109

"Eğer kendilerine bir âyet gelirse mutlaka ona îman edecekler" diye var güçleriyle Allah adına yemin ettiler. De ki: "Âyetler ancak Allah'ın nezdindedir." O âyet geldiği zaman da yine Îman etmeyeceklerinin farkında değil misiniz?

Yüce Allah'ın:

"Eğer kendilerine bir âyet gelirse mutlaka ona Îman edecekler diye var güçleriyle Allah adına yemin ettiler" âyetine dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:

1. Âyetin Nüzul Sebebi:

Yüce Allah'ın: âyeti,

"yemin ettiler" demektir, " Var gücüyle yemin" ise, en ağır yemin demek olup Allah adına yapılan yemindir. Buna göre

"var güçleriyle yemin ettiler," bilgilerinin ulaştığı en ileri derecedeki ve yapabildikleri en ağır yemin demektir. Çünkü onlar, en büyük ilahın Allah olduğuna inanıyorlar, diğer ilahlara ise, kendilerini Allah'a yakınlaştıracakları zanniyle ibadet ediyorlardı. Nitekim yüce Allah bu hususta onlar hakkında şöyle buyurmaktadır:

"Biz bunlara ancak bizleri Allah'a yaklaştırsınlar diye ibadet ediyoruz" (ez-Zümer, 39/3) İslâm'dan önce Araplar, atalarıyla, putlarıyla ve bundan başka şeylerle yemin ederlerdi. Yüce Allah adına da yemin ederler ve eğer yemin Allah adına yapılmışsa buna "cehdü'l-yemin: en ağır yemin" ismini verirlerdi.

(........) kelimesi mastar olarak nasb edilmiştir. Bunda âmil ise Sîbeveyh'in görüşüne göre; Yemin ettiler" kelimesidir. Çünkü, bu da onun anlamındadır. Cehd ise meşakkat demektir, Bunu zorlukla yaptım" denilir. Cuhd ise takat ve kudret demektir. Bu benim takatim, güç yetirebildiğimdir" denilir. Her ikisini aynı anlamda kabul edenler de vardır. Buna yüce Allah'ın:

"Güçlerinin yetebildiğinden başkasını bulamayanlar" (et-Tevbe, 9/79) âyetini delil gösterirler ki, bu aynı zamanda şeklinde "cim" harfi üstün olarak da okunmuştur. Bu açıklamalar İbn Kuteybe'den nakledilmektedir.

Müfessirlerden el-Kurazî, el-Kelbî ve diğerlerinin naklettiklerine göre âyetin nüzul sebebi şudur: Kureyşliler dediler ki: Ey Muhammed, sen bize Mûsa'nın, asasıyla taşa vurup ondan oniki tane pınar fışkırttığını, Îsa'nın ölüleri dirilttiğini, Semud'un bir dişi devesinin bulunduğunu haber veriyorsun. Haydi seni tasdik etmemiz için bu mucizelerden bir kısmını sen de bize göster. Hazret-i Peygamber: “Nasıl bir mucize arzu edersiniz”, diye sorunca, şöyle dediler: Şu Safa'yı da bizim için altın yap. Allah'a yemin ederiz ki eğer bunu yapacak olursan hep birlikte sana tabi oluruz. Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) kalkıp dua etmeye koyuldu. Cebrâîl (aleyhisselâm) ona gelip şöyle dedi: "Arzu ettiğin takdirde Safa hemen altın oluverir. Yemin olsun Allah, bir mucize gönderdiği halde eğer derhal tasdik etmeyecek olurlarsa şüphe yok ki, Allah onları azaplandıracaktır. O bakımdan sen de aralarından tevbe edecekler tevbe etsin diye onları bırak." Bunun üzerine Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "O halde tevbe edenleri tevbe etsin (mucize istemem)." Bunun üzerine bu âyet-i kerîme nâzil oldu. Böylelikle yüce Allah ezeli ilminde îman etmeyeceği sabit olmuş olanın îman edeceğine dair yemin etse dahi îman etmeyeceğini beyan etmektedir.

2. Olanca Yemin (Ağır Yemin)'e Dair Hükümler:

Yüce Allah'ın:

"Var güçleriyle yemin"in onların kanaatine göre, en ağır yeminler demek olduğu söylenmiştir. Burada hükümlere dair büyük ve önemli bir mesele ortaya çıkmaktadır ki, o da bir kimsenin: "Şöyle şöyle olursa yeminler üzerime borç olsun" anlamında sözler söylemesidir.

İbnü'l-Arabî der ki: Böyle bir yemin İslâm'ın ilk dönemlerinde bundan başka bir şekilde bilinen bir yemindi. Onlar: Bir kimsenin bir başkasından aldığı sözün en ağın benim üzerime olsun, derdi. Mâlik der ki: Bu şekilde yemin eden kimse (yemini bozarsa) hanımları ondan boş olur. Bundan sonra yemin şekilleri çoğalıp durdu ve nihayet temelini bu şeklin teşkil ettiği, şu anda insanlar arasında görülen şekillere kadar vardı. Hocamız el-Fihrî et-Tarasust şöyle derdi; Bu şekilde yemin eden bir kimse, yemini bozacak olursa otuz tane yoksul doyurmahdır. Çünkü, bu yemin edenin "yeminler" sözü yeminin çoğuludur. Eğer, "üzerime bir yemin borç olsun" deyip de o yeminini bozmuş olsaydı, bir keffaret ödemesini gerekli görürdük. "İki yemin üzerime borç olsun" demiş olsaydı, yeminini bozduğu takdirde iki keffaret yerine getirmesi gerekirdi. Fakat yeminler kelimesi yeminin çoğulu olduğundan dolayı bozması halinde üç tane keffaret yerine getirmesi gerekir.

Derim ki: Ahmed b. Muhammed b. Muğis, "Vesaik" adlı eserinde şöyle demektedir: Kayrevân âlimleri bu hususta farklı görüşlere sahiptirler. Ebû Muhammed b. Ebi Zeyd der ki: Bu şekilde yemin eden bir kimse (yemini bozması halinde) hanımını üç defa boşamiş olur, yürüyerek Mekke'ye gitmesi gerekir, malının üçte birini dağıtması, bir yemin keffareti ödemesi ve bir köle azad etmesi gerekir. İbn Muğis der ki: Tuleytula fukahasından İbn Erfa' Ra'sehû ile İbn Bedr de bu görüştedir.

eş-Şeyh Ebû İmrân el-Fasî , Ebû'l-Hasen el-Kabisî, Ebû Bekr b. Abdurrahman el-Karavî de şöyle derler: Eğer belli bir niyeti yoksa hanımım bir defa boşamış olur. Bu hususta onların delilleri arasında İbnü’l-Hasan'in İbn Vehb'den işittiği şu sözleridir: Bir kimsenin bir diğerinden almış olduğu en ağır söz hakkında bir yemin keffareti sözkonusudur. İbn Muğis der ki: Böylelikle o, söyleyenin aleyhine "yeminler onun için bağlayıcı olur" dediğiniz şeyi tek bir talâk olarak kabul etmektedir. Çünkü, bir kimsenin: Birisinin diğerinden almış olduğu sözün en ağırı dolayısıyla bir yemin keffareti gerekir, demesinden daha kötü bir durum sözkonusu olamaz. O bakımdan biz de bu görüşteyiz.

Birinci görüşün sahipleri ise İbnü'l-Kasım'ın: Allah'ın ahdi, ağır misakı ve kefaleti ile bir kimsenin bir başkasından herhangi bir iş üzerine, onu yapmamasına dair ahit alıp daha sonra yaptığı şeyin en ağın da üzerime olsun sözüyle ilgili yaptığı şu açıklamayı da delil göstermişlerdir: Eğer bu sözleriyle hanımını boşamayı, kölesini azad etmeyi ve bu yolla onları uzaklaştırmayı kastetmemiş ise, o halde onun bu yemini bozmasının cezası üç tane keffaret olsun. Şayet yemin ettiğinde herhangi bir niyeti bulunmuyor ise, "Allah'ın ahdi ve ağır misakt üzerime olsun," şeklindeki sözü dolayısıyla iki keffarette bulunsun, "birisinin bir başkasından almış olduğu en ağır ahid ve söz" sözü dolayısıyla da bir köle azad etsin, hanımları ondan boş olur, Mekke'ye yürüyerek gider ve malının üçte birini de sadaka olarak dağıtır.

İbnü'l-Arabî der ki; Delillerin açıklamasına gelince yeminler demek olan: "el-Eyman" sözündeki "elif" ve "lâm" ile cins veya ahd kastedilmiş olabilir. Eğer ahd için gelmiş ise, kişinin "billahi" sözünden ahid yoluyla anlaşılan el-Fihrî'nin söylediğidir. Şayet cins için kullanılmış ise boşamak da bir cinstir ve onun kapsamına girer. Fakat bütün boşama adedi (üç talâk) sonuna kadar, kullanılmaz. Çünkü, cinsin kapsamına tek bir hususun girmesi yeterlidir. Eğer cinsin kapsamına o hususların tamamı girecek olsa, malının da tümünü tasadduk etmesi gerekirdi. Çünkü, malın tümünü sadaka vermek hakkında yemin söz konusu olabilir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Yüce Allah'ın:

"De ki: Âyetler ancak Allah'ın nezdindedir" yani, ey Muhammed, bu âyetleri size göstermeye gücü yeten yalnızca Allah'tır. Ve O, bu âyetleri ancak dilediği takdirde gösterir, de.

"... Farkında değil misiniz?" Yani, bu yeminlerinizin (îman edeceklerine dair) gerçekleşeceğini size bildiren nedir? takdirinde olup mef'ûl hazfedilmiştir. Bundan sonra yeni bir cümle ile; " Şüphesiz o âyet geldiği zaman da yine Îman etmiyeceklerdir" diye buyurmaktadır ki, bu âyette; ( Ol) edatının esreli okunuşu, Mücahid, Ebû Amr ve İbn Kesîr'in kıraatine göredir. İbn Mes'ûd'un Bu âyet geldiğinde onların îman etmeyeceklerini bilmiyor musunuz" şeklindeki kıraati de tanıklık etmektedir.

Mücahid ve İbn Zeyd der ki: Bu âyetle muhatap olanlar müşriklerdir ve ifade burada sona ermektedir. Onlar hakkında îman etmeyeceklerine dair hüküm verilmektedir. Bundan sonraki âyet-i kerîmede de bize onların îman etmeyeceklerini bildirmektedir. Bu açıklama ise, Îman et (mey)eceksiniz" diye okuyanların kıraatini andırmaktadır. el-Ferrâ' ve başkaları ise hitap mü'mînleredir derler. Çünkü mü’minler Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a: Ey Allah'ın Rasulü, eğer bir âyet (mucize) inecek olsa belki îman ederler, demişlerdi. Bunun üzerine yüce Allah:

"Farkında değil misiniz" âyetini indirdi. Yani, ey mü’minler, siz onların îman edeceklerini nereden biliyorsunuz? Buna göre; kelimesi, hemze üstün olarak okunur. Bu, Medinelilerin, el-A'meş ve Hamza'nın da kıraatidir. Yani, olur ki böyle bir mucize geldiğinde onlar îman etmeyeceklerdir. el-Halil der ki: Muhtemeldir ki o," anlamındadır. Bunu da el-Halil'den Sîbeveyh nakletmektedir. Kur'ân-ı Kerîm’de;

"Ne bilirsin belki o temizlenecekti" (Abese, 80/3) diye buyurmaktadır. Yani, onun temizlen (mey)eceğini nereden bilirsin anlamındadır. Araplardan da Bize belki bir şey alırsın diye pazara git, tabiri nakledilegelmektedir. Ebû'n-Necm de şöyle der:

"(Oğlum) Şeyban'a dedim ki, onunla karşılaşmaya (yakalamaya) çık.

Olur ki, onu kızartıp beraber bizdekilere yemek olarak İkram ederiz."

Adiy b. Zeyd de şöyle demektedir:

"Ey beni kınayan, nereden bilirsin ki benim ölümüm,

Bugünün bir saatinde, yahut yarının kuşluk vaktinde (gerçekleşmeyeceğini)."

Burada da (........) edatı Belki gibi ihtimal edatı anlamındadır. Dureyd b. es-Simme de şöyle demektedir.

"Bana zayıflayarak ölmüş cömert birisini göster.

Belki ben de Senin görüşünü paylaşırım.

Yahut ebedi yaşamış bir cimri (göster)."

Burada da lâfzı, Belki ben de anlamındadır. ‘ın; anlamında kullanılışı Arap dilinde çokça rastlanılan bir husustur,

el-Kisâî de, Ubey b. Kâ'b'ın Mushaf ında da Belki... size ne bildirdi" şeklinde olduğunu nakletmektedir. el-Kisâî ve el-Ferrâ' da derler ki: Buradaki olumsuzluk edatı olan,...ne, ma... fazladan gelmiştir. Yani: Bu âyetlerin müşriklere geldiği takdirde îman edeceklerini size ne bildirdi demektir. Burada bu olumsuzluk edatı yüce Allah'ın şu âyetinde olduğu gibi fazladan gelmiştir: Helâk ettiğimiz bir ülke halkının dönmeleri gerçekten mümkün değildir. el-Enbiya, 21/95) Çünkü bu âyetin anlamı şöyledir: Helâk edilen bir kasaba halkının geri dönüşleri imkânsız bir şeydir. Yine yüce Allah'ın:

"Seni secde etmekten alıkoyan nedir?" (el-A'raf, 7/12) diye buyurmaktadır. Yani, secde etmekten seni engelleyen nedir. ez-Zeccâc, en-Nehhâs ve diğerleri ise buradaki; olumsuzluk edatının fazladan gelişini zayıf kabul etmişler ve şöyle demişlerdir: Böyle bir iddia yanlışlıktır. Çünkü bu edat ancak karışıklığa meydan vermeyecek hallerde fazladan getirilir.

İfadede hazf olduğu da söylenmiştir. O takdirde mana şöyle olur: Bu âyetler, kendilerine geldiği vakit, onların îman edeceklerini yahut etmeyeceklerini nerden biliyorsunuz?"

Daha sonra bu "îman edeceklerini" anlamındaki ifade, tilaveti işitenin bu husustaki bilgisi dolayısıyla hazfedilmıştir. Bu açıklamayı da en-Nehhâs ve başkaları nakletmektedir.