (Buna göre mana: Azâbın kendilerine gösterileceği vakit., şeklinde olur). Diğerleri ise "ye" harfini fethalı olarak okurlar.

el-Hasen, Yakub, Şeybe, Sellâm ve Ebû Ca'fer ise kelimelerini şeklinde okurlar. O tadirde bu kelimeler yeni bir cümlenin başlangıcı olur veya bunlardan önce "söylemek" kökünden türeyen bir fiil takdir edilir. Yani: Keşke sen zulmedenleri azâbı gördükleri vakit bir görsen. Muhakkak kuvvet yalnızca Allah'ındır, derler...

Bu âyet-i kerimenin nassı ile kuvvetin yalnızca Allah'ın olduğu isbat edilmektedir. Halbuki Mu'tezile kadim sıfatların manalarının bulunmadığını ileri sürerken bu nassa muhalif kanaat ortaya koymaktadır. Allah onların söylediklerinden yüce ve münezzehtir.