100

İleriye geçen Muhacir ve Ensar ile onlara güzellikle uyanlardan Allah razı olmuştur. Onlar da O'ndan hoşnut olmuşlardır. Bunlar için orada ebediyyen kalmak üzere altından ırmaklar akan cennetler hazırlamıştır. İşte bu, en büyük kurtuluştur.

Bu âyete dair açıklamalarımızı yedi başlık halinde sunacağız:

1. Ashâb-ı Kiram ve Ensar:

Yüce Allah, bedevî Arapların çeşitlerini sözkonusu ettikten sonra Muhacirlerle Ensarı sözkonusu etmekte ve onlar arasından kimisinin erken hicret ettiğini, kimilerinin de onlara tabi olduğunu açıklayıp onlardan övgüyle söz etmektedir. Ashâb-ı Kiram'ın tabaka ve sınıflarının sayısı hususunda farklı görüşler vardır. Bizler, bu konuda yüce Allah'ın izniyle bir dereceye kadar açıklamalarda bulunacak ve buradaki maksadı bir dereceye kadar açıklamaya çalışacağız:

Ömer b. el-Hattâb'ın, "Ensar" anlamındaki kelimeyi; İleriye geçenler" kelimesine atf ile ötreli okuduğu rivâyet edilmiştir. Buna göre bu bölüme kadar âyetin anlamı şöyle olur: Muhacirlerden ileriye geçenler ile Ensar ve onlara güzellikle uyanlar... el-Ahfeş ise der ki: Uygun okuma şekli, bu kelimenin esreli okunmasıdır. Çünkü,

"ileriye geçenler" hem Ensardan, hem de Muhacirlerdendir.

"Ensar", İslâmî bir adlandırmadır. Enes b. Mâlik'e şöyle sorulmuş: İnsanların sîzlere "Ensar" demesine ne dersin? Bu, Allah'ın size vermiş olduğu bir isim midir, yoksa cahiliye döneminde de bu isimle anılıyor muydunuz? Şu cevabı vermiş: Hayır o, Allah'ın Kur'ân-ı Kerîm'de bize verdiği bir isimdir. Bu rivâyeti Ebû Ömer (b. Abdi’l-Berr) "el-İstizkâr" adlı eserinde nakletmektedir.

2. Ensar ve Muhacirler Arasından İleriye Geçenlerin Üstünlüğü:

Kur'ân-ı Kerîm, Muhacirlerle Ensardan İleriye geçen (Önce müslüman olan)ların üstünlüğünü açık nass ile tesbit etmiştir. Bunlar ise, Said b. el-Müseyyeb ile bir kesimin görüşüne göre her iki kıbleye doğru namaz kılabilen kimselerdir. Şâfiî mezhebine mensub ilim adamlarının görüşüne göre ise bunlar, Rıdvan Bey'ati olarak bilinen Hudeybiye'deki bey'atta hazır bulunanlardır. en-Nehaî de bu görüştedir.

Muhammed b. Kâ'b ile Atâ b. Yesar'dan nakledilen görüşe göre ise bunlar Bedir'e katılanlardır. Bununla birlikte kıblenin değiştirilmesinden önce hicret edenlerin ilk muhacirler arasında sayılacağını ittifakla kabul etmişler ve bu konuda aralarında görüş ayrılığı yoktur. Ashâbın en faziletlilerine gelince, bu da bir sonraki başlığın konusudur.

3. Ashâbın Fazilet Dereceleri:

Ebû Mansur el-Bağdadî et-Temimî der ki: Bizim mezhebimize mensub ilim adamları, ashâbın en faziletlilerinin dört raşid halife, daha sonra da sayıları ona tamamlayan diğer altı kişi, sonra Bedir'e katılanlar, sonra Uhud'a katılanlar, sonra da Hudeybiye'de Rıdvan Bey'atine katılanlar olduğunu icma ile kabul etmişlerdir.

4. İslâm'a İlk Girenler:

Ashâb-ı kiram arasında kimin İslâm'a ilk girdiği hususuna gelince; Mücahid, eş-Şa'bi'den şöyle dediğini rivâyet eder: Ben, İbn Abbâs'a İnsanlar arasında ilk müslüman kişi kimdir diye sordum. O, Ebû Bekir'dir dedi, Sen, Hassan'in şu beyitlerini hiç İşitmedin mi:

"Güvenilir bir kardeşten hüznünü harekete geçiren bir şey hatırladığında

Kardeşin Ebû Bekir'in neler yaptığını an.

O ki, Peygamberden sonra insanların en hayırlıları, en takvalısı, en âdil olanı idi

Ve yüklendiğini en mükemmel şekilde ifa edenleridir.

İkincisi hemen ondan sonra gelen ve hazır bulunduğu ve yaptığı işler övülen,

insanlar arasında da peygamberleri ilk tasdik edendir."

Ebû'l-Ferec el-Cevzî de, Yusuf b. Yakub b. el-Macişun'dan şöyle dediğini nakleder: Ben, babama, hocamız Muhammed b. el-Munkedir'e, Rabia b. Abdurrahman'a, Salih b. Keysan'a, Sa'd b. İbrahim'e, Osman b. Muhammed el-Mımesî'ye yetiştim. Bunların hepsi de ilk İslâm'a giren kişinin Ebû Bekir olduğunda şüphe ve tereddüt etmiyorlardı. Bu aynı zamanda İbn Abbâs, Hassan, Hazret-i Ebû Bekir'in kızı Esma'nın da görüşüdür. İbrahim en-Nehaî de bu görüştedir.

Bir diğer görüşe göre İslâm'a giren ilk kişi Hazret-i Ali'dir. Bu görüş, Zeyd b. Erkam'dan, Ebû Zer'den, el-Mikdad ve diğerlerinden de rivâyet edilmiştir, el-Hakim Ebû Abdullah der ki: Ben, tarih ile ilgilenen ilim adamları arasında İslâm'a giren ilk kişinin Ali olduğu hususunda bir görüş ayrılığı olduğunu bilmiyorum.

Yine denildiğine göre İslâm'a giren ilk kişi Zeyd b. Hârise'dir. Ma'mer de buna benzer bir görüşü ez-Zührî den nakletmektedir. Bu aynı zamanda Süleyman b. Yesar, Urve b. ez-Zübeyr ve İmrân b. Ebi Enes'in de görüşüdür.

Bir başka görüşe göre İslama ilk giren kişi mü’minlerin annesi Hadice (radıyallahü anha)'dır. Bu görüş ez-Zührîden de çeşitli yollardan rivâyet edilmiştir. Aynı zamanda bu, Katade'nin, Muhammed b. ishak b. Yesar'in ve bir topluluğun da görüşüdür. Yine bu görüş İbn Abbâs'tan da rivâyet edilmiştir. Müfessir es-Sa'lebî de İslâm'a ilk giren kişinin Hazret-i Hadice olduğu hususunda ilim adamlarının ittifak ettiklerini ve Hazret-i Hadice'den sonra kimin İslâm'a girdiği hususunda görüş ayrılıklarının bulunduğunu iddia etmektedir. İshâk b. İbrahim b. Rahaveyh el Hanzalî ise, bütün bu konudaki haberleri telif eder ve şöyle derdi: Yetişkin erkeklerden İslâm'a giren ilk kişi Ebû Bekir, kadınlardan Hadice, genç çocuklardan Ali, azad edilmiş kölelerden Zeyd b. Harise ve kölelerden Bilal'dır. Doğrusunu en iyi bilen de Allah'tır.

Muhammed b. Sa'd der ki: Bana Mus'ab b. Sabit haber verdi, dedi ki: Bana, Ebû'l-Esved, Muhammed b. Abdurrahman b. Nevfel anlatarak dedi ki: ez-Zübeyrin İslâm'a girmesi Ebû Bekir'den sonra olmuştur. ez-Zübeyr, dördüncü veya beşinci kişi idi. el-Leys b. Sa'd da der ki; Bana Ebû'l-Esved anlatarak dedi ki: ez-Zübeyr sekiz yaşındayken İslâm'a girdi. Hazret-i Ali'nin de yedi yaşındayken İslâm'a girdiği rivâyet olunur, on yaşında iken müslüman olduğu da söylenir.

5. Sahabe Kime Denir:

Hadis ehlinin metodundan anlaşıldığına göre, Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı gören her bir müslüman onun ashâbı ndandır. Buhârî Sahihi'nde der ki: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'in sohbetinde bulunan, yahut da onu gören müslüman, Hazret-i Peygamber'in ashâbmdandır. Buhârî, Fedailu Ashâbi’n-Nebiyy 1.

Said b. el-Müseyyeb'den rivâyet edildiğine göre o, Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) ile birlikte bir veya iki yıl ikâmet etmeyen, onunla beraber bir ya da iki gazaya katılmayan kimseleri sahabi saymıyordu. Eğer bu sözü söylediği Said b. El Müseyyeb'den sahih olarak sabit ise; mesela, Cerir b. Abdullah el-Becelî'yi, yahut da bizim ashâb-ı kiramdan sayıldığı hususunda herhangi bir görüş ayrılığı bulunduğunu bilmediğimiz kimselerde öngördüğü şartı zahiren taşımamak noktasında Cerir ile ortak tarafı bulunan kimseleri ashâb arasında saymaması gerekir.

6. Muhacirlerden İlk Müslüman Olanlar ve Hazret-i Ebû Bekir:

Muhacirlerden öne geçen müslümanların ilkinin Ebû Bekir es-Sıddîk olduğu hususunda görüş ayrılığı yoktur.

İbn Arabi der ki: Öne geçmek üç şeyde olur. Birisi nitelikle, bu imandır diğeri zaman, üçüncüsü mekan İle. Bu şekillerin en üstünü ise nitelikler ile önde olmaktır. Buna delil de Hazret-i Peygamber'in Sahih'teki şu hadistir: "Biz sonra gelenler, ilk (ve önde) olanlarız. Ancak onlara bizden önce kitap verilmiş, bize de onlardan sonra kitap verilmiştir. İşte onların hakkında ihtilafa düştükleri gün bu gündür. Allah hidâyeti ile bize bu günü gösterdi. Yahudilerdn haftalık bayram günü) yarındır. Hristiyanlarınki ise yarından sonradır." Buhârî, Cumua 1, 12, Enbiyâ 54; Müslim, Cumua 19-21; Nesâî, Cumua 1; Müsned, 11. 236, 243, 249, 274... Böylelikle Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) zaman itibari ile bizden önce geçen ümmetlerden îman ve yüce Allah'ın emrine uymak, O'na itaat etmek, O'nun emrine teslimiyet gösterip yükümlülüklerine razı olmak, görevlerini taşımak sureti ile onları geçtiğimizi haber vermektedir. Biz bunların hiçbirisine itiraz etmiyor ve onun emri varken başka bir tercihe yonelmiyoruz. Kendi görüşümüze dayanarak -Kitap ehlinin yaptığı gibi- onun şeriatını değiştirmiyoruz. Bu ise yüce Allah'ın verdiği hükmü isabet ettirmeye muvaffak kılması, razı olduğu şeyleri yapabilmeyi kolaylaştırması ile olmuştur. Esasen Allah bizi hidâyete iletmese idi bizim kendiliğimizden hidâyet bulmamız mümkün olmazdı.

7. Âyetin Belirlediği Üstünlüğün Kapsamı:

İbn Huveyzimendâd der ki: Bu âyet-i kerîme erken İslâm'a girip ileri geçenlerin bu üstün meziyetlerinin şeriatta üstün bir meziyet olarak kabul edilen, ilim, din, kahramanlık gibi meziyetlerden; ya da bunların dışında kalan mali bağış ve ikramlardaki ileri mertebede oluş ile elde edilen her bir üstünlükten daha ileri olduğu gerçeğini ihtiva etmektedir. Mali atiyye ve ikram meselesinde Hazret-i Ebû Bekir ile Hazret-i Ömer arasında görüş ayrılığı vardı. İlim adamları da İslâm'a önce giren ve ileri geçenlerin atiyye hususunda diğerlerine üstün kılınması noktasında farklı görüşlere sahiptirler. Ebû Bekir es-Sıddîk (radıyallahü anh)'dan rivâyet edildiğine göre o İslâm'ı öncelikle girmeyi göz önünde bulundurmak sureti ile verilecek atiyyelerde insanlar arasında farklılık gözetileceği görüşünde değildi. Hazret-i Ömer ise ona şöyle derdi: Sen önce İslâm'a girip ileri geçme sıfatına sahip olan kimseleri böyle olmayan kimseler gibi mi değerlendireceksin? Hazret-i Ebû Bekir ise ona şu cevabı vermişti: Onlar Allah için amellerini işlediler. Ecirlerini vermek de Allah'a aittir. Hazret-i Ömer de halifeliği döneminde önceleri aralarında fark gözetirken daha sonra vefatı esnasında şöyle demiştir: Yarına kadar yaşayacak olursak hiç şüphesiz insanların en alt tabakasında bulunanlarını yukarıda olanları ile aynı seviyeye getireceğim. Ancak gece vefat etti. Bu konuda görüş ayrılığı günümüze kadar devam edegelmiştir.

Bu âyetlerin "Bir de onlara güzellikle uyanlardan Allah razı olmuştur" bölümü ile ilgili açıklamalarımızı da iki başlık halinde sunacağız:

1. İleriye Geçenler ve Onlara Güzel Bir Şekilde Uyanlar:

Hazret-i Ömer -önceden de geçtiği gibi- VeEnsar" kelimesini ref ile okumuş, "onlar" kelimesini de "Ensar'a sıfat olmak üzere "vav"sız okumuştur. Buna göre anlam şöyle olur; İleriye geçen Muhucirler ile onlara güzellikle uyan Ensardan Allah razı olmuştur. Ancak Zeyd b. Sabit ona doğru şeklini söyleyince Hazret-i Ömer, Ubey bin Ka'b'a başvurmuş, Ubey de Zeyd'in doğru söylediğini belirtince Hazret-i Ömer ona durup şöyle demiş: Biz yükseltildiğimiz bu yüce mevkiye herhangi bir kimsenin bize ortak olacağı görüşünde değildim. Bunun üzerine Ubey ona şöyle demişti: Ben bunun doğrulayıcı ifadelerini Allah'ın Kitabında görüp tesbit edebiliyorum. Cuma Sûresi'nin baş taraflarında:

"Ve onlardan henüz kendilerine kavuşmamış olanlara da" (el-Cumua, 62/3) el-Haşr Sûresi'nde:

"Onlardan sonra gelenler derler ki: Rabbimiz bizi ve bizden önce îman etmiş kardeşlerimizi mağfiret eyle" (el-Haşr, 59/10) âyetinde el-Enfal Sûresi'nde de yüce Allah'ın:

"Sonraları îman ve hicret edip de sizinle beraber cihâd edenlere gelince onlar da sizdendir" (el-Enfal, 8/75) âyetinde buluyorum,

Kıraat bu suretle (Hazret-i Ömer için de) "vav" ile sabit olmuş oldu.

Yüce Allah'ın:

"Güzellikle" âyeti onların söz ve fiillerinden neye tabi olacaklarım beyan etmektedir. Bu uymamn, onlardan sadır olan yanılma ve kaymalarda sözkonusu olmayacağını göstermektedir. Çünkü onlar -Allah onlardan razı olsun- masum değillerdi.

2. Tabiin ve Mertebeleri:

İlim adamları tabiîn ve mertebeleri konusunda farklı görüşlere sahiptir. Hafız el-Hatib (el-Bağdadî) der ki: Tabii sahabe ile sohbet ve arkadaşlığı bulunandır. Tabiînden tek bir kişiye tâbi' ve tabiî denir. el-Hakim Ebû Addullah ve başkalarının ifadeleri ise tabiînden sayılmak için sahabeden (hadis) dinlemiş olmasının yahut da -örfen sohbet ve arkadaşlık olmasa bile- onunla karşılaşmış olmasının yeterli olacağı intibaını vermektedir.

Şöyle de denilmiştir: Tabiîn ismi Hudeybiye'den sonra İslâm'a giren kimseler hakkında kullanılır. Halid b. Velid, Âmr b. el-Âs ile onlara yakın (bir süre sonra) İslâm'a giren Mekke Fethi günü müslüman olan kimseler gibi. Çünkü Abdurrahman b. Avfın Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)e Halid b. Velid'i şikâyet etmesi üzerine Hazret-i Peygamber'in Halid'e şöyle dediği sabittir: "Ashâbımı bana bırakınız, nefsim elinde olana yemin ederim ki sizden herhangi bir kimse her gün Uhud Dağı kadar altın infak edecek olursa onlardan birisinin infak ettiği bir müd kadarına hatta onun yarısına bile ulaşamaz." Buhârî, Fedâilu AsMbi'n-Nebiyy 5; Müslim, Fedâilu's-Sahâbe 221-222; Ebû Dâvûd, Sünne 10; Tirmizî, Menâkıb 58; İbn Mâce, Mukaddime 11; Müsned, III, 11, 54, (yakın ifadelerle).

Hayret edilecek bir husus da şudur ki; el-Hâkim Ebû Abdullah, tabiînden kardeş olanları sözkonusu ettiğinde Muzeyneli Mukarrin'in oğullarından olan Numan ve Suveyd'i de tabiîn arasında zikretmektedir. el-Hâkim, Ma'rifetu Ulûmi'l-Hadis, Beyrut 1400/1980, s. 154. Halbuki bunların ikisi de bilinen iki sahabedir ve ashâb arasında anılmaktadırlar. Önceden de geçtiği üzere her ikisi de Hendek gazasında bulunmuşlardır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Tabiînin en büyükleri, Medinelilerden olup "fukahai seb'a (yedi fakih)" diye bilinen kimselerdir. Bunlar ise Said bin el-Müseyyeb, el Kasım bin Muhammed, Urve bin ez-Zübeyr, Hârice bin Zeyd, Ebû Seleme bin Abdurrahman, Abdullah bin Utbe bin Mes'ûd ve Süleyman bin Yesar'dır. Yüce zatlardan birisi de bunların yedisini tek bir beyitte nazım halinde bir araya getirip şöyle demiştir:

"İşte onların isimlerini (benden) öğren.

(Bunlar) Ubeydullah (bin Abdullah bin Utbe),

Urve, Kasım, Said, Ebû Bekr (bin Abdurrahman),

Süleyman ve Harice'dirler."

Ahmed bin Hanbel dedi ki: Tabiînin en faziletlisi Said bin el Müseyyebdir. Ona; ya Alkame ile el-Esved? denilince, o da; Said bin el Müseyyeb, Alkame ve el-Esved'dir, diye cevap verdi. Yine ondan şöyle bir bilgi nakledilmektedir: Tabiînin en faziletlisi Kays, Ebû Osman, Alkame ve Mesrûk'tur. Bunlar faziletliler ve tabiînin ileri gelenlerinden idiler. Yine şöyle demiştir: Atâ Mekke'nin müftüsü, el-Hasen Basra'nın müftüsü idiler. İnsanlar bu ikisinden çokça naklettiler, demiş ancak neleri naklettiklerini müphem bırakmıştır.

Ebû Bekr bin Ebi Davud'dan da şöyle dediği rivâyet edilmektedir: Tabiînin hanımlardan efendileri Sîrîn'in kızı Hafsa ile Abdurrahman'ın kızı Amre'dir Üçüncüleri ise -ancak onlar gibi değil- Umed-Derda (es-Suğrâ ed Dımeşkîye'dir).

Yine el-Hakim Ebû Abdullah'tan şöyle dediği rivâyet edilmektedir: Bir tabaka da vardır ki tabiînden sayılmakla birlikte bunlardan herhangi birisinin ashâbdan hadis dinledikleri sahih olarak sabit olmamıştır. İbrahim bin Suveyd en-Nehaî -ki fakih İbrahim bin Yezid en-Nehaî değildir. - Bukeyr bin Ebi Sumeyt, Bukeyr bin Abdullah el-Eşec bunlar arasındadır. Bunlardan başka kimseleri de zikrettikten sonra şöyle der: Yine insanlar arasında ashâb ile karşılaşmış olmakla birlikte- tabünlerin tabiileri arasında sayılan bir tabaka daha vardır ki Abdullah bin Ömer ile Enes ile karşılaşmış, Ebû'z-Zinâd Abdullah bin Zekrân İle Abdullah bin Ömer ile Cabir bin Abdullah'ın yanına götürülmüş, Hişam bin Urve ile Enes bin Mâlik'e yetişmiş bulunan Mûsa bin Ukbe ve Halid bin Said'in kızı Um Halid gibileri bunlardandır.

Yine tabiîn arasında "el Muhadramûn" diye adlandırılan bir tabaka daha vardır ki bunlar hem cahiliye dönemine yetişmiş, hem Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) hayatta iken yaşamış ve İslâm'a girmiş bulunmakla birlikte, Hazret-i Peygamber ile sohbetleri bulunmayanlardır. Bu kelimenin tekili "muhadram" şeklinde gelir. Muhadram ise Hazret-i Peygamber’in sohbetini ve başka hususları idrak etmiş benzerlerinden ayrı bir kenarda kalmış kimse anlamına gelir. Müslim bunları sözkonusu ederek sayılarını yirmiye ulaştırmıştır. Ebû Amr eş-Şeybanî, Kindeli Suveyd bin Gafele, Amr bin Me'mun el-Evdî, Ebû Osman en Nehdi, Abdulhayr bin Yezid el Hayranı -Hayran Hemdanlıların bir koludur Abdurrahman bin Mul1, Ebû'l-Halal el-Atekî, Rabia bin Zürâre... bunlar arasındadır. el-Hâkim, Ma'rifetu. Ulûmi'l-Hadis, s.41 vd.

Müslim'in anmadığı kimseler arasında Ebû Müslim el-Havlânî, Abdullah bin Süved ile el-Ahnef bin Kays da vardır.

İşte bu açıklamalarımız, Kur'ân-ı Kerîmin faziletlerini açıkça ifade ettiği ashâb-ı kiram ile tabiîni tanımaya dair bir nebze bilgidir. Önceden de geçtiği üzere bize yüce Allah'ın:

"Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı bir ümmetsiniz. " (Ali İmrân, 3/110) âyeti ile:

"Böylece sizi vasat bir ümmet kıldık."(el-Bakara, 2/143) âyeti yeterlidir.

Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) da şöyle buyurmuştur: "Keşke kardeşlerinizi görmüş olsaydık diye candan arzu ederdim..." Müslim, Tahâre 39; Nesâî, Tahâre 110; İbn Mâce, Zühd 36; Muvatta’', Tahâre 28; Müsned, II, 300, 408. Hazret-i Peygamber bu hadisinde bizleri de kardeşleri kılmaktadır. Eğer biz Allah'tan korkar, O'nun izini takib edersek Allah bizi onunla birlikte olacakların zümresi arasında haşreder. Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)’ın ve âlinin hakkı için, bizi onun yolundan, onun dininden ayırmasın!