74

Hani İbrahim, babası Âzer'e: "Sen bir takım putları İlâh mı ediniyorsun? Gerçekten ben, seni ve kavmini apaçık bir sapıklık içinde görüyorum" demişti.

Yüce Allah'ın:

"Hani İbrahim, babası Âzer'e... demişti" âyeti hakkında bir takım açıklamalarda bulunmuşlardır. Eş'arî ve Şâfiî mezhebine mensub Ebû Bekr Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen el-Cuveynî el-Eş'arî "en-Nükel; Mine't-Tefsir" adlı eserinde şunları söylemektedir: İbrahim'in babasının adının Târeh olduğu hususunda insanlar arasında görüş ayrılığı yoktur. Kur'ân-ı Kerîm'deki âyet ise adının Âzer olduğuna delalet etmektedir. Denildiğine göre Âzer, onların dilinde yerici bir isimdir. Bu takdirde âyet şöyle bir anlam taşır: Hani ibrahim babasına, ey hata içerisinde olan!

"Sen bir takım putları ilâh mı ediniyorsun... demişti." Eğer durum bu şekilde ise, o takdirde tercih edilen görüş bunun (nida dolayısıyla Âzer kelimesinin) merfu' oluşudur. Âzer'in put ismi olduğu da söylenmiştir. Durum böyle ise, o takdirde bir fiil takdiri ile nasb mahallinde olur ve şöyle demiş gibidir: Hani İbrahim babasına, sen Âzer'i ilâh mı ediniyorsun yani sen bir takım putları ilahlar mı ediniyorsun demişti.

Derim ki: (Ebû Bekr Muhammed b. Muhammed)'in iddia ettiği gibi bu görüş, ittifakla kabul edilmiş bir kanaat değildir. Çünkü Muhammed b. İshâk, el-Kelbî ve ed-Dahhâk şöyle demişlerdir: Âzer, İbrahim (aleyhisselâm)'ın babasının adıdır. Târeh de odur. Tıpkı İsrail ve Yakub'un (aynı kişinin İsimleri) olması gibi.

Derim ki: Buna göre -önceden de geçtiği gibi- onun iki ismi vardır. Mukâtil der ki; Âzer, lakabtır. Târeh de isimdir. es-Sa'lebî de bunu İbn İshâk el-Kuşeyrî'den naktetmiştir. Bunun aksi olması da mümkündür.

el-Hasen der ki: Babasının ismi Âzer idi. Süleyman et-Teymî de der ki: Âzer, sövme ve ayıplanma ifadesidir. Onların dilinde bu kelime eğri adam demektir. el-Mu'temir b. Süleyman, babasından şöyle dediğini rivâyet etmektedir: Bana ulaştığına göre Âzer eğri demektir. Bu da İbrahim'in babasına söylediği en ağır sözdür.

ed-Dahhâk der ki: Âzer, farsçada oldukça yaşlı kişi, ihtiyar demektir. el-Ferrâ' der ki: Bu, onların dilinde yerid bir sıfattır. Ey hata eden, demiş gibidir.

Âzer'i merfu' okuyanlara Ya da onu esreli okuyanlara göre hani İbrahim, hata içerisinde olan babasına... demişti, gibi bir anlam taşır.

Âzer kelimesinin gayr-ı munsarıf oluşu ise, vezninde olduğundan dolayıdır. Bunu da en-Nehhâs söylemiştir.

el-Cevherî der ki: Âzer, Arapça olmayan bir isimdir. Ve bu kelime aslında bir kimseye yardım edeni anlatmak üzere; Filan kişi filana yardımcı oldu, destek verdi, ifadesinden türetilmiştir. Buna göre Âzer, putlara İbadet hususunda kavmine yardımcı olan, destek veren demek olur. Bunun, güç anlamına gelen el-ezr'den türemiş olduğu da söylenmiştir ki, bu da İbn Fâris'den nakledilmiştir. Mücahid ile Yeman ise, Âzer bir put adıdır, demişlerdir.

Bu açıklamaya göre İse Âzer, nasb mahallinde olup ifadenin takdiri: Sen Azeri bir ilâh kabul edip putlar mı edinirsin? demek olur.

İfadede takdim ve tehir olduğu da söylenmiştir. Ve ifadenin takdiri: Sen Âzer'i putlar mı edinirsin? şeklinde olur.

Derim ki: Buna göre Âzer, bir cins ismi olur. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

es-Sa'tebî, "Kitabu'l-Arâis"de şöyle demektedir: İbrahim'in babasına., babasının verdiği isim Târeh’dir. Târeh, Nümruz (Nemrud) ile birlikte ilahlarının mabedinin görevlisi olunca, Nümruz ona, Âzer ismini vermişti.

Mücahid de der ki: Âzer onun babasının ismi değildir. Âzer bir put adıdır. Hazret-i İbrahimin babasının ismi Târeh'dir. Onun babası Nâhûr, onun babası Sarû\ onun babası Arğû, onun babası, Faluğ, onun babası Âbir, onun babası Şalîh, onun babası Erfahşed, onun babası Sam, onun da babası Nûh (aleyhisselâm)'dır.

"Âzer" kelimesinin bir kaç türlü okuyuşu vardır: Birincisi üstün, ikincisi esreli olmak üzere; şeklinde İbn Abbâs'tan gelen okuyuş. Yine ondan iki tane üstün hemzeli; şeklindeki okuyuş, merfu’ olarak da okunmuş olup bu da İbn Abbâs'tan rivâyet edilmiştir. İbn Abbâs'tan gelen ilk iki kıraatte; ": Edinir (mi)sin" de hemze yoktur. el-Mehdevî der ki: ": İzr mi?" de İzr'in, bir put ismi olduğu söylenmiştir. Ve bu; İzr'i mi edinirsin? takdirinde nasb halindedir. Aynı şekilde; da böyledir. Bunun, şeklinde 'den türemiş kabul edilerek okunması da mümkündür. Bu da mef'ûlün leh olarak destek ve yardımcı anlamına gelir. Şöyle demiş gibidir: Sen, destek ve güç edinmek için mi bir takım putlar edinmektesin?

Bunun, şeklinde ve (yük anlamına gelen); anlamında olup, "vav" harfinin hemzeye dönüştürülmüş olması da mümkündür.

el-Kuşeyrî der ki: Müşriklere karşı delil getirmek üzere Hazret-i İbrahim'in ve onun putlara ibadet konusunda babasına verdiği cevap zikredilmiştir. Bütün insanlar arasında öncelikle İbrahim'e uymaları gerekenler ise, Araplardır. Çünkü Araplar onun soyundan gelmişlerdir. Yani, İbrahim'in babasına... dediği zamanı hatırla, demek olur. Ya da: "Her bir nefisin... helake sürüklenmemesi için sen onunla hatırlat ve ayrıca İbrahim'in... dediğini de hatırlat" anlamında olur.

"Âzer" kelimesi, tekil nida olmak üzere, ey Âzer anlamında; şeklinde de okunmuştur. Bu da Ubeyy, Yakub ve diğerlerinin kıraatidir. Bu kıraat: Âzer, İbrahim'in babasının adıdır, diyenlerin görüşünü pekiştirmektedir.

"Sen bir takım putları ilâh mı ediniyorsun?" anlamındaki âyet,

"ediniyor... sun" kelimesinin (biri putlar, diğeri de ilahlar olmak üzere) iki mef'ûlüdür. Bu da inkâr anlamım taşıyan bir istifhamdır.