SECDE SÛRESİ

Rahmân ve Rahîm Allah'ın İsmi ile

Mekke'de inmiştir. Ancak Medine'de inmiş üç âyet müstesna. Bunlar da yüce Allah'ın: "Mü’min kimse fâsık kimse gibi midir?" (32/18) âyetinden itibaren üç âyetin sonuna kadardır. Bu el-Kelbî ve Mukâtil ’in görüşüdür.

Başkaları ise: Beş âyet müstesna, demişlerdir. Bunlar da yüce Allah'ın:

"Yanları yataklarından uzak kalır... ve onlara: Yalanladığınız o ateşin azabını tadın, denilir" (es-Secde, 32/15-20) âyetleridir.

Bu sûre otuz âyet-i kerîmedir, Yirmidokuz âyet olduğu da söylenmiştir. Sahih(-i Müslim)'de, İbn Abbâstan rivâyete göre Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) cuma günü sabah namazında: "Elif, Lâm, Mim. Kitabın indirilmesi" diye başlayan es-Secde Sûresi'ni ve:

"İnsan üzerinden öyle bir uzun süre geçti ki, o anılmaya değer bir şey değildi" (el-İnsan, 76/1) sûrelerini okurdu Müslim, II, 599; thu Hibbân. Sahih, V, 129; Ebû Dâvûd, I. 282; Tirmizî, II, 398; Dârımî, I, 435 (Ebû Hüreyre'den); Nesâî, II, 159; İbn Mâce, I, 269; Müsned, I, 334, 340, 354..

Ebû Muhammed ed-Dârimî de Müsned'inde Cabir b. Abdullah'ın şöyle dediğine dair rivâyeti kaydetmektedir: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem):

"Elif, Lâm, Mim. Kitabın indirilmesi..." diye başlayan es-Secde SÛRESİ ile:

"Bütün mülk elinde bulunanın şanı ne yücedir!" (el-Mülk, 67/1) sûrelerini okumadan uyumazdı. ed-Dârimî dedi ki: Bize Ebû'l-Muğire haber verdi, bize Abde, Halid b. Madan'dan anlattı, dedi ki: Siz el-Mundye (kurtarıcı, koruyucu) sûresini okuyun. O:

"Elif, Lâm, Mim. Kitabın indirilmesi" diye başlayan (es-Secde Sûresi)'dir. Bana ulaştığına göre bir adam bu sûreyi okur, ondan başka bir şey okumazmış, günahları da pek çokmuş. Bu sûre kanatlarını onun üzerine yaymış ve şöyle demiş: Rabbim, sen ona mağfiret buyur, çünkü o beni çokça okurdu. Şanı yüce Rabbimiz de sûrenin o adam hakkındaki şefaatini kabul edip, şöyle buyurmuş: "Siz o kimsenin lehine herbir günahı karşılığında bir hasene yazınız ve bir derecesini yükseltiniz." Dârimî, II, 546.

1

Elif, Lâm, Mim.

2

Kitabın indirilmesi -ki onda şüphe yoktur- âlemlerin Rabbindendir.

"Elif, Lâm, Mim. Kitabın indirilmesi" âyetindeki:

"Kitabın İndirilmesi" âyetinin merfu okunacağı icma ile kabul edilmiştir. Mastar olarak mansub gelseydi yine câiz olurdu. Nitekim Kûfeliler şu âyetlerde böyle okumuşlardır:

"Muhakkak sen. gönderilmiş peygamberlerdensin. Doğru bir yol üzerindesin. Güçlü ve intikam alıcı, çok rahmet edici tarafından indirilmedir." (Yâsîn, 36/3-5)

Burada

"indirilmesi" âyeti mübtedâ olarak ref ile gelmiştir. Haberi ise; "onda şüphe yoktur" anlamındaki âyettir. Yahut ta bu bir mübteda takdiri ile haberdir. Yani; Bu (kitabın) indirilmesidir" yahut ta: "Okunan... indirilmiş...dir" ya da: "Bu harfler indirilmiştir" takdirinde olur. Nitekim "Elif, Lâm, Mim" de harflerin söz konusu edildiğine delildir. Diğer taraftan "onda şüphe yoktur" anlamındaki âyetin "kîtab"dan hal konumunda olması da mümkündür.

"Âlemlerin Rabbindendir" âyeti da haber olur.

Mekkî dedi ki: En güzel açıklama budur.

"Ki onda şüphe yoktur, âlemlerin Rabbindendir" âyeti, onun Allah tarafından indirildiğinde şüphe yoktur, anlamındadır. O ne bir büyüdür, ne bir şiir, ne bir kâhinlik, ne de öncekilerin efsaneleri.

3

Yoksa onlar: "Onu kendiliğinden uydurdu" mu derler? Hayır o, senden önce kendilerine bir korkutucu gelmemiş olan bir kavmi kendisi ile uyarasın diye Rabbinden gelen haktır. Olur ki hidayet bulurlar.

"Yoksa onlar: Onu kendiliğinden uydurdu mu derler?" âyetinde yer alan:

"Yoksa";

"Hayır, bilakis" ve istifham elifi ile birlikte takdiri yapılan, munkatı' olandır. Yani; "Aksine onlar... mı diyorlar?" demektir. Bu da bir sözden bir başka söze geçildiğini gösterir. Şanı yüce Allah âlemlerin Rabbinden indirildiğini ifade ettikten ve bu hususta herhangi bir şüphe olmadığını belirttikten sonra, bu sözü bir kenara bırakarak:

"Yoksa onlar onu kendiliğinden uydurdu mu? derler." Yani onu kendisi düzüp kendi kendisi meydana getirdi mi, derler sözlerine geçiş yaptı.

"Hayır, o... uyarasın diye Rabbinden gelen haktır" âyeti ile yüce Allah onların uydurma iddialarını yalanlamaktadır. Katade der ki: Yüce Allah bu âyetiyle Kureyşlilen kastetmektedir. Onlar ümmi bir ümmet idiler. Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan önce onlara Allah'ın azâbı ile korkutan hiçbir kimse gelmemiştir.

"Uyarasın diye" âyeti makabline taalluk ettiğinden dolayı;

"Rabbinden" âyeti üzerinde vakıf yapılmaz. Bununla birlikte bunun mahzuf olan bir lâfza taalluk etmesi de caizdir. İfadenin takdiri:

"Bir kavmi uyarasın diye onu indirmiştir" şeklinde olur, o takdirde;

"Rabbinden" lâfzı üzerinde vakıf yapmak câiz olur.

"Kendilerine bir korkutucu gelmemiş" anlamındaki âyette yer alan: nefy edatıdır. Bir korkutucu" (lâfzındaki "min" harf-i cerri) sıla (fazladan, ulama için gelmiş)dır. "Bir korkutucu" ise ref" mahallindedir.

Korkutucu (nezir) bildirip, korkutan kimse demektir.

Bir açıklamaya göre

"bir kavim"den kasıt Îsa ile Muhammed (ikisine de selam olsun) arasındaki fetret ehlidir. Bu İbn Abbâs ve Mukâtil 'in görüşüdür. Bir diğer açıklamaya göre; yüce Allah'ın onlara karşı hücceti kendilerinden önce gelmiş olan peygamberlerin uyarıp korkutması ile -ayrıca (onlara) bir peygamber görmemiş olsaydı dahi- sabit idi.

Bu anlamdaki açıklamalar daha önceden (el-Mâide, 5/19. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

4

Allah, göklerle yeri ve onların arasında olanları altı günde yaratandır. Sonra Arş'a istiva edendir. Ondan başka sizin için bir veli de yoktur, bir şefaat edici de. Artık öğüt almaz mısınız?

"Allah, göklerle yeri ve onların arasında olanları altı günde yaratandır" âyeti ile yüce Allah, Kur'ân'ı dinlemeleri ve onun üzerinde dikkatle düşünmeleri için kudretinin kemalini onlara öğretmektedir.

"Yaratan" âyeti yoktan vareden, yokken icad eden, hiçbir şey değilken meydana getiren demektir.

"Altı günde" de pazardan, cuma gününün sonuna kadar olan süre içerisinde.,, demektir. el-Hasen dedi ki: Bu günler dünya günlerinden altı gündür. İbn Abbâs da şöyle demektedir: Yüce Allah'ın gökleri ve yeri yaratmış olduğu altı gün bir günün süresi, dünya senelerinden bin seneye karşılıktır. ed-Dahhak da: Altı bin sene diye açıklamıştır. Yani ahiret günlerinden altı günlük bir süre içerisinde demektir.

"Sonra Arş'a istiva edendir." Buna dair açıklamalar daha önceden el-Bakara SÛRESİ (2/29. âyet, 5. başlık) ile el-A'raf Sûresi'nde (7/54. âyetin tefsirinde) ve başkalarında geçmiş bulunmaktadır. Bu hususta ilim adamlarının görüşlerini de yeterli şekliyle "el-Kitabu'l-Esnâ fi Şerhi Esmâi'llahi'l-Hüsnâ" adlı eserimizde açıklamış bulunuyoruz.

Buradaki;

"Sonra" ifadesi bir tertib ve sıralamayı ifade etmek için değildir. Burada "vav: ve" anlamındadır.

"O'ndan başka sizin için bir veli de yoktur. Bir şefaat edici de." Yani kâfir olanların azablarını engelleyecek herhangi bir dostları, herhangi bir şefaatçileri olmayacaktır. (Cümlenin) mahalli itibariyle merfû olması caizdir.

"Artık" O'nun kudreti ve mahlukatı hakkında

"öğüt almaz mısınız?"

5

O, herşeyi gökten yere tedbir eder. Sonra miktarı sîzin saymanıza göre bin yıl olan bir günde O'na yükselir.

"O, herşeyi gökten yere tedbir eder" âyeti ile ilgili olarak İbn Abbâs şöyle demiştir: Yani kaza ve kaderi indirir. Vahyi Cebrâîl ile indirir diye de açıklanmıştır.

Amr b. Murre'nin rivâyetine göre Abdurrahman b. Sâbât şöyle demiştir: Dünya işlerini dört kişi idare eder; Cibril, Mikâil, ölüm meleği ve İsrafil. Hepsine Allah'ın salat ve selamlan olsun. Cibril rüzgarlarla ve (Allah'ın) orduları ile görevlidir. Mikâil ise yağmur ve su ile görevlidir. Ölüm meleği ruhları almakla görevlidir. İsrafil ise bunlara emirleri indirir.

Arş'ın işlerin tedbir yeri olduğu da söylenmiştir. Nitekim Arşın altındaki yerlerde tafsilâtın yeridir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Sonra Arş üzerinde istiva etmiştir. Güneşe de, ay'a da emrine boyun eğdirmiştir, Herbiri belirli bir süreye kadar akıp gider. Her işi yerli yerince düzenler. Âyetleri uzun uzadıya açıklar." (er-Rad, 13/2) Sema vatın altındaki yerler ise tasrif (işlerin yerine getirilmesi)nin yeridir. Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır:

"Yemin olsun ki Biz onu onların arasında öğüt alsınlar diye evirip çevirdik." (el-Furkan, 25/50)

"Sonra... ona yükselir" âyeti ile ilgili olarak Yahya b. Sellâm söyle demektedir: Kastedilen kişi Cebrâîl'dir. O vahyi indirdikten sonra semaya çıkar. en-Nekkaş da şöyle demiştir: Kastedilen kişi işleri semadan yere doğru tedbir eden melektir.

Bunların yeryüzünde bulunanlara dair haberler olduğu da söylenmiştir. Bu haberler onları taşıyan meleklerle birlikte O'na yükselirler. Bu açıklamayı da İbn Şecere yapmıştır.

"Miktarı sizin saymanıza göre bin yıl olan bir günde" âyetine gelince, denildiğine göre

"sonra... ona yükselir" yani bu emir ve tedbir dünyanın sona erişinden sonra ona;

"miktarı sizin saymanıza göre bin yıl olan bir günde" yükselir ki, bu gün Kıyâmet günüdür.

Az önce geçen bu görüşlere göre

"yükselir" lâfzındaki zamir daha önce kendisinden sözedilmemiş olmakla birlikte melek hakkındadır. Çünkü manadan o zaten anlaşılmaktadır. Diğer taraftan yüce Allah'ın:

"isteyen biri... istedi" diye başlayan sûrede yer alan:

"melekler de, ruh da oraya miktarı ellibin yıl olan bir günde yükselir" (el-Mearic, 70/4) âyetinde açıkça ondan sözedilmiş bulunmaktadır.

"Ona" âyetindeki zamir, "sema "yi müzekker kabul edenlere göre göğe yahut meleğin döndüğü yere ya da yüce Allah'ın ism-i celâline aittir. Maksat, yüce Allah'ın onun için tesbit ettiği yerdir. Emirler yüce Allah'a döndüğü takdirde semaya dönmüş demektir. Yani Sidre-i Münteha'ya ulaşır. Çünkü yerden göğe yükselenler oraya kadar yükselir, yere indirilenler de oradan iner. Bu anlamdaki ifadeler Müslim'in Sahih'inde sabit olmuştur. Müslim, I, 157

"Miktarı" anlamındaki âyette yer alan zamir ise tedbire racidir. Yani: Bu tedbirin miktarı dünya yıllarından bin yıldır. Bu da şu demektir: Herbir işin bin yıllık işleri, tek bir günde hükme bağlanır. Sonra bunu meleklerine ulaştırır. Bu bin yıl geçti mi bin yıllık süre için bir daha hüküm verilir ve bu böylece ebediyyen devam eder. Bu açıklamayı da Mücahid yapmıştır.

Buradaki zamirin, urûc'a (yükselişe) ait olduğu da söylenmiştir. Bir diğer görüşe göre anlam şöyledir: O dünya işlerini kıyâmetin kopacağı vakte kadar tedbir ve idare eder. Sonra bu emir ona yükselir ve süresi bin yıl olan bir günde onun hakkında hüküm verir.

Bir diğer görüşe göre anlam şöyledir: O güneşin doğuşu, batışı, doğuş yerine tekrar geri dönüşü ile ilgili işleri, mesafe itirabiyle miktarı bin yıl olan bir günde idare eder.

İbn Abbâs şöyle demiştir: Yani melekten başkası o mesafeyi katedecek olsa bin yıl yol alır. Çünkü iniş beşyüz, yükseliş beşyüz yıldır. Bu açıklama müfessirlerden bir topluluktan da rivâyet edilmiş olup, Taberînin tercih ettiği açıklama da budur ve bunu el-Mehdevî zikretmiştir. Birinci görüşün ifade etüği anlamın aynısıdır. Yani Cibril hızlı bir şekilde yol alışı dolayısıyla bin yıllık bir süreyi sizin bir gününüzde alır. Bunu da ez-Zemahşerî zikretmiştir.

el-Maverdî'nin, İbn Abbâs ve ed-Dahhak'tan naklettiğine göre melek, bin yıllık bir süreye denk olan bir günde yükselir. Katade'den gelen rivâyete göre de melek miktarı bin yıl olan bir günde iner ve yükselir. Buna göre onun inişinin miktarı beşyüz, yükselişinin miktarı da beşyüz yıl olur. Katade ile es-Süddî'nin görüşüne göre bu böyledir. İbn Abbâs'ın ve ed-Dahhak'ın görüşüne göre ise iniş bin yıl, yükseliş de bin yıldır.

"Sizin saymanıza göre" âyeti, sizin dünya günlerinden hesab edip saymanıza göre demektir. Bu gün ise dünya yıllarından bin yıl ile takdir edilen bir zaman süresinden ibarettir. Yoksa İki gece arası bir gündüzü de bulunan bir gün değildir. Çünkü Allah nezdinde böyle bir şey yoktur. Araplar kimi zaman ikindi vakti hakkında da "yevm (gün)" tabirini kullanırlar Şairin şu beyitinde olduğu gibi:

"Birisi arkadaşlarla beraber kalman ve meclislerde bulunulan bir gün,

Diğeri ise gün boyunca düşmanların üzerine yürüyüşten ibaret olan bir gün olmak üzere iki gün(den ibarettir, hayat):"

Şair burada Özel iki günü kastetmiyor. O, zamanlarının iki kısma ayrıldığını anlatmak istemekte ve bunların herbir kısmından "gün" diye sözetmektedir. İbn Ebi Able "yükselir" anlamındaki fiili:"Yükselinilir" şeklinde meçhul kip olarak okumuştur. Ayrıca "sizin saymanıza" anlamındaki âyet da "ye" harfiyle; "Onların saymalarına göre" diye okunmuştur.

Yüce Allah'ın

"miktarı ellibin yıl olan bir günde yükselirler" (el-Meâric, 70/4) âyeti ile bu âyet-i kerîmenin birlikte anlaşılması müşkil (içinden çıkılması zor) bir anlam İfade etmektedir.

Abdullah b. Feyruz ed-Deylemî bu âyet-i kerîme ile yüce Allah'ın:

"Miktarı ellibin yıl olan bir günde" âyeti hakkında sormuş, Abdullah b. Abbas ta şu cevabı vermiştir: Bu yüce Allah'ın "günler" diye adlandırdığı bir süredir, mahiyetinin ne olduğunu da bilmiyorum. Bundan dolayı hakkında bilmediğim bir şey söylemekten de hoşlanmıyorum. Daha sonra Said b. el-Müseyyeb'e de bu âyet hakkında soruldu, o da: Bilmiyorum diye cevap verdi. Ben ona İbn Abbâs'ın söylediğini bildirince, bu sefer İbnu'l-Müseyyeb soru sorana şöyle dedi: İşte İbn Abbâs bunun hakkında bir şey söylemekten çekindi. Halbuki o benden daha bilgilidir.

Ancak daha sonra ilim adamları bu hususta konuşmuşlardır. "Seele sâilun" (el-Mearic) Sûresi'ndeki âyet, -bu âyetten farklı olarak- kıyâmet gününe işaret etmektedir. Yani yüce Allah bu günü kâfirler için öyle bir zorlaştırmış olacaktır ki; onlara elli bin yıl gibi gelecektir. İbn Abbâs'tan da bu görüş nakledilmiştir. Araplar hoşlanılmayan günleri uzun olmakla, sevinç günlerini de kısalıkla nitelendirirler. Şair şöyle demiştir:

"Ve mızrak gölgesi gibi bir gün ki, kısalttı uzunluğunu,

Bizim için tulumun kanı (şarap) ile udların çalınması."

Bir diğer açıklamaya göre kıyâmet günü bünyesinde bir çok günler bulunan bir gündür. Bu günlerin kimisi bin yıl, kimisinin miktarı ellibin yıldır. Bir diğer açıklama da şöyledir: Kıyâmet vakitleri farklı farklıdır. Kâfirler bin yıl kadar uzun süren bir azâb türü ile azablandırılırlar. Sonra süresi ellibin yıl olan bir başka tür azaba geçirilirler.

Bir başka açıklama da şöyledir: Kıyâmetin ellibin konumu vardır ve herbir konum bin yıldır. İşte

"melekler süresi ellibin yıl olan bir günde ona yükselirler" (el-Meâric, 70/4) âyetinin anlamı budur ki, günden kasıt vakittir. Yani kıyâmet günündeki konumlardan bir konumun vakti, bu kadar

en-Nehhâs dedi ki: Gün (yevm) sözlükte vakit anlamındadır. Buna göre: Melekler ve ruh ona miktarı bin yıl olan bir sürede yükselirler. Bir başka vakitte ise miktarı ellibin yıl olan bir sürede yükselirler. Vehb b. Münebbih'ten nakledildiğine göre o: "Miktarı ellibin yıl olan bir günde" âyeti hakkında şöyle demiştir: Yerin en aşağısı ile Arş arasındaki mesafe bu kadardır.

es-Sa'lebî'nin, Mücahid, Katade ve ed-Dahhak'tan naklettiğine göre yüce Allah'ın:

"Meleklerde, ruh da oraya miktarı ellibin yıl olan bir günde yükselir" (el-Mearic, 70/4) âyetinde yerden, Cebrâîl'in bulunduğu Sidre-i Münteha'ya kadar olan mesafeyi kastetmiştir. Yani yüce Allah şöyle buyurmaktadır: Cebrâîl ile onunla beraber aynı makamda bulunan diğer melekler dünya günlerinden ellibin yıllık bir sürelik bir mesafeyi bir günde alırlar. "Ona" âyetinden kasıt da, yüce Allah'ın kendisine yükselmelerini emretmiş olduğu mekândır. Bu da İbrahim (aleyhisselâm)'ın:

"Ben Rabbime gidiciyim, pek yakında beni doğru yola iletecektir" (es-Saffat, 37/99) âyetine benzemektedir ki, o bununla Şam topraklarını kastetmiştir. Yine yüce Allah'ın

"Kim Allah'a ve Rasûlüne hicret maksadıyla evinden çıkarsa..." (en-Nisa, 4/100) âyetinde kastedilen Medine'dir. Ebû Hüreyre dedi ki: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "Aziz ve celil olan Rabbimden melek bana bir risalet getirdi. Sonra bir ayağını kaldırıp semanın üzerine koydu, diğerini ise yere koydu ve bir daha da kaldırmadı." Taberâni, el-Evsat, V, 6; Abdullah b. Muhammed el-Asbahânî, el-Azame, II, 730; ed-Heysemî, el-Firdevs, I, 405

6

İşte gizliyi de, açığı da bilen o Galib, Rahîm olan budur.

"İşte gizliyi de, açığı da bilen" insanların görmediklerini ve onlar için gaib olanı da, onların huzurlarında olup bildiklerini de bilendir.

Buradaki:

"İşte" Ben anlamındadır. Nitekim bu türden açıklamalar daha önceden el-Bakara Sûresi'nin baş taraflarında (2/2. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmakladır.

Bu ifadede tehdit anlamı vardır. Yani siz fiillerinizi ve sözlerinizi ihlasla yapınız, çünkü Ben bütün bunların karşılıklarını size vereceğim.

7

O ki, yarattığı herşeyi güzel yapmıştır. İnsanı yaratmaya da çamurdan başlamıştır.

8

Sonra O, onun soyunu bayağı bir sudan meydana gelen bir süzmeden kılmıştır.

"O ki, yarattığı herşeyi güzel yapmıştır" âyetindeki:

"Yarattığı" anlamındaki âyeti İbn Kesîr, Ebû Amr ve İbn Âmir "lâm" harfini sakin olarak; diye, diğerleri ise üstün okumuşlardır. Bu okuyuşu Ebû Ubeyd ve Ebû Hatim kolay olduğundan dolayı tercih etmişlerdir. Bu da "şey"in sıfatı olarak cer mahallinde mazi bir fiildir, İbn Abbâs'tan gelen rivâyete göre anlamı, yarattığı herşeyin yaratılışını son derece sağlam kılmıştır. Yani onu murad ettiği şekilde yaratmış ve O'nun iradesinden başka bir şekilde var olamamıştır. Bir başka görüşe göre O'nun yaratmış olduğu herbir şey güzeldir. Zira hiçbir kimse benzerini meydana getiremez ve yarattığı herbir şey de kendi yaratıcısının varlığına delâlet etmektedir.

"Lâm" harfini sakin okuyanların bu okuyuşu Sîbeveyh'e göre mastardır. Çünkü bu okuyuş; "Herşeyi özel bir şekilde yaratmıştır" anlamına delâlet etmektedir. Büyüce Allah'ın;

"Allah'ın yaratması" (en-Nisa, 27/88) âyeti ile "(Bunlar) Allah'ın size yazdıklarıdır" (en-Nisa, 4/24) buyruklarına benzemektedir. Sîbeveyh'ten başkalarına göre ise "herşey" lâfzından bedel olmak üzere nasb ile gelmiştir. O ki, herşeyin yaratılışını güzel yapmıştır, demek olur. Bazı nahivcîlere göre de; "Güzel yapmıştır" âyeti belletmiş ve bildirmiştir anlamında olmak üzere bir mef'ûldür. Çünkü bu anlamıyla bu fiil, iki mef'ûle geçiş yapar ki herbir şeye yaratmasını kavratmıştır, belletmiştir demek olur.

Tefsir (temyiz) olmak üzere nasb edildiği de söylenmiştir. Yaratılış itibariyle herşeyi güzel yapmıştır demek olur. Cer harfinin düşürülmesiyle nasb edilmiş olduğu da söylenmiştir ki; Yaratmasında herşeyi güzel yapmıştır" demek olur. Bu anlamdaki bir açıklama İbn Abbâs'tan da rivâyet edilmiştir.

"Güzel yapmıştır" âyeti sağlam ve muhkem kılmıştır, demektir. Yaratılan herbir şeyin yaratılmasından murad ne ise yaratılış maksadı itibariyle en güzel şekildedir. İşte bu anlam dolayısıyla İbn Abbâs ve İkrime şöyle demişlerdir: Maymunun kıçı belki güzel değildir, fakat son derece sağlam ve muhkemdir.

İbn Ebi Necîh’in, Mücahid'den rivâyetine göre; "yarattığı herşeyi güzel yapmıştır" sağlam kılmıştır demektir. Bu da yüce Allah'ın:

"Rabbimiz, bütün herşeye hilkatini verip sonra da doğru yolu gösterendir" (Tâ-Hâ, 20/50) âyetine benzemektedir. Yani yüce Allah insanı hayvan gibi yaratmamıştır. Hayvanı da İnsan gibi yaratmamıştır.

"Yarattığı" lâfzı; "İşte O'nun yaratması budur" takdirine göre ref ile de okunabilir.

Bunun lâfız itibariyle umumi olmakla birlikte anlamı itibariyle özel olduğu da söylenmiştir. O, güzel olan herşeyin yaratılışını güzel kılmıştır, demek olur. Hem lâfız, hem mana itibariyle umumi olduğu da söylenmiştir. Yani O, yarattığı herşeyi güzel yaratmıştır. Hatta yaratılışı itibariyle köpek dahi güzeldir. Bu açıklamayı da İbn Abbâs yapmıştır. Katade de: Maymunun kıçı hakkında: O güzeldir, demiştir.

"İnsanı" yani Âdem'i

"yaratmaya da çamurdan başlamıştır. Sonra onun soyunu bayağı bir sudan meydana gelen bir süzmeden kılmıştır" âyeti (ve buna dair açıklamalar) daha önceden el-Mu'minun Sûresi'nde (23/12-14. âyetlerin tefsirinde) ve başka yerlerde geçmiş bulunmaktadır.

ez-Zeccâc:

"Bayağı bir sudan" âyetini zayıf ve güçsüz diye açıklamıştır. Başkası ise, insanlar nezdinde önemsenmeyen diye açıklamışlardır.

9

Sonra O, onu düzeltip tamamlamış, ona ruhundan üfürmüştür. Sizin için kulaklar, gözler ve kalbler yaratmıştır. Ne kadar az şükredersiniz!

"Sonra onu düzeltip tamamlamış" İfadeleri tekrar Âdem (aleyhisselâm)'a aittir. Yani onun hilkatini düzenli kılmış

"ona ruhundan üfürmüştür." Bundan sonra yine Âdem'in zürriyetini sözkonusu ederek şöyle buyurmaktadır:

"Sizin için kulaklar, gözler ve kalbler yaratmıştır."

Şöyle de açıklanmıştır: Sonra bu bayağı ve değersiz suyu dengeli, ölçülü bir yaratık haline getirmiş, ona ruh üflemiştir. Onun şerefine dikkat çekmek üzere de kendi nefsine izafe etmiştir. Bu da aynı zamanda O'nun fiili ve yaratmasının bir neticesidir. Yüce Allah'ın "kulum" âyeti ile kulu kendisine izafe etmesi gibidir.

"Üfürmek" tabirini kullanması ise ruhun (rüzgar anlamına gelen) riyh cinsinden oluşundan dolayıdır. Bu husus geniş açıklamalarıyla daha önce en-Nisa Sûresi'nde (4/171. âyet, 3- başlıkta) ve başka yerlerde geçmiş bulunmaktadır.

"Ne kadar az şükredersiniz!" Yani buna rağmen sîzler şükretmiyor, hatta nankörlük bile ediyorsunuz.

10

Dediler ki: "Biz yerde kaybolduğumuz vakit, gerçekten biz yeni bir yaratılışta mı olacağız?" Evet, onlar Rabblerine kavuşmayı inkâr ederler.

"Dediler ki: Biz yerde kaybolduğumuz vakit..." âyeti ile öldükten sonra inkâr edenlerin sözleri dile getirilmektedir. Helâk olduğumuz, çürüdüğümüz ve toprak olduğumuz vakit... demektir.

"Kaybolmak" anlamındaki fiil, Arapça: "Su, sütün içerisinde kayboldu" tabirinden alınmıştır. Araplar bir şey azınlık olup başka bir şey ona daha baskın gelir de azın izi görünmeyecek hale geldiği takdirde; "Kayboldu" derler. Şair el-Ahtal şöyle demektedir:

"Herşeyi önüne katıp gelen köpüklü bir sel dalgasında bir çöp gibiydin, sen

Selin beraberinde getirdiği ve onda kaybolup giden."

Kutrub dedi ki:

"Kaybolduğumuz" yerde kaybolup gittiğimiz anlamındadır. Sonra da en-Nâbiğa ez-Zübyanî'nin şu beyitini nakletmektedir?

"Onu (toprağa gömerek) kaybedenler (ölümüne dair) kesin bir haberle geldiler,

Cevlan (denilen yerde); bir kararlılık ve bir bağış(ta bulunan kişi) bırakılmış oldu."

İbn Muhaysın ve Yahya b. Ya'mer "lâm" harfini esreli olarak; "Kaybolduğumuz" diye okumuşlardır ki; bu da bir söyleyiştir. el-Cevherî dedi ki: Bu fiil: "Kayboldum, kaybolurum" diye kullanılır. Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır:

"De ki: Eğer ben sapmışsam ancak kendi aleyhime sapmış olurum." (Sebe', 34/50) Bu, Necidlilerin şivesi olup fasih olan da budur. el-Aliye tararlarında bulunanlar ise "lâm" harfini esreli olarak; " Kayboldum" diye mazisini Kaybolurum" diyerek "te" müzariinİ kullanırlar. İsm-i faili de; ...diye gelir. "Onu kaybetti ve telef etti" demek olur, “Ölü defnedildi" anlamındadır. Nitekim şair de.- "Onu kaybedenler (toprağa gömenler)..." demiştir.

İbnu's-Sikkit der ki: Deven elinden kaçıp gittiğinde: dersin. Nerede olduklarını bilmediğin takdirde ise; "Mescidin ve evin nerede olduğunu bilmiyorum (yollarını kaybettim)" denilir. Aynı şekilde yerinde durup ta nerede olduğu, ona nasıl ulaşılacağı bilinemeyen herşey hakkında da böylece kullanılır. Hadîs-i şerîfte geçen: ise "belki onun İçin gizli saklı kaimin" anlamındadır. Bu da yüce Allah'ın:

"Biz yerde kaybolduğumuz vakit... mı" âyetinden gelmektedir ki, orada gizli saklı olduğumuz vakit mi, anlamındadır. "Allah onu saptırdı, o da saptı" demek olur. "Sen kaybolmuş olana doğru yolu gösterirsin" denilir; ancak (aynı manada): denilmez.

el-A'meş ve el-Hasen ise "sad" harfi diye okumuşlardır ki; kokuştuğumuz... demek olur. Aynı zamanda bu, Ali b. Ebî Tâlib (radıyallahü anh)’in da kıraatidir.

en-Nehhâs der ki: Sözlükte bu fiil bilinen bir şey değildir. Ancak; Et koktu" denilir. Yine aynı anlamda olmak üzere; denilir. el-Cevherî der ki: " Et koktu, kokar" denilir ve muzari fiilinde "sad" harfi esreli kullanılır, mastarı da; ...diye gelir. Et ister pişmiş olsun, ister çiğ olsun kullanımda değişiklik olmaz. Şair el-Hutay'a şöyle demiştir;

"O öyle bir delikanlıdır ki; tenceresinde ne varsa cömertçe verir,

Onun yanında kokuşmuşluk eti, asla bozmaz."

da onun gibi aynı anlama gelir.

"Gerçekten biz yeni bir yaratılışta mı olacağız?" Yani biz bundan sonra bir daha yeniden mi yaratılacağız?

"Gerçekten biz" (şeklinde, soru edatsız), okuyuşu da vardır.

"Gerçekten biz... mi" diye de okunur.

en-Nehhâs der ki: Burada Arapça açısından oldukça zor bir mesele vardır. Âyet-i kerîmedeki: "vakit" lâfzındaki amil hangisidir? Çünkü: "Gerçekten" edatından sonra gelen, ondan önce gelen lâfızlarda amel edemez. Bu soru halinde ise mesele daha da zordur. Çünkü sorudan sonraki ifadelerin böyle olması ve: "Gerçekten" edatından öncesinde amel etmemesi öncelikle sözkonusudur. Hele bunlar bir araya gelmişse durum ne olacaktır?

Bu âyeti: "Gerçekten" diye okuyanların kıraatine göre âmil: "Kaybolduğumuz" âyetidir, "Gerçekten biz mi" diye okuyanların okuyuşuna göre ise amil gizli olup, takdiri: "Öldüğünüz takdirde (Ölümden sonra) mı diriltileceğiz?" şeklinde olur. Ancak yine bu hususta bir başka soru daha vardır. O da şudur: Birinci okuyuşa göre: "Vakit" (anlamındaki) lâfzının cevabı nerededir. Çünkü bunda şart manası vardır. Bu hususta kabul edilen görüş, ondan sonra mazi bir fiil olduğu şeklindedir. Bundan dolayı bunun da kullanılması câiz olmuştur.

"Evet, onlar Rabblerine kavuşmayı inkâr ederler." Yani onlar yüce Allah'ın öldükten sonra diriliş kudretini inkâr edemezler, çünkü O'nun kudretini itiraf ve kabul etmektedirler. Fakat onlar kendilerinin hesaba çekilmeyeceklerine ve yüce Allah'ın huzuruna çıkmayacaklarına inanmışlardır,

11

De ki: "Sîze vekil kılınan ölüm meleği sizin ruhunuzu alır. Sonra da Rabbinize döndürüleceksiniz."

Bu âyete dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:

1- Ölüm Meleği:

"De ki: Size vekil kılınan ölüm meleği sizin ruhunuzu alır" âyeti ile yüce Allah, onların öldükten sonra dirilişi uzak gördüklerini sözkonusu ettikten sonra, canlarının alınmasını ve onları tekrar yaratacak olanın kendisi olduğunu haber vermektedir.

"Ruhunuzu alır" âyetindeki "ruh almak" birşeyi bütün sayı ve birimleriyle almak, tamamen kabzetmek halini anlatmak üzere kullanılan; den gelmektedir. Mesela; "Allah onun hayatını tamamladıktan sonra ruhunu kabzetti" demektir. "Filandan malımı eksiksiz aldım" anlamındadır.

"Ölüm meleği"nin ismi Azrail'in anlamı daha önceden el-Bakara Sûresi'nde de (2/98. âyetin tefsirinde) geçtiği üzere- Abdullah'tır. Onun bütün tasarrufları yüce Allah'ın emriyle, yaratmasıyla ve yuktan varetmesiyledir. Hadîs-i şerîfte rivâyet edildiğine göre bütün hayvanların canlarını -ölüm meleği değil- Allah alır. Sanki yüce Allah böylelikle onların hayatlarını tümden yokediyor gibidir, Bunu İbn Atiyye zikretmektedir.

Derim ki: Bundan farklı bir şekilde de rivâyet gelmiş ve ölüm meleğinin pire ve sivrisineğe varıncaya kadar bütün canlıların ruhlarını aldığı belirtilmiştir. Ca'fer b. Muhammed babasından şöyle dediğini rivâyet etmektedir: Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) ensardan bir adamın başı ucunda duran ölüm meleğine baktı, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) ona şöyle dedi: "Benim bu arkadaşıma yumuşak davran, çünkü o bir mü’mindir." Bunun üzerine ölüm meleği şöyle dedi: "Ey Muhammed! Gönlün rahat olsun, gözün aydın olsun. Ben bütün mü’minlere yumuşak davranırım. Şunu da bil ki, ister şehirde katsınlar, ister çölde yaşasınlar, islerse de denizde bulunsunlar ne kadar ev halkı varsa hepsini ben günde beş defa tek tek gözden geçiririm. Öyle ki ben onların küçüklerini de, büyüklerini de bizzat kendilerinden daha çok tanırım. Allah'a yemin ederim ey Muhammed, eğer ben bir sivrisineğin canını almak istesem, onu almamı emreden yüce Allah olmadığı sürece buna gücüm yetmez." el-Heysemî, Mecmau'z-Zevâid, II, 326, ravileri arasında meçhul kimselerin bulunduğu kaydıyla; Ahmed b. Amr el-Şeybânî, el-Âhâd ve'l-Hesâni, IV, 252; Taberânî, el-Mu'cemu'l-Kebir, IV, 220; Abdullah b. Muhammed el-Asbahâni, el-Azame, III, 939

Ca'fer b. Ali dedi ki; Bana ulaştığına göre Cebrâîl onları namaz vakitleri esnasında sahifelerde gözden geçirir. Bunu da el-Maverdî zikretmektedir.

el-Hatib Ebubekr Ahmed b. Ali b. Sabit el-Bağdadî dedi ki: Bana Ebû Muhammed el-Hasen b. Muhammed el-Hallac anlattı, dedi ki: Bize Ebû Muhammed Abdullah b. Osman es-Saffar anlattı, dedi ki: Bize Ebubekir Hamid el-Mısrî anlattı, dedi ki: Bize Yahya b. Eyyub el-AHâf anlattı, dedi ki: Bize Süleyman b. Muheyr el-Küllabî anlattı, dedi ki: Ben Malik b. Enes (radıyallahü anh)'ın meclisinde hazır bulundum. Bir adam yanına gelip ona: Ey Abdullah'ın babası! Pirelerin de canını ölüm meleği mi alır? diye sorunca, Malik uzun bir süre sesini çıkarmadı, sonra: Pirelerin canı var mı? diye sordu. Adam: Evet deyince, şu cevabı verdi: Onların da canlarını ölüm meleği alır.

"Allah ölümleri vaktinde ruhları alır" (ez-Zumer, 39/42) âyetini okudu.

İbn Atiyye (az önce kaydedilen) hadisi zikrettikten sonra, şöyle demektedir: İşte Âdemoğullarında da durum böyledir. Ancak Âdemoğlu ayrıca ölüm meleği ile onunla birlikte diğer meleklerin ruhlarının kabzedilmesi için görevlendirilmesiyle müşerref kılınmıştır. Yüce Allah ölüm meleğini yarattığı gibi, onun eli vasıtasıyla da ruhların kabzedilmesini, cisimlerden çekilip çıkartılmasını da yaratmıştır. Şanı yüce Allah, ayrıca ölüm meleğinin emri ile çalışacak, onunla birlikte bulunacak bir ordu da yaratmıştır. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Meleklerin o kâfirlerin yüzlerine ve arkalarına vura vura... canlarını alırken bir görseydin." (el-Enfal, S/50);

"Elçilerimiz onun ruhunu alırlar." (el-En'am, 6/61) Bu anlamdaki açıklamalar daha önceden el-En'âm Sûresi'nde (6/61. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

el-Bâri herşeyin yaratıcısıdır ve herbir fiilin hakiki failidir. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Allah ölümleri vaktinde ruhları alır. Ölmeyeninkini de uykusunda (alır)" (ez-Zümer, 39/42);

"O ölümü ve hayatı yaratandır." (el-Mülk, 67/2); "O öldüren ve diriltendir. Ölüm meleği ruhları kabzeder, yardımcıları da görevlerini yaparken canı çıkartan yüce Allah'tır. İşte bu hususla ilgili âyet ve hadislerin birlikte anlaşılma şekli böyledir. Ancak ölüm meleği vasıla olarak ve bu işi gerçekleştirme aracı olarak üstlenen olduğundan dolayı tıpkı yaratmanın meleğe izafe edildiği hallerde olduğu gibi, canı almak ta ona İzafe edilmiştir. Daha önceden el-Hac Sûresi'nde (22/5. âyet, 3. başlıkta) geçtiği üzere.

Mücahid'den rivâyet edildiğine göre, dünya, insanın önünde duran ve dilediği yerden istediğini alabildiği bir leğen gibi, ölüm meleğinin önündedir. Bu anlamda merfu bir rivâyet te gelmiştir ve biz bunu "et-Tezkire" adlı eserimizde kaydetmiş bulunuyoruz.

Yine rivâyet edildiğine göre yüce Allah kendisini ruhları kabzetmek üzere görevlendirdiğinde ölüm meleği şöyle demiş: Rabbim, Sen kötü bir şekilde benden sözedilmesine ve Âdemoğullarının bana sövüp saymalarına sebeb teşkil edecek bir işle görevlendirdin. Yüce Allah ona şöyle dedi: "Ben ölüm için hastalık, çaresizlik gibi ölümü kendilerine nisbet edecekleri birtakım sebepler ve gerekçeler yaratacağım. Hiç kimse senden hayırdan başka bir şekilde sözetmeyecek." Biz bunu tamamıyla "et-Tezkire" adlı eserimizde zikretmiş bulunuyoruz. Ayrıca O'nun ruhları çağırmasıyla birlikte, ruhların kendisine geldiğini ve onları kabzettiğini sonra da rahmet yahut azâb meleklerine teslim ettiğini de zikretmiş idik ki, oradaki açıklamalarımız bu hususlara vakıf olmak isteyenleri tatmin edecek kadardır.

2- Vekâlet Akdinin Dayanağı:

Bazı âlimler vekâletin câiz oluşuna yüce Allah'ın:

"Size vekil kılınan" yani ruhlarınızı kabzetmekle görevlendirilen ifadesini delil göstermişlerdir.

İbnu'l-Arabî dedi ki: Böyle bir delil çıkartma ifadenin lâfzındandır, manasından değildir. Eğer biz bunu delil kabul edecek olursak, buna kıyasen yüce Allah'ın:

"De ki: Ey insanlar, şüphesiz ben... Allah'ın size, kepinize gönderdiği bir peygamberiyim." (el-A'raf, 7/158) âyetinde sözü edilen risaletin şanı yüce Allah'ın nâibliği ve risaletinin tebliği hususunda O'nun vekilliği olduğunu söyleyebilmeliydik. Aynı şekilde yüce Allah'ın:

"Zekâtı verin" (en-Nûr, 24/56) âyetinde de sözü edilen husus bir vekalettir, diyebilmeliydik. Şüphesiz yüce Allah, bütün canlıların rızkını teminat altına almış olmakla özellikle zenginlere gıda sahibi olma imkanlarını vermekle birlikte, fakirlerin rızkını yanlarında kılmak suretiyle de fakirleri onlara muhtaç etmiş, ayrıca bu malın belli bir zamanda ve belli bir miktarı ile onlara teslim edilmesini de emretmiştir. O bunu ilmiyle tedbir etmiş, hükmü ile yerine getirilmesini istemiş, hikmetiyle de bunu takdir etmiştir. Hükümler ise ancak istenilen maksatları hakkında ve asli konuları ile ilgili varid oldukları takdirde lâfızlara taalluk eder. Eğer maksatlarının dışında ortaya çıkacak olurlarsa, hükümlerin onlara taalluku olmaz. Nitekim alış-veriş lâfız ve mana İtibariyle bilinen bir şeydir. Yüce Allah ise şöyle buyurmaktadır:

"Şüphesiz Allah mü’minlerden canlarını ve mallarını -onlara cenneti vermek karşılığında- satın almıştır." (et-Tevbe, 9/111) Bu âyet-i kerîme efendinin kölesi ile alış-veriş yapmasının câiz oluşuna delildir, denilemez. Çünkü her ikisinden de gözetilen maksat farklıdır. Ancak birtakım manaların çıkartılması kaçınılmaz bir şey olursa, şöyle denilebilir: Bu âyet-i kerîme Hakim’in borçlu olan kimsedeki hakkı zorla almak üzere -kendisinin bu hususta herhangi bir fiili olmaksızın yahut ta sözkonusu olduğu takdirde onun bir rızasının etkisi de mevzubahis olmaksızın- bir başkasını nâib (vekil) olarak tayin etme hakkına sahiptir.

12

Günahkârları, Rabblerinin huzurunda başlarını eğip: "Rabbimiz gördük, İşittik. Artık bizi geri döndür, salih amel işleyelim. Gerçekten biz inandık" diyecekleri vakit, bir görsen.

"Günahkârları, Rabblerinin huzurunda başlarını eğip... bir görsen" âyeti mübtedâ ve haberdir. ez-Zeccâc dedi ki; Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a hitab ümmetine hitabdır, anlamı da şudur: Ey Muhammed! Sen kıyâmet gününde ölümden sonra dirilişi inkâr edenleri görsen, hayret verecek şeyler göreceksin. Ancak Ebû'l-Abbas'ın benimsediği görüş başka türlü olup onun görüşüne göre mana şöyle olur: Ey Muhammed! Günahkâr kimseye şunu de ki: Şayet sen günahkârları Rabblerinin huzurunda başlarını önlerine eğmiş olarak görecek olursan, yaptıkların dolayısıyla hic şüphesiz pişman olacaksın.

"Rabblerinin huzurunda" Rabblerinin kendilerini hesaba çekip amellerinin karşılıklarının verileceği esnada

"başlarını" pişmanlıktan, horluktan, üzüntüden, zilletten ve kederden dolayı

"eğip: Rabbimiz" daha önce yalanladıklarımızın doğruluğunu

"gördük", inkâr ettiğimiz şeyleri

"işittik" diyeceklerdir.

Şöyle de açıklanmıştır: Senin tehdidinin doğruluğunu

"işittik" rasûllerinin söyledikleriyle tasdik edildiklerini

"işittik" demektir. Ancak onlar görmenin kendilerine fayda sağlamayacağı bir zamanda görmüş olacaklar, duymanın kendilerine fayda sağlayamayacağı bir zamanda işitmiş olacaklardır.

"Artık bizi" dünyaya

"geri döndür, salih amel İşleyelim. Gerçekten biz" öldükten sonra dirilişe

"İnandık" ve tasdik ettik. Bu açıklamayı da en-Nekkaş yapmıştır.

Bir başka açıklama da şöyledir: Bizler Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın getirdiğinin doğruluğunu tasdik edenleriz. Bu açıklamayı da Yahya b. Seltam yapmıştır.

Süfyan es-Sevrî dedi ki: Yüce Allah onların bu sözlerini yalanlayarak şöyle buyurmaktadır:

"Eğer geri döndürülürlerse yine kendilerine yasaklanan şeylere geri dönerler." (el-En'âm, 6/28)

"Gerçekten biz İnandık" âyetinin şu anlama geldiği de söylenmiştir: İşte şimdi bizim bütün şüphe ve tereddütlerimiz ortadan kalkmıştır. Halbuki onlar dünyada iken de işitiyor ve görüyorlardı, fakat düşünmüyorlardı. Görmeyen ve işitmeyen kimse gibi idiler. Âhirette akılları başlarına gelip uyanacakları vakit ancak o zaman işitmiş ve görmüş gibi olacaklardır.

Bir diğer açıklamaya göre: Rabbimiz gerçek delil Senin delillerindir. Biz Senin rasûllerini gördük, dünyada Senin hayret verici yaratıklarını da gördük. Onların söylediklerini de işittik. İleri sürecek hiçbir delilimiz yoktur. İşte bu onların bir itirafı olacaktır ve bunun akabinde de îman etsinler diye dünyaya geri döndürülmeyi isteyeceklerdir.

13

Eğer Biz dileseydik, her nefse elbette hidayetini verirdik. Fakat Benden sâdır olan: "Cehennemi bütünü ile cinlerden ve İnsanlardan elbette dolduracağım" sözü hak olmuştur.

Muhammed b. Ka'b el-Kurazî dedi ki: Cehennemlikler:

"Rabbimiz gördük, işittik. Artık bizi geri döndür, salih amel işleyelim. Gerçekten biz inandık." (Secde, 32/12) diyecekleri vakit yüce Allah da onlara:

"Eğer Biz dlleseydik, her nefse elbette hidayetini verirdik" âyeti ile onlara cevap verip sözlerini reddetmiş olacaktır. Yani: Eğer Ben dilemiş olsaydım, bütün insanları hidayete iletirdim. Onlardan hiçbir kimse ayrılığa düşmezdi.

"Fakat Benden sadır olan... sözü hak olmuştur" âyeti ile onlara cevab verecektir. Bu açıklamayı İbnu'l-Mubarek "er-Rakaik" adlı eserinde uzunca bir hadisin sözleri arasında zikretmektedir. Biz de bunu "et-Tezkire"de zikretmiş bulunuyoruz.

en-Nehhâs dedi ki:

"Eğer Biz dileseydik, her nefse elbette hidayetini verirdik" âyetinin anlamı hakkında iki görüş vardır. Bir görüşe göre bu dünyada olurdu, diğer görüşe göre ifadelerin akışı bunun âhirette gerçekleşeceğine delâlet ettiği şeklindedir. Yani Biz dilemiş olsaydık, onların istedikleri gibi tekrar onları dünyaya ve imtihana geri döndürürdük.

"Fakat Benden sadır olan: Cehennemi bütünü ile cinlerden ve insanlardan elbette dolduracağım sözü hak olmuştur." Yani Bana isyan eden kimseleri cehennem ateşiyle mutlaka azablandıracağıma dair sözüm haktır. Şanı yüce Allah da tekrar onları geri döndürecek olursa, aynı hallerine döneceklerini bilmiştir. Nitekim yüce Allah:

"Eğer geri döndürülürlerse, yine kendilerine yasaklanan şeylere geri dönerler" (el-En'am, 6/28) diye buyurmaktadır.

Buradaki hidayetin anlamı, kalbte marifetin yaratılmasıdır. Mutezile'nin te'vili ise şu şekildedir: Eğer dileseydik Biz dehşet verici muazzam belgeleri açığa çıkartmak suretiyle hidayete onları zorlardık. Fakat O'nun böyle bir şey yapması güzel değildir. Çünkü o takdirde insana verilen mükellefiyet dolayısıyla cereyan edecek olan maksada aykırıdır. Sözkonusu bu maksat, ancak mükellefin kendi tercihi ile yapmış olduğu şeylere hak kazanılan sevabı vermektir.

İmâmiyye bu âyetin te'vilinde şöyle demişlerdir; Bu âyet ile âhirette cennet yoluna iletip hiçbir kimseyi cezalandırmaması manasını kastetmiş olması mümkündür. Fakat cehennemi dolduracağına dair sözü hak olmuştur.

Bize (Ehl-i Sünnete) göre yüce Allah'ın herkesi cennete İletmesi vacib değildir. Aksine vacib olan masum olanları hidayete iletmektir. Günah işleyen kimseleri ise yaptıkları işlerin karşılığı olmak üzere cehennem ateşine iletmesi mümkündür. Ancak böyle bir şeyin mümkün olması, onların görüşlerine göre imkansız olmalıdır. Çünkü onlar hidayetten kastın îmana hidayet verilmesi olduğunu kat'î olarak söylemişlerdir.

Bu iki tevilleri dolayısıyla ilim adamlarınca onlara karşı "usulü'd-din" bahislerinde yeteri kadar tenkit yapılmıştır. Bu hususta onlara verilen en uygun cevap şöyle denilmesidir: Bizim görüşümüze göre de, sizin görüşünüze göre de yüce Allah'ın çaresizlik, mecbur bırakmak ve zorlamak yolu ile onları hidayete iletmesi batıldır. Çünkü böyle bir şey, Cebriye mezhebini kabul etmeye götürür. Bu ise bize göre de, size göre de çok bayağı bir görüştür. O halde geriye sadece hidayet bulan mü’minlere yüce Allah'ın îman ve itaate kendi tercihleri dolayısı ile hidayete iletmiş olduğu tezi kalmaktadır. Böyle olmalı ki, teklif sahih olabilsin ve buna bağlı olarak cebren ve zor ile değil de ihtiyar ve tercih ile dileyen îman ve itaat etsin. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Aranızdan dosdoğru yolda gitmek isteyenlere" (et-Tekvir, 81/28);

"Artık kim dilerse, Rabbine doğru bir yol alır." (el-İnsan, 71/29) Daha sonra bu her iki âyetin akabinde de yüce Allah:

"Ama Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz" (el-İnsan, 76/30 ve et-Tekvir, 81/29) diye buyurmaktadır. Buna göre mü’minlerin imanı kendi meşietleri ile meydana gelmekte, bununla birlikte; yüce Allah dilemedikçe onların dilemelerinin sözkonusu olmadığını da bildirmektedir.

İşte bundan dolayıdır ki Cebriye'ciler hidayetlerinin yüce Allah'ın meşietine bağlı olduğunu gördüklerinden şöyle demişlerdir: Bütün insanlar, bütün itaatlerinde mecburdurlar. Onlar bunu söylerken yüce Allah'ın:

"Âlemlerin Rabbi olan Allah dilemedikçe de siz dileyemezsiniz" (el-İnsan, 76/30) âyetini gözönünde bulundurmuşlardır.

Kaderiyye ise îmana yol bulup hidayete ermenin, kulların meşietine bağlı olduğunu gördüklerinden: İnsanlar kendi fiillerinin yaratıcılarıdırlar, demişlerdir. Bunu söylerken de yüce Allah'ın:

"Aranızdan dosdoğru yolda gitmek isteyenlere" (et-Tekvir, 81/28) âyetini gözönünde bulundurmuşlardır.

Bizim mezhebimiz (tutturduğumuz yol) ise itikatta iktisad (orta yol)dır. Bu da Cebriye ile Kaderiyye mezhebleri arasında bir mezhebtir ve esasen işlerin en hayırlıları orta yollu olanlarıdır. Çünkü hak ehli şöyle demektedirler: Bizler mecburen yaptığımız işler ile kendi seçimimiz ile yaptığımız İşler arasında fark görmekteyiz. Şöyle ki: Bizler insanın kendi çabası ve iradesi ile olmaksızın kudretine de bağlı bulunmaksızın elinin titremesi şeklinde ortaya çıkan hareket ile insanın titreme hareketine benzer bir hareketle ve kendi tercih ve iradesiyle elini hareket ettirmesi arasında bir fark olduğunu idrak ediyoruz. Titreme hareketi ile irade ile yapılan hareket arasında fark gözetmeyen -ki bu iki hareket de onun zatında bulunmakta müşahedesi ile elinde hissedilmekte, bunun böyle olduğunu duyularıyla da hissetmektedir- böyle bir kimse, aklen bunaktır, duyuları itibariyle sağlam değildir, akıllı kesimin dışındadır. İşte apaçık gerçek budur: İfrat ile tefrit yolları arasındaki orta yol budur. Şair de şöyle demiştir:

"İşlerin orta yollu olanının iki ucu da yerilmiştir."

İşte bu itibar ile ilim adamlarından nazar ehli olanlar bu anlayışa kesb itibariyle "iki konum arasındaki konum" ismini vermişler ve onlar bu adlandırmayı yüce Allah'ın aziz Kitabından almışlardır ki; o da:

"Herkesin kazandığı (iyilik) kendisine, yaptığı (kötülük) de onun aleyhinedir" (el-Bakara, 2/286) âyetidir.

14

O halde siz bu gününüze kavuşmayı unuttuğunuz için (azâbı) tadın. Gerçekten Biz de sizi unuttuk. Şimdi işleyegeldiklerinize karşılık olarak ebedilik azabını tadın.

"O halde siz bu gününüze kavuşmayı unuttuğunuz için (azâbı) tadın" âyeti ile ilgili olarak iki görüş vardır. Birincisine göre buradaki

"unutmak"tan kasıt, hatırlamanın sözkonusu olmadığı haldir. Yani onlar bu gün için hiç amelde bulunmadıklarından, onu unutmuş olan kimseler gibi olacaklardır.

İkinci görüşe göre

"unuttuğunuz için" terkettiğiniz için anlamındadır. Aynı şekilde

"Biz de sizi unuttuk" âyetinde de bu anlama gelmektedir.

Muhammed b. Yezid yüce Allah'ın:

"Yemin olsun Biz daha önce Âdem'e vahyetmiştik. Fakat o unuttu" (Tâ-Hâ, 20/115) âyetini delil göstererek şöyle demektedir: Burada "unutma"nın terketmek anlamına geldiğinin delili yüce Allah'ın İblis'in söylediğini haber verdiği şu sözleridir:

"Rabbiniz size bu ağacı ancak iki melek yahut ebedi kalanlardan olmayasanız diye yasakladı." (Tâ-Hâ, 20/115) Eğer Âdem "unutan" birisi olsaydı, şüphesiz ki ona hatırlatmış olurdu. Daha sonra da delil olarak şu beyiti zikretmektedir:

"Sanki onun böğründen çıkan (ve fışkıran kan)

içki içenlerin ateş kenarında unuttukları bir şiş idi."

Burada "unuttukları" lâfzı, terkettikleri demektir. Eğer bu "unutmak" demek olsaydı, bu işi sadece bir defa yapmış olmaları gerekirdi.

ed-Dahhak dedi ki: "Unuttuğunuz" emrimi terkettiğiniz demektir. Yahya b. Sellam da: Bugünde öldükten sonra dirilişe imanı terkettiğiniz için anlamındadır.

"Biz de sizi unuttuk." Hayırdan yana terkettik. (Hayırsız bıraktık) demektir. Bu açıklamayı es-Süddî yapmıştır.

Mücahid dedi ki: Sizi azabta terkettik demektir. Şanı yüce Allah'ın: "(............); Gerçekten Biz de sizi unuttuk" âyetinin yeni bir ifade olarak başlaması ve fiilden önce; "(......): Gerçekten" ile onun isminin gelmesi, onlardan alınacak intikamın şiddetli olacağını ifade etmektedir. Bunu tadınız, anlamındadır. Yani sizin bu başlarınızı önünüze eğmeniz, bu rüsvaylığınız ve bu gamınız, kederiniz Allah'ın sizi unutmasından dolayıdır. Ya da anlamı şudur: Sizler ebedi azâbı tadınız. Bu ise cehennemde hiçbir şekilde kesintisi olmayan daimi azâb demektir.

"İşleyegeldiklerinize karşılık olarak" âyeti, dünyada işlediğiniz masiyetler karşılığında demektir.

Bazan "tatmak" tabiri ruhun karşı karşıya kaldığı haller hakkında da -tadılan şey olmasa dahi- kullanılabilir. Buna sebep ise tadılan şeyin tadını ruhun hissettiği gibi, bu şeyi de hissetmesinden ötürüdür. Ömer b. Ebi Rebia dedi ki:

"Onun bir fesad olduğunu iddia ediyorsan eğer, tat onun hicranını,

Evet, şunu bil ki; kimi zaman iddia ve kanaatler yalandır."

el-Cevherî dedi ki: "Ben filanın yanında bulunanı tattım" demek, onu denedim demektir. "Yayın tadına baktım" demek, yayın sertliğini anlamak maksadıyla kirişini çektim, demektir. Allah ona yaptıklarının vebalini tattırdı, demektir. Şair Tufeyl şöyle demektedir:

"Muhaccir (günü) sabahı tattığımız gibisini siz de tadınız,

Ciğerlerimiz deki öfke ve ızdırabın benzerini."

(........); Peyderpey onun tadını aldım, demektir. Denenmiş ve bilinen iş, demektir. Şair de şöyle demektedir:

"Süslenmeye ihtiyacı olmayacak kadar güzel olanların kalbi şarkı söyleyen kimsenin,

Verilmesi gereken İkramiyelerinin gecikmesi gibi; bilinen ve denenmiş bir husustur."

Usanmış, melul kimse, demektir.

15

Bizim âyetlerimize ancak kendilerine âyetlerle öğüt verildiğinde secdeye kapanan ve Rabblerini hamd ile teşbih edenler îman eder. Hem onlar büyüklük de taslamazlar.

Bu âyet, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a bir tesellidir. Yani onlar küfre çokça alışmış olduklarından dolayı sana îman etmezler. Sana ve Kur'ân-ı Kerîm'e, onun üzerinde iyiden iyiye düşünen ve ondan öğüt alan kimseler îman ederler. Bunlar ise Kur'ân-ı Kerîm kendilerine okunduğu takdirde

"secdeye kapanan..." kimselerdir. İbn Abbâs dedi ki: Rükûa varan kimseler diye açıklamıştır. el-Mehdevî dedi ki: Bu açıklama secde âyetinin okunması esnasında rükûa varmayı da gerekli görenlerin mezhebine uygun bir açıklamadır. Bu açıklamayı yapanlar şanı yüce Allah'ın:

"Hemen..., rükû ederek, yere kapanıp (Allah'a) döndü" (Sâd, 38/24) âyetini delil gösterirler. Bir diğer açıklamaya göre bundan kasıt da, secdeye varmaktır. İlim adamlarının çoğunluğu da bu kanaattedir. Yani bunlar Allah'ın âyetlerini ta'zim etmek, O'nun satvetinden ve azabından korkmak sureliyle yüzleri üzere Allah için secdeye kapanırlar.

"Rabblerini hamd ile teşbih edenler"; hamd ile teşbihi birlikte yapanlar demek olup, bu da O'nu hem tenzih (noksanlıklardan uzak olduğunu söyleyen), hem de ona hamd eden kimseler demektir. Bu bakımdan onlar secde ettiklerinde: "Subhanallahi ve bi hamdihi, subhane Rabbiye'l-a'lâ ve bi hamdihi" derler. Yani yüce Allah'ı müşriklerin söylediklerinden tenzih ederek secdeye kapanırlar. Süfyan dedi ki:

"Hamd ile teşbih edenler" Rabblerine hamdederek namaz kılanlar demektir.

"Hem onlar" Yahya b. Sellâm'ın açıklamasına göre, O'na ibadete karşı

"büyüklük de taslamazlar." en-Nekkaş da: Mekkeliler secde etmeyerek büyüklük tasladıkları gibi,

"büyüklük taslamazlar" diye açıklamıştır.

16

Yanları yataklarından uzak kalır. Rablerine korkarak ve ümit ederek dua ederler. Onlara verdiğimiz miktarı infak da ederler.

"Yanları yataklarından uzak kalır." Yani yattıkları yerlerden yanları uzak durur ve onlara doğru yanaşmaz. Bu ifade, hal olarak nasb mahallindedir ki: "Yanları uzaklaşmış haldedir" anlamındadır.

Yatılacak yerler, yataklar" kelimesi, 'in çoğuludur. Bu da "uyku uyumak üzere yatılan yerler" demektir.

Yatma vakitlerinde (yataktan) uzak kalırlar, anlamına gelme İhtimali de vardır. Ancak böyle bir açıklama mecazdır. Hakikat anlamı ise daha uygundur. Abdullah b. Revâha'nın şu beyitleri de bu anlamdadır:

"Ve aramızda Allah Rasûlü vardır, Allah'ın Kitabını okuyan,

Sabah vaktinde fecr yarılıp (aydınlık) yukarı doğru yükseldiğinde,

Geceyi geçirir yatağından yanını uzak tutmuş haliyle,

Yataklar müşriklere ağırlık verdisinde."

ez-Zeccâc ve er-Rummânî şöyle demişlerdir: Uzak durmak; yukarı doğru çekilmek" anlamındadır. Hakaret ederken ve benzeri sözler söyleyip, hacaya düşen kimseyi affetmek hakkında da bu anlamı ifade eder.

"Yanlar" ise ‘ın çoğuludur.

Yanlarının yataktan uzak kalış sebebleri hususunda da iki görüş vardır. Birinci görüşe göre ya namazda oldukları için, ya namazın dışında yüce Allah'ı zikrettiklerinden dolayı yataklarından uzak kalırlar. Bu açıklamayı İbn Abbâs ve ed-Dahhak yapmıştır. İkinci görüşe göre, bunun sebebi namaz kılmalarıdır.

Kendisi sebebiyle yanlarının yataktan uzaklaştığı namazın mahiyeti hususunda da dört görüş vardır. Birinci görüşe göre geceleyin nafile namaz kılmalarıdır. Müfessirlerin Cumhûrunun kabul ettiği görüş budur, çoğunluk da bu kanaattedir. Öğülmeye sebeb olan nokta da budur. Aynı zamanda bu Mücahid, el-Evzaî, Malik b. Enes, el-Hasen b. Ebi'l-Hasen, Ebû'l-Âl-iyye ve başkalarının da görüşüdür. Yüce Allah'ın:

"... Gözleri aydınlatan ne nimetler gizlendiğini hiçbir kimse bilmez" (es-Secde, 32/17) âyeti buna delil teşkil etmektedir. Çünkü onlar başkalarından gizleyip sakladıklarının karşılığında gizlenip saklanan mükâfatlar ile karşılık görmüş olacaklardır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır. İleride buna dair açıklamalar gelecektir.

Gece ve Evvâbin Namazları:

Gece namazı kılmaya dair pekçok Hadîs-i şerîf vardır. Bunlardan birisi de Muâz b. Cebel'in rivâyet ettiği şu Hadîs-i şerîftir. Buna göre Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) ona şöyle demiştir: "Sana hayrın kapılarını göstereyim mi?: Oruç bir kalkandır, sadaka suyun ateşi söndürdüğü gibi günahı söndürür ve bir de kişinin geceleyin namaz kılması. Sonra da yüce Allah'ın:

"Yanları yataklarından uzak kalır... ne nimetler gizlendiğini hiçbir kimse bilmez." (es-Secde, 32/16-17) âyetini okudu." Tirmizî, V. 11; İbn Mâce, II, 1314; Müsned, V, 231, 248; et-Tayalisi, Müsned, 1, 76 Bu hadisi Ebû Dâvûd et-Tayalisî Müsned’inde, Kadı İsmail b. İshak ile Ebû Îsa et-Tirmizî rivâyet etmişlerdir. Tirmizî hadis hakkında hasen, sahih bir hadistir, demiştir.

İkinci görüş kendisine "el-ateme" ismi da verilen yatsı namazıdır. Bu açıklama el-Hasen ve Atâ'ya aittir. Tirmizî'de yer alan rivâyete göre Enes b. Malik bu:

"Yanları yataklarından uzak kalır" âyetinin "el-ateme (yatsı)" diye bilinen namazı beklemek hakkında inmiştir, demiştir. Tirmizî dedi ki: Bu hasen, garib bir hadistir Tirmizî, V, 346

Üçüncü görüş akşam ile yatsı arasında nafile namaz kılmaktır. Bu da Katade ve İkrime'nin görüşüdür. Ebû Dâvûd'un rivâyet ettiğine göre Enes b. Mâlik’ten şu: "Yanları yataklarından uzak kalır, Rabblerine korkarak ve ümit ederek dua ederler. Onlara verdiğimiz rızıktan İnfak da ederler" âyeti hakkında: Sahabe akşam ile yatsı arasında nafile namaz kılarlardı, demiştir. Ebû Dâvûd,U, 35

Dördüncü görüş, ed-Dahhak dedi ki: Yanların yataklardan uzak kalması, kişinin yatsı ile sabah namazlarını cemaatle birlikte kılması demektir. Ebû'd-Derdâ ve Ubâde (b. es-Sâmit) da böyle demişlerdir.

Derim ki: Bu güzel bir görüştür ve manası itibariyle bu husustaki diğer görüşleri de kapsamına almaktadır. Çünkü yatsı namazını küıncaya kadar bekleyen bir kimse namazdaymışcasına ve yüce Allah'ı zikretmeye devam ediyormuş gibi değerlendirilir. Nitekim Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Kişi namazı beklemeye devam ettiği sürece namaz kılıyor demektir. " Buhârî, I, 232; Beyhakî, es-Sünenü'l-Kübrâ, IV, 20K, Müsned, V, 451.

Enes de şöyle demektedir: Âyetten maksat yatsı namazını beklemektir. Çünkü Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) yatsı namazını yaklaşık gecenin ilk üçte birine kadar geciktirirdi.

İbn Atiyye dedi ki: Cahiliye döneminde insanlar güneş battığı andan itibaren ve kişi ne zaman dilerse, o zaman uykuya yatarlardı. Yatsı namazına kadar beklemek onların alışmadıkları bir şeydi ve onlara zor bir iş geldi. Sabah namazım cemaatle özellikle de Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'in kıldığı şekilde vaktinin ilk girdiği sıralarda kılan bir kimse de bu durumdadır. Çünkü adeten bu namazı ilk vaktinde kılan bir kimse, seher vaktinde uyanır, abdest alır, namaz kılar ve tan yeri ağarıncaya kadar yüce Allah'ı zikretmeye koyulur. Böylelikle hem vaktin başında, hem de sonunda yataklardan uzak kalmak hasıl olmuş olur. Müslim'in kaydetmiş olduğu Osman b. Affan yoluyla gelen hadis de bu kanaati pekiştirmektedir. Osman b. Affan dedi ki: Ben Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı şöyle buyururken dinledim: "Kim yatsı namazını cemaatle kılacak olursa, gecenin yarısını namaz kılmakla geçirmiş gibi olur. Sabah namazını da cemaatle kılan, gecenin tamamını namazla geçirmiş gibi olur," Müslim, I, 154; Müsned, I, 58, 68.

Tirmizî ile Ebû Dâvûd'un bu hadisi kaydederken kutlandıkları lâfızları şöyledir: "Kim yatsı namazında cemaatle birlikte bulunursa, bu onun için gecenin yarısını namaz kılmakla geçirmek demektir. Kim de yatsı ile sabah namazını cemaatle kılarsa, bu da onun için bir geceyi namazla geçirmiş gibi olur." Tirmizî, I, 433; Ebû Dâvûd, I, 152

en-Nûr Sûresi'nde (24/58. âyet, 8, başlıkta) Ka'b'dan yatsı namazından sonra dört rek'at kılan kimsenin bu dört rek'atinin Kadir gecesi mesabesinde olacağına dair rivâyeti de geçmiş bulunmaktadır.

Akşam ile yatsı arasında namaz kılmanın ve gece namazı kılmanın faziletine dair hasen derecesinde pekçok rivâyet gelmiştir. İbnu'l-Mübarek şöyle demektedir: Bize Yahya b. Eyyub haber verdi, dedi ki: Bana Muhammed b. el-Haccac yahut İbn Ebi'l-Haccac anlattığına göre o, Abdulkerim'in şöylece rivâyet ettiğini duymuştur: Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Kim akşam ile yatsı arasında on rekat namaz kılacak olursa, onun için cennette bir köşk bina edilir." Bunun üzerine Ömer b. el Hattab ona şöyle dedi; O vakit bizim köşklerimiz, evlerimiz çok olur ey Allah'ın Rasûlü. Bu sefer Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem): "Allah en büyüktür, lütfü en çok olandır -ya da: en hoş olandır-" diye buyurdu İbnu'l-Mübarek, Zükd, s. 446, el-Münâvî, Feydu'l-Kadir, VI, 13H.

Abdullah b. Amr b. el-Âs'dan dedi ki: Evvâbîn (radıyallahü anhbblerine dönenler) namazı akşam ile yatsı arasında insanlar tekrar namaza dönünceye kadarki halvet (yalnızlık)dır.

Abdullah b. Mes'ûd da bu vakitlerde namaz kılar ve şöyle dermiş: Akşam ile yatsı arasında namaz gaflete karşı bir namazdır. Bunu da İbnu'l-Mübarek zikretmiştir.

es-Sa'lebî de İbn Ömer'den merfu bir rivâyet olarak şunu kaydetmektedir: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "İki yanı akşam ile yatsı arasında yataklardan uzak kalan bir kimse için cennette bir yıllık mesafede İki köşk bina edilir. Bunlarda öyle ağaçlar vardır ki, eğer doğu ve batıdaki insanlar bunlara konaklayacak olursa meyveleri onların hepsine yetecektir." İşte bu Evvâbîn namazıdır, gafillerin gafleti -gaflette olduğu vakitdır. Şüphesiz ki kabul olunup da geri reddolunmayacak dualardan birisi de akşam ile yatsı arasında yapılacak duadır.

Yataklardan Uzak Kalmanın Faziletine Dair:

İbnu'l-Mübarek'in naklettiğine göre İbn Abbâs şöyle demiştir: Kıyâmet gününde bir münadi şöyle seslenir: Bugün kimlerin kerem sahibi olduklarını bileceksiniz. Haydi her durumları için yüce Allah'a hamdedenler ayağa kalksınlar. Bunlar ayağa kalkar ve cennete doğru gönderilirler. Daha sonra münadi ikinci bir defa seslenir: Bugün kimlerin kerem sahibi olduklarını bileceksiniz. Haydi yanları yataklardan uzak kalan "Rabblerine korkarak ve ümit ederek dua eden, kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler" kimseler ayağa kalksınlar. Onlar da kalkarlar ve cennete doğru giderler. Münadi üçüncü bir defa seslenir: Bugün kerem sahibi kimselerin kimler olduğunu bileceksiniz. Haydi

"kendilerini ticaretin de, alışverişin de, Allah'ı anmaktan, namazdan, zekâtı vermekten alıkoymadığı" (en-Nûr, 24/37) kimseler ayağa kalksınlar. Bunlar da ayağa kalkar ve cennete doğru giderler İbnul-Mübarek, Zühd, s. 102; el-Heysemî, Zevaidu Müsnedi'l-Hâris, II, 1002; İbn Nuaym, Hilyetu'l-Evliya, VI, 62

Bunu es-Sa'lebî Esma binti Yezid yoluyla merfu olarak zikretmiş bulunmaktadır. Buna göre Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Yüce Allah kıyâmet gününde öncekileri de, sonrakileri de biraraya getirip topladığında bir münadi bütün insanların duyacağı yüksek bir sesle şöylece seslenir: Bugün burada bulunanlar kimlerin ilahi lütuf ve kereme lâyık olduklarını bileceklerdir. Haydi dünyada iken yanları yataklardan uzak kalanlar ayağa kalksınlar. Bunlar az sayıda olmakla birlikte ayağa kalkacaklardır. Daha sonra ikinci defa şöylece seslenir: Bugün kimlerin ilahi lütuf ve kereme lâyık olduklarını bileceksiniz. Haydi hiçbir ticaretin ve alışverişin kendilerini Allah'ı anmaktan alıkoymadığı kimseler ayağa kalksınlar. Bunlar da ayağa kalkarlar. Sonra üçüncü bir defa seslenir: Bugün kimlerin lütfu kereme daha lâyık olduklarını bileceksiniz. Haydi sevinçli ve rahat zamanlarında da, zorlu ve sıkıntılı zamanlarında da her durumda Allah'a hamdeden kimseler ayağa kalksınlar. Bunlar da az olmakla birlikte ayağa kalkacaklar, hep birlikte cennete girecekler, "sonra da diğer insanlar hesaba çekileceklerdir." Bir önceki nota hakiniz.

İbnu'l-Mübarek dedi ki: Bize Ma'mer bir adamdan rivâyetle haber verdi. Bu kişi Ebû’l-Alâ b. eş-Şifrî'den, o Ebû Zerr'den şöyle dediğini rivâyet etmektedir: Üç kişi vardır ki, yüce Allah onlara güler ve onlara müjdeler verir. Geceleyin namaz kılmak üzere kalkıp sıcak yatağını terkettikten sonra güzel bir şekilde abdest alan, sonra da namaza duran kimse. Bunun üzerine yüce Allah meleklerine şöyle der: "Kulumu bu işleri yapmaya iten nedir?" Onlar derler ki: Rabbimiz, onun halini sen bizden daha iyi bilirsin. Bunun üzerine şöyle buyurur: "Evet, ben onun halini daha iyi bilirim. Fakat siz de bana söyleyin." Şöyle derler: Sen, ona bir şeyleri ümit etmesini söyledin, o da onları ümit etti. Bir şeylerden de korkuttun, o da korktu. Bunun üzerine yüce Allah şöyle buyurur: "Sizi şahit tutuyorum ki, korktuklarından ben onu emin kılacağım ve umduğu şeyleri de kendisine vereceğim." Diğer bir adam ise bir askeri müfreze ile birlikte bulunup, düşman ile karşılaşan, arkadaşları bozguna uğrayıp geri gittikleri halde, kendisi öldürülünceye yahut ta yüce Allah kendilerine zafer verinceye kadar, sebat gösteren kimsedir. Yüce Allah meleklerine yukarıda sözü edilen benzer sözleri söyler. Diğeri ise gece boyunca yol alıp nihayet gecenin sonuna doğru arkadaşlarıyla birlikte konaklayan, arkadaşları uyudukları halde kendisi kalkıp namaz kılan kimsedir. Yüce Allah bunun üzerine meleklerine şöyle der..." İbnu’l-Mübarek, Zühd, 426 diyerek olayı nakleder.

"Rabblerine... dua ederler" âyeti hal olarak nasb mahallindedir. "Dua edenler olarak" anlamındadır. Yeni bir cümle başı olarak (isti'nâf) sıfat olması da mümkündür. Yani onların yanları yataklardan ayrılır. Onlar aynı zamanda her hallerinde gece ve gündüz Rabblerine dua ederler. "Korkarak" lâfzı ise mef'ûlün leh (korktukları için anlamında)'dir. Mastar (mef'ûl-i mutlak) olması da mümkündür. "Ümit ederek" âyeti da onun gibidir, yani azabtan korktukları, mükâfatı da umdukları için Rabblerine dua ederler.

"Onlara verdiğimiz rızıktan İnfak da ederler" âyetindeki; edatı, anlamındadır. Mastar da olabilir. Her iki şekilde de onun; "...tan, dan" edatından ayrı yazılması gerekmektedir.

"İnfak da ederler" âyeti farz olan zekâtı verirler anlamındadır, diye açıklandığı gibi; nafile tasaddukta bulunurlar diye de açıklanmıştır. Bu görüşe göre övülmeleri daha ileri derecede olur.

17

Onlara o işlediklerine mükâfat olmak üzere yüzleri aydınlatan ne nimetler gizlendiğini hiçbir kimse bilmez.

"Onlara... ne nimetler gizlendiğini" anlamındaki âyeti Hamza:

"Onlara ne nimetler gizlediğini" şeklinde "ye" harfini sakin olarak (harf-i med olarak) okumuştur. Diğerleri ise üstün ile okumuşlardır. Abdullah'ın kıraatinde ise: Ne nimetler gizlediğimizi" şeklinde "nûn"u ötreli olarak okumuştur. el-Mufaddal ise el-A'meş'ten: "Ne nimetler gizlendiğini" şeklinde ötreli "ye" ve üstün "fa" ile okumuştur. ("Gözleri, aydınlatan" anlamındaki âyeti) İbn Mes'ûd İle Ebû Hüreyre: "Gözleri aydınlatanlardan" diye okumuşlardır.

"Ne nimetler gizlediğimi" anlamında "ya" harfini sakin okuyanların okuyuşu muzari bir fiil olup baştaki hemze mütekellim hemzesidir. "Ne'; (anlamındaki edat) "gizlediğim" anlamındaki fiil ile nasb mahallindedir ve istifham (soru) anlamındadır. Cümle de iki mef'ûlün yerini tuttuğundan dolayı nasb konumundadır. "Ne"ye ait olan zamir ise hazfeditmiştir.

"Ye" harfini üstün okuyanların okuyuşuna göre, bu meçhul ve mazi bir fiildir. "Ne" anlamındaki edat ta mübtedâ olarak ref mahallindedir, haberi ise "gizlendiğini" anlamındaki fiil ve sonraki ifadeler teşkil etmektedir. "Gizlendiği" lâfzındaki zamir de "ne" anlamındaki edata aittir.

ez-Zeccâc der ki: Bu âyet "O'nun onlar için ne nimetler gizlediğini" yani Allah'ın onlar için ne nimetler gizlediğini, anlamında da okunmuştur ki, bu da Muhammed b. Ka'b'ın kıraatidir. Bu durumda "ne" anlamındaki edat nasb mahallindedir.

el-Mehdevî dedi ki: (İbn Mes'ûd ve Ebû Hüreyre gibi): "Gözleri aydınlatan şeyler" diye okuyanların kıraatinde çoğul olan "aydınlatıcı şeyler; 'in çoğuludur. Burada bu lâfzın çoğul gelmesi, çoğula (gözler)e İzafe edilmesinden dolayıdır. Tekil okunması ise mastar oluşundan ötürüdür ve bu, cins isimdir.

Ebubekr el-Enbarî de şöyle demektedir: Bu Mushafa aykırı değildir. Çünkü "Aydınlatıcı" lâfzının "te"si vakıf halinde de vaslı kabul edenlerin anlayışına göre; "Allah'ın rahmeti" lâfzının, (açık) "te" ile yazdıkları gibi yazanların kullanılışına göre yazılmıştır. Bu durumda yazıda "Aydınlatanlar" lâfzından, telaffuzda var olmakla birlikte "te" harfinin düşmesi karşı çıkılacak bir husus değildir. Nitekim hem dilde, hem söyleyişte sabit olduğu halde "semavâf'den de (mim harfinden sonraki) "elifin yazılmayışına da karşı çıkamamaktadır.

Anlatılmak istenen de şudur: Şanı yüce Allah insan olsun, melek olsun hiçbir kimsenin bilemediği ve onlar için hazırlamış bulunduğu nimetleri haber vermektir. Bu âyet-i kerîmenin anlamını Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın şu Hadîs-i şerîfi de dile getirmektedir: "Aziz ve celil olan Allah buyurdu ki: Ben salih kullanma hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir insanın hatırından geçmemiş olan şeyler hazırladım, Daha sonra şu: "Yanlarıyataklarından uzak kalır... Onlara işlediklerine mükâfat olmak üzere..." âyetlerini okudu." bu hadisi Sahih(-i Müslim) de Sehl b. Sa'd es-Sâidî'den rivâyetle kaydetmiş bulunmaktadır Müslim, IV, 2175

İbn Mes'ûd da şöyle demiştir: Tevrat'ta şu yazılıdır: Yanları yataklardan uzak kalanlara hiçbir gözün görmediğini, hiçbir kulağın işitmediğini ve; hiçbir insanın hatırından geçmeyen şeyleri vermek, Allah'ın bir ahdidir. İbn Abbâs da şöyle demektedir: Bu hususla durum, tefsiri bilinemeyecek kadar yüce ve büyüktür.

Derim ki: Bu büyük lütuf cennette mevkileri itibariyle en yüksek mertebede olanlar hakkındadır. Nitekim bu Müslim'in Sahih'inde şöylece açıklanmaktadır: el-Muğire b. Şu'be'den rivâyete göre Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Mûsa (aleyhisselâm) Rabbinden dilekte bulunarak şöyle dedi: Rabbim, cennetlikler arasında en aşağı mertebede olan kişi kim olacaktır? Yüce Allah, şöyle buyurdu: Bu, cennetlikler cennete girdikten sonra gelecek olan bir adamdır. Ona cennete gir denilir, o: Rabbim herkes kendi yerine yerleşmiş bulunup da alacaklarını aldıktan sonra nasıl (girebilirim), der. Ona: Dünya hükümdarlarından birisinin mülkünün benzerinin senin olmasına razı mısın? denilir, o: Razı oldum Rabbim, der. Bunun üzerine Allah: Sana bunu, bir o kadarı, onunla beraber bir o kadarı daha, bir o kadarı, bir o kadarı, bir o kadarı daha veriyorum der. Beşincisinde ise kişi: Rabbim razı oldum, der. Bu sefer yine: Sana bunlar ve onların on misli daha var. Ayrıca canının çektiği, gözünün zevk aldığı şeyler de sana verilecektir, Adam: Razı oldum Rabbim, der. Bu sefer (Mûsa): Peki Rabbim konumu en yüksek olanları deyince, yüce Allah şöyle buyurdu: Bunlar Benim murad ettiğim kimselerdir. Onların lütuf ve ihsanlarını Ben ellerimle diktim ve onların üzerini mühürledim. Hiçbir göz (benzerini) görmemiş, hiçbir kulak işitmemiş ve hiçbir İnsanın kalbinden (bunlar) geçmemiştir. (Peygamber) buyurdu ki: Bunun yüce Allah'ın Kitabından tasdikini de şu âyet yapmaktadır: "Onlara o işlediklerine mükâfat olmak üzere gözleri aydınlatan ne nimetler gizlendiğini hiçbir kimse bilmez." Müslim, 105; Tirmizî, V, 347: Bu Muğire'nin kendi sözü olarak mevkuf bir rivâyet halinde de zikredilmiştir.

Yine Müslim'in kaydettiğine göre Ebû Hüreyre şöyle demiştir: Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Şanı yüce ve mübarek olan Allah şöyle buyurmaktadır: Ben salih kullanma hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir insanın kalbinden geçmediği şeyleri onlara saklamak üzere hazırlamış bulunuyorum. Allah'ın bu hususta sizleri haberdar kıldığı hususlar ise ayrıdır. Daha sonra yüce Allah'ın:

"Onlara o işlediklerine mükâfat olmak üzere gözleri aydınlatan ne nimetler gizlendiğini hiçbir kimse bilmez" âyetini okudu. " Buhârî, IV, 1794; Müslim, IV, 2174, 2175; Müsned, II, 466, 495

İbn Şîrîn dedi ki: Bundan maksat yüce Allah'a bakmaktır, el-Hasen dedi ki: Sözü edilen bu kimseler birtakım amellerini başkalarından gizlediler. Yüce Allah da onlar için hiçbir güzün görmediği ve hiçbir kulağın işitmediği hususları (mükâfat olarak) gizledi.

18

Mü’min kimse fâsık kimse gibi midir? Bunlar eşit olmazlar.

Bu âyete dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız:

1- Mü’min Fâsık Gibi Değildir:

"Mü’min kimse fasık kimse gibi midir? Bunlar eşit olmazlar" âyeti mü’min fâsık gibi değildir, demektir. İşte bundan dolayı Biz bu mü’minlere pek büyük mükâfatları vereceğiz.

İbn Abbâs ve Atâ b. Yesâr şöyle demişlerdir: Âyet-i kerîme Ali b. Ebi Ta lib ile el-Velid b. Ukbe b. Ebi Muayt hakkında inmiştir. Buna sebeb, onların birbirlerine karşı söz söylemeleri ve atışmalarıdır. el-Velid: Ben senden daha iyi konuşurum, silahım seninkinden daha keskin, bünye İtibariyle birliğime daha çok fayda sağlar, -birlik arasında daha çok yer doldururum, diye de rivâyet edilmiştir,- deyince, Ali (radıyallahü anh) ona: Sus, sen bir fasıksın, diye cevap vermişti. Bunun üzerine bu âyet-i kerîme nazil oldu.

ez-Zeccâc ile en-Nehhâs âyet-i kerîmenin Ali ile Ukbe b. Ebi Muayt hakkında indiğini zikretmektedirler.

İbn Atiyye dedi ki: Buna göre bu âyet-i kerîmenin Mekke'de inmiş olması gerekir. Çünkü Ukbe Medine'de bulunmuş değildir. O, Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın Bedir'den dönüşü esnasında Mekke'ye giderken yolda ölmüştü. Diğer görüşe de el-Velid'e fâsık isminin verilmesi sözkonusu edilerek itiraz edilir. Çünkü el Velid'in müslüman olduğu ilk sıralarda, içinde bulunan birtakım rahatsızlıklar dolayısıyla bu sözleri söylemiş olması yahut ta onun Mustalık oğulları hakkında olmadık şeyleri nakletmesi ile ilgili şeyler söylemesi dolayısıyla inmiş olma ihtimali vardır. Öyle ki onun hakkında:

"Eğer bir fasık size bir haber getirirse..." (el-Hucurat, 49/6) âyeti nazil olmuştu. Nitekim ileride elti ucurat Sûresi 'nde (49/6, âyet, 1. başlıkta) buna dair açıklamalar gelecektir. Şeriatın onun hakkında böyle bir tabiri kullanmış olma ihtimali de vardır. Çünkü o haksızlık eden kimseler tarafında bulunuyordu. Osman (radıyallahü anh) döneminde içki içen ve insanlara sabah namazını kıldırdıktan sonra geri dönüp de: Size daha fazla kıldırmamı ister misiniz? diye soran da kendisidir ve buna benzer kaydedilmesi epey uzun sürecek başka işleri yapan kişi de odur.

2- Mü’min ile Kâfir Eşit Olamazlar:

Şanı yüce Allah, mü’minleri ve âyetin sonundaki tekzib (yani eşit olmayacaklarının bildirilmesi) bunu gerektirdiğinden ötürü, küfürleri sebebiyle fâsık olduklarını belirttiği fasıklar kısmına ayırması, mü’min ile kâfir arasında eşitliğin olmamasını gerektirmektedir. Bundan dolayı mü’min ile kâfir arasında kısas sözkonusu değildir. Zira kısasın vacib olmasının şartlarından birisi de katil ile maktul arasındaki eşitliktir. İşte ilim adamları zımmî kimse karşılığında müslümanın öldürülebileceğini söyleyen ve yüce Allah, buradaki âyeti ile âhirettekİ mükâfat açısından eşitliklerinin sözkonusu olmayacağını kastetmiştir yoksa dünyada adaletin uygulanmayacağını kastetmemiştir, diyen Ebû Hanîfe'ye karşı ilim adamlarımız, bunu delil gösterirler. Ancak bizler (ona karşı) bu âyetin umumi olduğunu kabul ediyoruz. Daha sahih olan da budur, zira bunu tahsis edecek bir delil de bulunmamaktadır. Bu açıklamayı İbnu’l-Arabî yapmıştır.

3- "Eşit Olmazlar":

"Eşit olmazlar" âyeti(nun çoğul gelmesi) ile ilgili olarak ez-Zeccâc ve başkaları şöyle demişlerdir: "Kimse" hem tekil, hem de çoğul için kullanılabilir. en-Nehhâs da şöyle demiştir: Bu lâfız anlam itibariyle çoğulun yerini de tutar. Bundan dolayı yüce Allah:

"Eşit olmazlar" diye buyurmuştur. Nahivcilerin pek çoğunun görüşü de budur. Bazıları da: "Eşit olmazlar" çoğul kipi, iki kişi hakkında da kullanılır. Çünkü iki kişi de çoğuldur. Zira bir kişi diğeri ile birlikte bulunmaktadır, derler. ez-Zeccâc da bu görüşü benimsemiştir. Hadis de bu görüşe delil teşkil etmektedir. Çünkü İbn Abbâs'tan böyle rivâyet edilmiştir. Başkası ise şöyle demektedir: "Mü’min kimse... gibi midir?" âyeti Ali b. Ebî Tâlib (radıyallahü anh) hakkında, «iasık kimse gibi midir" de el-Velid b. Ukbe b. Ebi Muayt hakkında inmiştir. Şair de şöyle demektedir:

"Ölüm her ikisi arasında eşit değil midir?

Ölüp de kabirlere gömüldüklerinde."

Burada beyitin birinci mısraında zamir tesniye -ikil- kullanılmakla birlikte, ikinci mısrada iki kişi hakkında olmak üzere çoğul zamirleri kullanılmıştır.

19

Îman edip salih amel İşleyenlere gelince, onlar için amelleri sebebi ile ağırlanmak üzere Me'vâ cennetleri vardır.

"Îman edip salih amel İşleyenlere gelince, onlar İçin... Me'vâ cennetleri vardır" âyetiyle yüce Allah, her iki kesimin de yarın kalmak üzere gidecekleri yeri haber vermektedir. Mü’minler için Me'vâ cennetleri vardır. Yanı onlar kalmak üzere cennetlere gideceklerdir. Burada cennetlerin "(kalınacak yer anlamına gelen) el-Me'vâ"ya izafe edilmesi, bu yerin birçok cennetler ihtiva eden bir yer olmasından dolayıdır.

"Ağırlanmak üzere" yani onlara ziyafet ve ikram olmak üzere... (bunlar verilecektir).

"Gelen misafir için yapılan ve hazırlanan şeyler" demektir. Bu daha önce Âl-i İmrân Sûresi'nin sonlarında (3/190-200. âyetler, 20, başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. Bu lâfız ucennetler"den hal olmak üzere nasb ile gelmiştir. Yani onlar için hazırlanmış haliyle cennetler vardır. Bununla birlikte mef'ûlün leh olması da mümkündür.

20

Ama fasık olanların karargâhı ateştir. Ondan her çıkmak İstediklerinde tekrar oraya geri çevirilirler ve onlara: "Yalanladığınız o ateşin azabını tadın" denilir.

"Ama fasık olanların" imandan çıkıp küfre girenlerin

"karargahı ateştir." Onlar orada kalacaklardır.

"Ondan her çıkmak istediklerinde tekrar oraya geri çevirillrler." Yani ateşin alevleri onları yukarı doğru ittikçe, ateşteki yerlerine geri gönderilirler. Çünkü onlar cehennemden çıkmayı ümit ederler. Buna dair açıklamalar daha önceden el-Hac Sûresi'nde (22/22. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"Ve onlara" cehennem bekçileri yahut ta yüce Allah:

"Yalanladığınız o ateşin azabını tadın, denilir."

Tatmak (zevk; tadı alınan) hem maddi, hem manevi şeyler hakkında kullanılır. Yine bu sûrede buna dair açıklamalar daha önceden (32/14. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

21

Yemin olsun ki Biz, onlara -belki dönerler diye- en büyük azaptan önce, yakın azaptan mutlaka tattıracağız.

"Yemin olsun ki Biz onlara... yakın azaptan mutlaka tattıracağız" âyeti ile ilgili olarak el-Hasen, Ebû'l-Âl-iyye, ed-Dahhak, Ubeyy b. Ka'b ve İbrahim en-Nehaî şöyle demişlerdir; Yakın azabtan kasıt kulların tevbe etmeleri için karşı karşıya kaldıkları dünya musibetleri ve hastalıklarıdır. İbn Abbâs da böyle açıklamıştır. Ondan gelen bir başka rivâyete göre maksat, suçlara verilen hadler (cezalar)dır.

İbn Mes'ûd, el-Huseyn b. Ali ve Abdullah b. el-Haris de şöyle demişlerdir: Maksat Bedir günü kılıçla öldürülmektir.

Mukâtil de şöyle açıklamıştır: Mekke'de leşleri yiyecek hale gelinceye kadar, çektikleri yedi yıllık açlıktır. Mücahid de böyle demiştir.

Yine Mücahid'den gelen rivâyete göre

"yakın azâb" kabir azabıdır, el Berâ b. Âzib de böyle demiştir.

(Hepsi birlikte) şöyle demişlerdir: En büyük azâb da kıyâmet gününün azabıdır. el-Kuşeyrî de şöyle demektedir: Kabir azâbı olduğu dahi söylenmiştir, ancak bu tartışılır. Çünkü yüce Allah:

"Belki dönerler dîye" diye buyurmaktadır. (el-Kuşeyrî) dedi ki: Azâbı öldürülmek diye yorumlayanlar "belki dönerler dîye" âyetini, onlardan geri kalanlar dönerler, diye açıklarlar. En büyük azâbın cehennem azâbı olduğu hususunda görüş ayrılığı yoktur. Ca'fer b. Muhammed'den gelen ve bunun Mehdi'nin kılıç ile çıkmasıdır, şeklindeki rivâyeti bundan müstesnadır. En yakın azâb ise fiatların yükselmesi demektir.

Şöyle de açıklanmıştır: Yüce Allah'ın:

"Belki dönerler diye" âyeti Mücahid ile el-Berâ'ya göre belki dönmek isterler ve bunu taleb ederler diye, demektir. Bu da yüce Allah'ın:

"Artık bizi geri döndür, salih amel işleyelim" (es-Secde, 32/12) âyetini andırmaktadır.

Burada "dönme isteği"ne "dönüş" adının verilmesi tıpkı "namaza kalkmak isteme"nin yüce Allah'ın:

"Namaza kalktığınızda" (el-Mâide, 5/6) âyetinde "namaza kalkmak" diye adlandırılmasına benzer. Ayrıca bu görüşün lehine; "Döndürülürler" diye meçhul olarak okuyanların kıraati de delil teşkil etmektedir. Bunu da ez-Zemahşerî zikretmiştir.

22

Rabbinin âyetleri ile kendisine öğüt verildikten sonra onlardan yüz çeviren kimseden daha zalim kimdir? Muhakkak ki Biz günahkârlardan intikam alanlarız.

"Rabbinin âyetleri" delil, belge ve alâmetleri

"ile kendisine öğüt verildikten sonra" onları kabul etmeyerek

"yüz çeviren kimseden daha zalim kimdir?" Hiç kimse böylesi bir kişiden daha fazla kendisine zulmedenıez.

"Muhakkak ki Biz günahkârlardan" yalanlamaları ve yüz çevirmeleri dolayısıyla

"intikam alanlarız."

23

Yemin olsun ki Biz, Mûsa'ya da kitabı verdik. Sen ona kavuşmaktan şüphe etme ve Biz onu İsrailoğullarına hidayet (önderi) kıldık.

24

Ve onlardan sabrettikleri zaman Bizim emrimizle hidayete ileten önderler kıldık. Onlar âyetlerimize iyiden iyiye inanıyorlardı.

"Yemin olsun ki Biz Mûsa'ya da kitabı verdik. Sen ona kavuşmaktan şüphe etme." Yani ey Muhammed, Mûsa ile kavuşmaktan yana şüphen olmasın. Bu açıklamayı İbn Abbâs yapmıştır. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) Mûsa (aleyhisselâm) ile îsra gecesinde karşılaşmıştır. Katade dedi ki: Mana, sen İsra gecesinde onunla karşılaşmış olduğundan yana şüphe içinde olma, şeklindedir. Her ikisinin de anlamı birdir.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir; Sen kıyâmette Mûsa ile karşılaşmaktan yana şüphe içinde olma. O günde sen onunla karşılaşacaksın.

Bir başka açıklama şöyledir: Mûsa'nın Kitabı kabul ile karşılamış olduğundan yana şüphen olmasın. Bu açıklamayı Mücahid ve ez-Zeccâc yapmışlardır. el-Hasen'den rivâyete göre o, âyetin anlamı hakkında şöyle demiştir:

"Yemin olsun ki Biz Mûsa'ya da kitabı verdik." Ona eziyet edildi ve yalanlandı, O bakımdan sen de onun karşılaşmış olduğu yalanlama ve eziyetlerin benzeri ile karşılaşmaktan yana şüphe içerisinde olma. Bu açıklamaya göre;

"Ona kavuşmak" lâfzındaki "he (o)" zamiri hazfedilmiş bir ifadeye ait olur ve onun karşılaştığı şeylerle karşılaşmaktan... anlamında olur.

en-Nehhâs dedi ki: Bu, garib bir görüştür. Şu kadar var ki bu görüş Amr b. Ubeyd'in rivâyetlerindendir.

İfadede bir takdim ve tehir olduğu da söylenmiştir. Buna göre anlam şöyledir: De ki: Sizin canınızı almakla görevli olan ölüm meleği sizin canınızı alır. O bakımdan sen ona kavuşmaktan şüphe etme. Buna göre bu ifade;

"Yemin olsun ki Biz Mûsa'ya da kitabı verdik" âyeti ile

"Ve Biz onu İsrailoğullarına hidayet kıldık" âyeti arasında bir mu'teriza (ara) cümlesi olarak gelmiş olmaktadır.

"Biz onu... kıldık" âyetindeki zamirin kime ait olduğu hususunda iki görüş vardır. Birincisine göre "Biz Mûsa'yı kıldık" anlamındadır ve bu görüş Katade'ye aittir. İkincisine göre ise Biz kitabı kıldık anlamındadır. Bu da el-Hasen'in görüşüdür.

"Ve onlardan... önderler" din hususunda kendilerine uyulacak liderler

"kıldık."

Kûfeliler:

"Önderler" diye okumaktadırlar. en-Nehhâs ise şöyle demektedir: Bu bütün nahivcilere göre bir lahindir. Çünkü bu aynı kelimede iki hemzenin arka arkaya kullanılması demektir ve bu nahvin incelikli konularından birisidir.

Bunun açıklaması şöyledir: Bu kelimenin aslı şeklindedir. Sonra "mim"in harekesi "hemze"ye verildikten sonra (ilk mim ikinci) "mim"e idgam edilmiş, ikinci "hemze" de iki "hemze" arka arkaya gelmesin diye hafifletilmiştir. (Çünkü) iki ayrı harf halinde arka arkaya iki hemzenin gelmesi uzak (pek doğru olmayan) bir iştir. Tek bir harfte ise; Âdem, diğer" kelimelerinde ve benzerlerinde olduğu gibi, İkincisi hafifletilmedikçe câiz olmaz. "Bu, bundan daha önderdir" denilirken "vav"lı da "ye"li de kullanılabilir. Bu açıklamalar daha önceden et-Tevbe Sûresi'nde (9/12. âyet, 7. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

"Bizim" bu hususta onlara verdiğimiz

"emrimizle" bu emre binaen

"hidâyete" insanları bize itaat etmeye

"ileten önderler kıldık." Buradaki

"bizim emrimizle" âyetinin

"Bizim emrimize" anlamında olduğu da söylenmiştir. Yani insanları Bizim dinimize ileten önderler kıldık.

Denildiğine göre kasıt peygamberlerdir. Bu görüş Katade'ye aittir. Bir diğer açıklamaya göre kasıt fukahâ ve İlim adamlarıdır,

"Sabrettikleri zaman" âyetindeki:

"Zaman" kelimesi umumiyetle "lâm" harfi üstün, "mim" harfi de üstün ve şeddeli olarak okunmuştur, "Sabrettikleri zaman" demektir. Ancak Yahya, Hamza, el-Kisaî, Halef ve Yakub' dan rivâyetle Ruveys; "Sabrettikleri için" diye okumuşlardır. Yani onlar sabrettikleri için Biz de onları önderler kıldık. Ebû Ubeyd de bu okuyuşu İbn Mes'ûd'un;

"Sabrettikleri için" şeklindeki "be" ile okuyuşunu gözöntinde bulundurarak tercihe değer bulmuştur.

Burada sözü edilen "sabır" din üzere ve sıkıntılara karşı bir sabırdır. Dünyadan uzak kalmakta sabır, diye de açıklanmıştır,

25

Şüphesiz Rabbin anlaşmazlığa düştükleri şeyler hakkında kıyâmet gününde aralarında bizzat hüküm verecektir.

"Şüphesiz Rabbin... kıyâmet gününde aralarında bizzat hüküm verecektir." Yani mü’minler ile kâfirler arasında hüküm verecek ve herkese hakettiği karşılığı verecektir. Peygamberler ile kavimleri arasında hüküm verecektir, diye de açıklanmıştır. Bunu da en-Nekkaş nakletmiştir.

26

Meskenlerinde gezip dolaştıkları kendilerinden önceki nice nesilleri helâk etmemiz artık onları doğru yola iletmedi mi? Muhakkak bunda âyetler vardır. Hâlâ dinlemeyecekler mi?

"Artık onları doğru yola iletmedi mi?" âyetini Ebû Abdurrahman es-Sülemî, Katade ve Yakub'dan Ebû Zeyd "nun" İle: "Onlara hidayet vermedik mi?" (anlamında) okumuşlardır. Bu (anlaşılması) açık bir kıraattir. en-Nehhâs şöyle demektedir: "Ya" ile (iletmedi mi, anlamındaki kıraat) okuyuşun açıklanması zordur. Çünkü şöyle denilir: Fiilin mutlaka bir failinin olması gerekir, "İletmedi" fiilinin faili nerede? Nahivciler bu hususta birtakım açıklamalar yapmışlardır. el-Ferrâ' der ki: Buradaki: "Nice" lâfzı "iletmedi" anlamındaki fiil ile ref mahallindedir. Ancak bu nahivcilerin: İstifham (soru edatların)da da: "Nice" edatında da Önceki lâfızlar hiçbir şekilde amel etmezler, şeklindeki kanaatlerine aykırıdır.

Ebû'l-Abbas'ın görüşüne göre ise: "İletti" âyeti: "Hidayete delalet etmekte olup: "Hidayet onları hidayete iletmedi mi?" demektir. Manası: "Allah onları hidayete iletmedi mi" şeklinde olduğu da söylenmiştir. Bu durumda ister "ya" ile okunsun, ister "nun" ile okunsun anlam birdir. Biz onlara kendilerinden önceki kâfir nesilleri helâk ettiğimizi açıklamadık mı, demek olur. ez-Zeccâc da şöyle demektedir: "Nice" lâfzı, "Helâk ettik" fiili ile nasb mahallindedir.

"Meskenlerinde gezip dolaştıkları" âyetinde yer alan

"gezip dolaştıkları" lâfzındaki zamirin helâk edilenlerin meskenlerinde yürüyenlere ait olma ihtimali vardır. İşte bunlar onların meskenlerinde yürümekte ve ibret almamaktadırlar, demek olur. Bu zamirin helâk edilenlere ait olma ihtimali de vardır, o takdirde hal olur. Anlamı da: Onlar meskenlerinde yürümekte iken Biz onları helâk ettik, şeklinde olur.

"Muhakkak bunda âyetler vardır. Hâlâ" Allah’ın âyetlerini

"dinlemeyecekler" ve öğüt almayacaklar

"mı?"

27

Görmezler mi ki Biz suyu kupkuru yere süreriz de onunla hayvanlarının ve kendilerinin yedikleri ekini bitiririz? Hâlâ görmezler mi?

"Görmezler mi ki Biz suyu kupkuru yere süreriz?" Yani bitkisi bulunmayan kupkuru yere orayı canlandıralım diye suyu sürmemizdeki kudretimizin kemalini bilmezler mi?

ez-Zemahşerî dedi ki:

"Kupkuru" bitkisi kesilip koparılmış yer demektir. Bu ise ya suyu bulunmadığından dolayı olur yahut ta orası otlanılarak bitkisinin sonu getirildiğinden dolayı olur. Bitki bitirmeyen çorak araziye böyle denilmez. Burada yüce Allah'ın:

"Onunla... ekini bitiririz" âyeti delil teşkil etmektedir. İbn Abbâs der ki: Bu, Yemen'deki bir yerdir. Mücahid dedi ki: Orası (Yemen'deki yerin ismi) Ebyen'dir,

İkrime de: Sözkonusu edilen, yağmur yağmamış, kuraklaşmıs. yerdir, ed-Dahhak ise: Kurak ve susuzluktan ölmüş yerdir. el-Ferrâ' der ki: Bitkisi bulunmayan yerdir, demişlerdir. el-Esmaî de: Hiçbir şey bitirmeyen yer demektir, demiştir.

Muhammed b. Yezid dedi ki: "el-Curuz: Kupkuru" lâfzının başına elif lâm gelmiş olduğundan ütürü muayyen bir yerin ismi olma ihtimali uzaktır. Bununla birlikte "Abbas ve Dahhak" özel isimlerinin başına elif lâm getirerek, el-Abbas ve ed-Dahhak diyenlerin görüşlerine göre Özel bir yer ismi olması da mümkündür. Üstelik İbn Abbâs’tan gelen rivâyet sahihtir ve tenkid edilecek bir tarafı yoktur. Diğer taraftan bu lâfız bir sıfattır. Marifenin sıfatı ise elif ve lâm ile gelir. Bu kelime, "önüne gelen herşeyi yiyip bitiren, geriye bir şey bırakmayan adam" anlamındaki; den alınmıştır. Reeez vezninde şair de şöyle demiştir:

"Aldatıcıdır, önüne geleni yer, acıktı mı da ağlar,

Hurmayı yer, çekirdeğini atmaz."

"Bulduğu herşeyi yiyen dişi deve" demektir. "Son derece kesici keskin kılıç"; Çekirgeler ekini toptan imha etti" anlamına gelmektedir. el-Ferrâ' ve başkalarının naklettiklerine göre; "Kupkuru yer" denilir. "Cimrilik etti, arzu etti, korktu" üç fiili ile birlikte, bu dört fiilde de dört türlü söyleyiş vardır.

Rivâyet edildiğine göre bu yerde nehir yoktur. Denizden de uzaktır. Her yıl nemli bir hava gelir ve yılda üç defa ekin ekerler. Yine Mücahid'den nakledildiğine göre burası Nil arazisidir.

"Onunla" o su ile

"hayvanlarının" ot ve yonca gibi

"ve kendilerinin" tane, sebze ve meyve türünden

"yedikleri ekini bitiririz."

"Hâlâ görmezler mi?" Bunu görüp bizim tekrar onları ölümden sonra diriltmeye kadir olduğumuzu bilmezler mi?

"Bitiririz" âyeti

"süreriz" âyeti üzerine atfedilmiş de olabilir. Makabli (önceki) ile bağlantısı olmayan (munkatı’) bir ifade de olabilir. "Hayvanlarının... yedikleri" sıfat olmak üzere nasb mahallindedir.

28

Derler ki: "Bu fetih ne zaman olur? Eğer doğru söyleyenler İseniz..."

"Eterler ki: Bu fetih ne zaman olur? Eğer doğru söyleyenler iseniz" âyetindeki:

"Ne zaman?" ref konumundadır. Bununla birlikte zarf olarak nasb konumunda olması da mümkündür.

Katade dedi ki: Fetih, hüküm vermek demektir. el-Ferrâ' ve el-Kutebî Mekke'nin fethini kastetmektedir, demişlerdir. Ancak, Mücahid'in yaptığı: Maksat kıyâmet günüdür, şeklindeki açıklama, bundan daha uygundur.

Rivâyet olunduğuna göre mü’minler; Yüce Allah kıyâmet gününde aramızda hüküm verecektir. İyilik yapana mükâfat verecek, kötülük işleyeni de cezalandıracaktır, demişlerdi. Bunun üzerine kâfirler alay olmak üzere: Fetih günü ne zaman olacak? Yani bu hüküm verme ne zaman olacak? dediler.

Hakim’e "fâtih ve fettâh" da denilir. Çünkü eşyalar onun vasıtası ile feth olur (açılır ve biri diğerinden ayrılır). Kur'ân-ı Kerîm'de de;

"Rabbimiz bizimle kavmimiz arasında sen kak ile fethet (hüküm ver)" (el-A'raf, 7/89) diye buyurulmaktadır. Bu husus daha önceden el-Bakara Sûresi'nde (2/76. âyetin tefsirinde) ve başka yerlerde geçmiş bulunmaktadır.

29

De ki: "Fetih gününde kâfirlere îmanları fayda vermez. Onlara mühlet de verilmez."

"De ki: Fetih gününde" âyetinde ("gün" anlamındaki; "yevm" kelimesinin) üstün gelmesi zarf olduğundan dolayıdır. el-Ferrâ' merfu okunmasını da câiz görmüştür.

"Kâfirlere Îmanları fayda vermez, onlara mühlet de verilmez." Eğer fetih gününden kasıt, Bedir günü yahut Mekke'nin fethedildiği gün ise, tevbe için onlara süre tanınmaz ve ertelenmezler. Çünkü Bedir'de öldürüldüler, Mekke'nin fethedildiği gün de kaçtılar, Halid b. el-Velid onlara yetişti ve yetiştiklerini öldürdü.

30

Artık onlardan yüz çevir ve bekle! Çünkü onlar da beklemekte olanlardır.

"Artık onlardan yüz çevir" âyetinin şu anlama geldiği söylenmiştir: Sen onların cahilliklerinden yüz çevir ve enırolunduğun şekilden başkası ile onlara cevap verme!

"Ve bekle! Çünkü onlar da beklemekte olanlardır." Yani Fetih gününü. Allah'ın senin lehine, onların aleyhine hüküm vereceği günü bekle.

İbn Abbâs dedi ki:

"Artık onlardan" yani Mekke'deki Kureyş müşriklerinden

"yüz çevir." Bu âyet et-Tevbe Sûresinde yer alan ve kılıç kullanmayı emreden:

"Artık o müşrikleri nerede bulursanız öldürün" (et-Tevbe. 9/5) âyeti ile nesholmuştur.

"Ve bekle" yani Benim sana verdiğim sözü bekle! Bedir gününü bekle, anlamında olduğu da söylenmiştir.

"Çünkü onlar da beklemekte olanlardır." Zamanın başınıza getireceği musibetleri gözetlemektedirler.

Âyetin neshedilmemiş olduğu da söylenmiştir. Zira ateşkes ve buna benzer hususlar dolayısıyla Savaşma emri bulunmakla birlikte yüz çevirmek sözkonusu olabilir. Âyet, sen delili onlara açıkladıktan sonra onlardan yüz çevir ve bekle, çünkü onlar da beklemektedirler, diye de açıklamıştır. Şayet: Onlar kıyâmet gününe Îman etmedikleri halde, kıyâmet gününü nasıl beklesinler? diye sorulacak olursa, buna iki şekilde cevab verilebilir:

1- Anlam şöyle olur: Onlar ölümü beklemektedirler. Ölüm ise kıyâmetin sebebleri arasındadır. O takdirde bu ifade bir mecaz olur,

2- Aralarında kıyâmet hakkında şüphe eden olduğu gibi, îman edenleri de vardır, O takdirde bu âyet, bu iki sınıfa da verilen bir cevab olur. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

İbn es-Sümeykâ "Çünkü onlar da beklemekte olanlardır" anlamındaki âyette yer alan "zı" harfini (esreli değil de) üstün olarak: "Onlar beklenmektedirler" diye okumuştur. Bu okuyuş, Mücahid ve İbn Muhaysın'dan da rivâyet edilmiştir. el-Ferrâ' dedi ki: Böyle bir okuyuş takdiri ve hazfedilmiş bir ifade kabul edilmedikçe sahih olamaz. İfadenin takdiri de Onlar gözetlenmektedirler" şeklindedir. Ebû Hatim dedi ki: Sahih olan bu harfin esreli olduğudur, yani sen onların azablarını bekle, onlar da senin helâk oluşunu beklemektedirler.

Şöyle de denilmiştir: İbn es-Sümeyka'nın "zı" harfinin üstün ile doğru kabul ettiği kıraatin anlamı şudur: Sen onların helâk edilmelerini bekle, çünkü onlar helâk edilişleri beklenilmesine lâyık olan kimselerdir. Yani onlar kaçınılmaz olarak helâk olacaklardır ve sen bunu gözetle, çünkü semadaki melekler de onu beklemektedirler. Bu açıklamayı ez-Zemahşerî zikretmiştir ki, el-Ferrâ''nın açıklamasının anlamı da budur. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.