YÂSÎN SÛRESİ

Rahmân ve Rahîm Allah'ın İsmi ile

Mekke'de indiği icma ile kabul edilmiştir. 83 âyettir. Şu kadar var ki bir kesim: Yüce Allah'ın:

"Onların önden gönderdiklerini de, izlerini de yazarız" (Yâsîn, 36/12) âyetinin -ileride de geleceği gibi- ensardan olan Selimeoğulları hakkında, bulundukları yerleri bırakıp Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın mescidinin yakınına gelmeyi istemeleri üzerine indiğini söylemişlerdir. Ebû Dâvûd'un Kitabında (Sünen'inde) Ma'kil b. Yesar'dan şöyle dediği zikredilmektedir: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Ölülerinize Yâsîn Sûresi'ni okuyunuz." Ebû Dâvûd, III, 191; Müsned, V, 26. el-Acurrî'nin zikrettiğine göre Um ed-Derda, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan şöyle buyurduğunu zikretmektedir: "Üzerine Yâsîn Sûresi okunan herbir ölünün Allah mutlaka işini kolaylaştırır." Deylemî, Firdevs, IV, 32 (ancak Ebû'd-Dercla'dan) Dârimî'nin Müsned'inde Ebû Hüreyre'den şöyle dediği zikredilmektedir: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Her kim Allah'ın rızasını isteyerek bir gece Yâsîn Sûresi'ni okur ise o gecede ona mağfiret olunur." Bunu Ebû Nuaym de rivâyet etmiştir. Dârimî, II, 549- Ayrıca bk. Dârimi, II, 548; İbn Hibban. Sahih, VI, 312.

Tirmizî'nin rivâyetine göre de Enes (radıyallahü anh) şöyle demiştir: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Her şeyin bir kalbi vardır. Kur'ân'ın kalbi de Yâsîn'dir. Her kim Yâsîn'i okuyacak olursa, onu okuması karşılığında Kur'ân-ı Kerîm'i on defa okumuş gibi Allah ona (ecir) yazar." (Tirmizî) dedi ki: Bu garib bir hadistir. Senedinde Harun Ebû Muhammed diye birisi vardır ki, meçhul bir ravidir. Bu hususta Ebû Bekir es-Sıddîk'tan da gelmiş rivâyet vardır. Ancak Ebû Bekir yoluyla gelen bu hadis isnadı bakımından sahih değildir, isnadı zayıftır. Tirmizi, V, 162.

Âişe (radıyallahü anha)'dan rivâyete göre de Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Şüphesiz Kur'ân-ı Kerîm'de okuyanlarına şefaat eden, onu dinleyenlere mağfiret olunan bir sûre vardır. Biliniz ki bu sûre Yâsîn Sûresi'dir. Bunun Tevraftaki ismi "el-Muimme"dır." Ey Allah'ın Rasûlu! el-Muimme ne demektir? diye sorulunca şöyle buyurdu: "O sûreyi okuyanı dünya hayrı ile kuşatır, âhiretin dehşetli hallerini ondan uzaklaştırır. Bu sûre aynı zamanda ed-Dafia ve el-Kadıye diye de adlandırılır." Ey Allah'ın Rasûlü! Bu nasıl olur? diye sorulunca şöyle buyurdu: "Bu sûreyi okuyandan her türlü kötülüğü defeder, onun bütün ihtiyaçlarını karşılar. Bu sûreyi okuyan kimsenin bu okuyuşu yirmi hacca bedeldir. Bu sûreyi dinleyen kimsenin bu dinlemesi Allah yolunda sadaka olarak dağıttığı bin dinar gibidir. Bu sûreyi yazıpta (onun suyunu) içen bir kimsenin içine bin tane ilaç, bin nûr, bin yakîn, bin rahmet, bin şefkat, bin hidayeti de içine sokar. Ayrıca içinden her türlü hastalık ve her türlü kini alıp götürür." Bunu es-Sa'lebî, Âişe (radıyallahü anha)'dan gelen bir rivâyet olarak zikretmiş, Tirmizî el-Hakim de Nevadiru'l-Usul'de Ebû Bekir es-Sıddîk (radıyallahü anh)'dan müsned (sened-i muttasıl) bir hadis olarak rivâyet etmiştir. Tirmizî el-Hakim, Nevadiru'l-Usul, III, 285; Beyhaki. Şuabu',-Îman, II, 481.

Dârimî'nin Müsned'inde Şehr b. Havşeb'den şöyle dediği kaydedilmektedir: İbn Abbâs dedi ki: Kim sabahı ettiğinde Yâsîn Sûresi'ni okuyacak olursa, akşamı edinceye kadar o günü için ona kolaylıklar ihsan edilir. Kim bu sûreyi gecenin ilk saatlerinde akşamı ettiğinde okuyacak olursa, sabahı edinceye kadar o gece ona kolaylıklar verilir Dârimi, II, 549.

en-Nehhâs da Abdurrahman b. Ebi Leyla'dan şöyle dediğini zikretmektedir: Herşeyin bir kalbi vardır. Kur'ân'ın kalbi de Yâsîn'dir. Kim bunu gündüzün okuyacak olursa, artık o keder ve üzüntülerden kurtulur. Kim geceleyin onu okursa günahları bağışlanır. Şehr b. Havşeb dedi ki: Cennet ehli (cennette) sadece Ta-Ha ve Yâsîn sûrelerini okurlar.

Bu üç rivâyetin üçünü de el-Maverdî merfu olarak (Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a ulaşan bir sened ile) rivâyet edip şöyle demiştir: ed-Dahhak, İbn Abbâs'tan rivâyetle dedi ki: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "Şüphesiz her şeyin bir kalbi vardır ve Kur'ân-ı Kerîm'in kalbi de Yâsîn'dir. Her kim bu sûreyi geceleyin okuyacak olursa, o gece ona kolaylıklar verilir. Her kim bunu bir gündüz okuyacak olursa, o gün ona kolaylık verilir. Şüphesiz ki cennetliklerden Kur'ân kaldırılır (Kur'ân'ı unuturlar). Ta-Ha ve Yâsîn dışında hiçbir şey okumazlar. " Maverdi, Nüket, V, 35.

Yahya b. Ebi Kesir der ki: Bana ulaştığına göre Yâsîn Sûresi'ni geceleyin okuyan bir kimse sabahı edinceye kadar sevinç içerisinde kalır. Sabahleyin onu kim okursa, akşama kadar sevinç içinde kalır. Bunu gerçekten deneyen kimseler bana anlatmışlardır. Bu rivâyeti de es-Sa'lebî ve İbn Atiyye zikretmiştir. İbn Atiyye de: Tecrübe de bunun doğruluğunu ortaya koymuştur, demiştir.

Tirmizî el-Hakim, Nevadiru'l-Usul'de Abdu'l-A'la'dan şöyle dediğini nakletmektir: Bize Muhammed b. es-Salt anlattı, o Ömer b. Sabit'ten, o Muhammed b. Mervan'dan, o Ebû Cafer'den dedi ki: Her kim kalbinde bir katılık hissederse Yâsîn Sûresi'ni bir cam kaseye zaferan ile yazsın, sonra da onu içsin. Rahmetlik babam bana anlattı, dedi ki: Bize Asram b. Havşeb, Bakıyye b. el-Velid'den anlattı, Bakıyye, el-Mutemir b. Eşref den, o Muhammed b. Ali'den dedi ki: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Kur'ân yüce Allah dışında herşeyden faziletlidir. Kur'ân'ın diğer sözlere üstünlüğü Allah'ın yarattıklarına üstünlüğü gibidir. Kur'ân'a gereken saygıyı gösteren bir kimse yüce Allah'a saygı göstermiş olur. Kur'ân'a gereken saygıyı göstermeyen bir kimse Allah'a da saygı göstermez. Allah'ın nezdinde Kur'ân-ı Kerîm'in saygınlığı tıpkı babanın çocuğuna karşı saygınlığı gibidir. Kur'ân şefaatçidir ve şefaati kabul olunan bir kitabtır. Kur'ân tasdik edilen bir tartışmacıdır. Kur'ân kime şefaat ederse, onun şefaati kabul edilir. Kur'ân ile tartışan bir kimsenin o tartışması tasdik edilir. Kur'ân'ı önüne koyan bir kimseyi Kur'ân cennete götürür. Kur'ân'ı arkasına atan kimseyi ise cehennem ateşine sürükler. Kur'ân hamelesi (ezberleyerek ve amel ederek taşıyıcıları) Allah'ın rahmeti ile kuşatılmış, Allah'ın nuru giydirilmiş, Allah'ın kelamı kendilerine öğretilmiş kimselerdir. Bunları dost belleyen kimse Allah'ı dost bilmiş, bunlara düşmanlık eden kimse de Allah'a düşmanlık etmiş olur. Yüce Allah şöyle buyurur: "Ey Kur'ân taşıyıcıları, O'nun kitabına gereken saygıyı göstermek suretiyle Rabbinizin çağrısını kabul ediniz. Böylelikle o sevginizi arttırır, kullarına sizi daha çok sevdirir. Kur'ân'ı dinleyen kimse üzerinden dünya belasını defeder. Kur'ân'ı okuyan kimseden de âhiret belasını defeder. Allah'ın Kitabından bir âyet-i kerîme dinleyen bir kimseye Arşın altından itibaren yere kadar olan herşeyden daha faziletli şeyler verilir. Şüphesiz Allah'ın Kitabında kıyâmet gününde el-Azize, sahibi de şerif diye anılan bir sûre vardır. Bu sûre kendisini bellemiş olan kimse için Rabia ve Mudar'dan daha fazla kimseye şefaat eder. İşte bu Yâsîn Sûresi'dir." Tirmizî el-Hakim, Nevadir'l-Usul, III, 260.

es-Sa'lebî'nin Ebû Hüreyre'den rivâyet ettiğine göre Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Kim perşembe gecesi (perşembeyi cumaya bağlayan gece) Yâsîn Sûresi'ni okuyacak olursa, günahı bağışlanmış olarak sabahı eder." Dariml, II, 549. 550, ed-Duhan (44. sûre) için.

Enes'ten rivâyet edildiğine göre de Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Kim kabristana girer ve Yâsîn Sûresi'ni okursa, o gün Allah onların azabını hafifletir ve o kimse için de harfleri sayısınca hasenat yazılır."

1

Yâsîn.

Âyetin tefsiri için bak:2

2

Çok hikmetli Kur'ân hakkı için.

"Yâsîn" âyeti bir kaç türlü okunmuştur. Medineliler ile el-Kisaî

"Yâsîn. Çok hikmetli Kur'ân hakkı için" âyetinde yer alan

"Yâsîn"in sonundaki "nun"u "vav"a idgam ile okumuşlardır. Ebû Amr el-A'meş ve Hamza ise "nûn"u izhar ile: diye, Îsa b. Ömer; şeklinde nûn harfini nasb ile İbn Abbâs, İbn Ebi İshak ve Nasr b. Âsım; şeklinde nün harfini esre ile okumuşlardır. Harun el-Aver ve Muhammed b. es-Semeyka; şeklinde "nûn" harfini ötreli okumuşlardır. Böylece bunlar beş kıraat olmaktadır.

Birine kıraat olan idgamlı kıraat Arapçada ön görülen bir kıraat şeklidir. Çünkü sakin "nûn" "vav"a idgam edilir. "Nûn" harfini izhar ile okuyan kimse de bunu şöyle açıklar: Hece harfleri üzerlerinde vakıf yapmak suretiyle okunur. İdgam ancak idrac ile okuma halinde sözkonusudur.

Sîbeveyh nasb ile okuyuşu sözkonusu etmiş ve bunu iki türlü açıklamıştır: Birincisi, mef'ûl olarak kabul edip munsarıf kabul etmemektir. Çünkü ona göre bu A'cemi (yani Arapça olmayan) ve "Habil" konumunda bir isimdir. İfadenin takdiri: "Yâsîn'i hatırla" şeklindedir. Ayrıca Sîbeveyh bunu sûrenin ismi olarak değerlendirmiştir. Onun diğer görüşüne göre bu; : Nasıl ve nerede" lâfızları gibi fetha üzere mebnidir.

Esreli okuyuşa gelince, el-Ferrâ'nın iddiasına göre bu Arapların: "Yemin olsun ki yapmayacağım" tabirlerini andırmaktadır. Buna göre; "Yâsîn (hakkı için)" yemin olmaktadır. İbn Abbâs da böyle demiştir.

Bunun: Dün, Hazami, bunlar, Rakaşi"ye (ve benzeri sonu kesre üzere mebni kelimelere)" benzediği de söylenmiştir.

Ötreli okuyanlar: "den beri, orası, yanlız, asla" kelimeleri ile, müfred münada olarak; Ey adam" deyip vakıf yapanların söyleyişine benzeterek okumuşlardır.

İbn es-Semeyka' ve Harun der ki: Bunun tefsiri ile ilgili olarak: "Ey adam" anlamında olduğu rivâyeti de gelmiştir. Buna en uygun olan ise (sin harfinin) ötreli okunmasıdır.

İbnu'l-Enbarî der ki bu sûrenin bir başlangıcıdır, diyen kimselerin görüşüne göre "Yâsîn" diye vakıf yapmak güzeldir. Yâsîn, ey adam demektir, diyenler ise bunun üzerinde vakıf yapmazlar. İbn Abbâs, İbn Mes’ûd ve başkalarından gelen rivâyete göre bunun manası: Ey insandır. Bunlar aynı zamanda yüce Allah'ın:

"Ali Yâsîn'e (İlyas'a) selam olsun." (es-Saffat, 37/130) âyetini, Muhammed'in alîne selam olsun, diye açıklamışlardır.

Said b. Cübeyr de şöyle demektedir: Bu Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın isimlerinden birisidir. Buna delil de yüce Allah'ın:

"Muhakkak sen gönderilmiş peygamberlerdensin" âyetidir. es-Seyyid el-Himyerî de şöyle demektedir:

"Ey nefs! Samimi sevgi ile olanca gayretinle,

Kimseye içten öğüt verme; Ali Yâsîn'den başkalarına."

Ebubekr el-Verrak: Ey insanların efendisi demektir, diye açıklamıştır. Bunun Allah'ın isimlerinden birisi olduğu da söylenmiştir. Bu da Malik'in görüşüdür. Eşheb ondan şöyle demektedir: Ben ona: Herhangi bir kimse Yâsîn ismini alabilir mi? diye sordum, o da: Yüce Allah'ın:

"Yâsîn, çok hikmetli Kur'ân hakkı için" âyeti dolayısıyla olmaması gerektiği görüşündeyim. Çünkü yüce Allah: Bu Benim adımdır, Yâsîn'dir diye buyurmaktadır, dedi.

İbnu'l-Arabî der ki: Bu çok üstün bir açıklamadır. Çünkü kulun yüce Rabbin ismini alması kendisinde o ismin bir manası bulunması halinde câiz olur. Alim, kadir, murid, mütekellim gibi. Malik'in: "Yâsîn" adının insana verilmesini kabul etmeyişi anlamı bilinemeyen Allah'ın isimlerinden bir isim oluşundan dolayıdır ve bu anlam, yüce Rabbin kendine has olan hususiyetlerinden birisinin ismi da olabilir. O vakit kulun böyle bir isim almaya kalkışması da câiz olmaz.

Şayet yüce Allah:

"İlyas'a (âli Yasin'e) selam olsun." (es-Saffat, 37/130) diye buyurmuştur. (Buna ne cevab verilir)? denilecek olursa, şöyle deriz: Bu, harfleri hecelenebilen bir şekilde yazılmıştır. O bakımdan bunun isim olarak kullanılması caizdir. Malik, harfleri hecelenebilecek şekilde (kelime halinde) yazılmamış olan ile ilgili olarak açıklamada bulunmuştur. Buna sebep ise izahındaki zorluktur. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Bazı âlimler de şöyle demişlerdir: Yüce Allah, bu sûreye Ya ve Sin harfleri ile başlamıştır. Bütün hayırlar bu iki harfte toplanır. Ayrıca bu şekildeki bir başlayış onun kalp olduğuna delildir. Kalp vücudun başıdır. Aynı şekilde "Yâsîn" Sûresi de diğer sûrelerin başıdır, Kur'ân'ın tamamını kapsamaktadır.

Yine Yâsîn'in menşei hakkında farklı görüşler vardır. Said b. Cübeyr ile İkrime bu Habeşçedir derken, en-Nehaî, Taylıların lehçesi böyledir, el-Hasen Kelb'in lehçesi böyledir der. el-Kelbî ise bu Süryanicedir, Araplar da bunu kullandıklarından ötürü Arapça olmuştur, demiştir. Bu anlamdaki açıklamalar daha önceden hem Ta-Ha Sûresi'nde (20/1. âyetin tefsirinde) hem de bu kitabın (tefsirin) mukaddimesinde (Kur'ân-ı Kerîm'de Arapçanın Dışında Kelimeler Var mıdır? bahsinde) yeteri kadarıyla geçmiş bulunmaktadır.

Kadı Iyad "Yâsîn"in anlamı ile ilgili müfessirlerin görüşlerini sıralamış ve onun naklettiğine göre Ebû Muhammed Mekkî, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın şöyle buyurduğunu bildirmiştir: "Benim Rabbimin nezdinde on tane ismim vardır... " ve Daha sonra bunlar arasında Ta-Ha ve Yâsîn'i de saymaktadır.

Derim ki: el-Maverdî, Ali (radıyallahü anh)'dan şöyle dediğini belirtmektedir. Ben Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı şöyle buyururken dinledim: "Şüphesiz yüce Allah Kur'ân-ı Kerîm'de beni yedi isim ile anmıştır: Muhammed, Ahmed, Taha, Yâsîn, Müzzemmil, Müddessir ve Abdullah." Maverdî, en-Nüket, V, 5'te muhakkik, ilgili notta bu hadisin sahih bir rivâyetinin bulunmadığını zikretmektedir. Bunu el-Kadî (el-Maverdi) söylemiştir.

Ebû Abdurrahman es-Sülemî'nin Cafer es-Sadık'tan naklettiğine göre yüce Allah, bununla peygamberine hitaben "es-Seyyid" demeyi murad etmiştir.

İbn Abbâs'tan da

"Yâsîn"in "ey insan" demek olduğu ve yüce Allah'ın bununla Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı kastettiğini söylediği nakledilmiştir. Ayrıca İbn Abbâs: Bu bir yemindir ve yüce Allah'ın isimlerinden bir isimdir, diye de açıklamıştır.

ez-Zeccâc dedi ki: Anlamının ey Muhammed, ey adam ve ey insan olduğu söylenmiştir.

İbn el-Hanefiye'den

"Yâsîn" ey Muhammed, Ka'b'dan gelen rivâyete göre de

"Yâsîn" yüce Allah'ın gökleri ve yeri yaratmadan ikibin yıl önce yaptığı bir yemin olduğunu söylediği nakledilmiştir. Yüce Allah önce: Ey Muhammed: "Muhakkak sen gönderilmiş peygamberlerdensin" diye buyurduktan sonra "çok hikmetli Kur'ân hakkı için" diye buyurmuştur.

Yâsîn'in Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın isimlerinden bir isim olduğu kabul edilip bu ifadede yemin anlamı olduğu da sahih ise; bunda -az önce geçtiği üzere- pek büyük bir tazim anlamı olduğu ortaya çıkar. Bunda yemin anlamı olduğunu daha sonra gelen yeminin ona atfedilmiş olması da pekiştirmektedir. Şayet nida anlamında ise onun risaletinin tahkiki ve hidayete ilettiğine dair şahitliği ortaya koymak üzere de ondan sonra bir diğer yemin gelmiştir. Yüce Allah, ismine ve Kitabına yemin ederek, Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın Allah'ın vahyi ile kullarına gönderdiği rasûllerden ve sahib olduğu imanı dolayısıyla dosdoğru bir yol üzere olduğuna yemin etmektedir. Yani onun izlediği yolun herhangi bir eğriliği yoktur ve haktan uzak değildir.

en-Nekkaş der ki: Yüce Allah, Kitabında göndermiş olduğu herhangi bir peygamberin rasûl olduğuna ondan başka hiçbir kimse için yemin etmiş değildir. Bu ise "ey efendi" anlamına geldiğini söyleyenlerin açıklamasına göre çok büyük bir tazim ve onun şanını oldukça yüceltici bir ifade olur. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) da: "Ben Âdem oğlunun seyyidi (efendisi)yim." diye buyurmuştur. (en-Nekkaş'ın) sözleri burada sona ermektedir.

el-Kuşeyrî'nin naklettiğine göre İbn Abbâs şöyle demiştir: Kureyş kâfirleri sen Allah tarafından gönderilmiş bir peygamber değilsin, Allah seni bize peygamber olarak göndermiş değildir, dediler. Yüce Allah da muhkem Kur'ân-ı Kerîm'e, Muhammed'in gönderilmiş peygamberlerden olduğuna yemin etmektedir.

"Çok hikmetli (hakim)"; herhangi bir tutarsızlık ve çelişkiye maruz kalmayacak şekilde son derece sağlam ve muhkem kılınmış demektir. Nitekim yüce Allah bir başka yerde;

"Bu âyetleri sağlamlaştırılmış (muhkem kılınmış)... bir kitabdır" (Hud, 11/1) diye buyurmaktadır. Aynı şekilde bu Kitab, söz dizisinde ve anlamlarında da muhkem ve sağlam kılınmıştır. Herhangi bir tutarsızlık ona erişemez.

"Hakim" bazan yüce Allah hakkında "kef" harfi esreli olarak: "muhkim (sağlamlaştıran, sağlam kılan)" anlamında da kullanılabilir. Tıpkı "elinv'in "mu'lim (can yakıcı)" anlamında kullanılması gibi.

3

Muhakkak sen gönderilmiş peygamberlerdensin.

4

Dosdoğru bir yol üzerindesin.

"Dosdoğru bir yol üzerindesin." Yani İslâm'ın kendisi olan dosdoğru bir din üzerindesin. ez-Zeccâc: Senden önce gelip geçmiş olan peygamberlerin yolu üzerindesin, diye açıklamıştır. Yine ez-Zeccâc

"Muhakkak sen gönderilmiş peygamberlerdensin" âyeti:

"Muhakkak"ın haberidir.

"Dosdoğru bir yol üzerindesin" âyeti da ikinci haberdir. Yani şüphesiz ki sen gönderilmiş peygamberlerdensin ve muhakkak sen dosdoğru bir yol üzerindesin, demektir.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Şüphesiz ki sen dosdoğru giden ve gönderilmiş peygamberlerdensin. Bu durumda "dosdoğru bir yol üzerindesin" âyeti "gönderilmiş peygamberlerdensin" âyetinin sılası kapsamındadır. Şüphesiz ki sen dosdoğru bir yol üzere gönderilmiş peygamberlerdensin, demek olur. Bu da yüce Allah'ın:

"Muhakkak ki sen dosdoğru yola iletirsin... Allah'ın yoluna" (eş-Şura, 42/52-53) âyetine benzer. Yani o yolu izlemeyi emreden Allah'ın yoluna (iletirsin) demektir.

5

Güçlü ve intikam alıcı, çok rahmet edici tarafından indirilmedir.

"Güçlü ve intikam alıcı, çok rahmet edici Allah tarafından indirilmedir" âyetinde yer alan

"İndirilme" lâfzını İbn Amir, Hafs, el-A'meş, Yahya, Hamza, el-Kisaî ve Halef mastar (mef'ûl-i mutlak) olarak "lam" harfini nasb ile okumuşlardır. "Allah bunu özel bir şekilde indirmiştir" anlamındadır. Mastarı muzaf yaparak marife (belirtili) olmuştur. Yüce Allah'ın:

"Boyunlarını vurun." (Muhammed, 47/4) âyetine benzer ki; bu da: Boyunları vurarak (onları öldürün) anlamındadır. Diğerleri ise hazfedilmiş bir mübtedanın haberi olarak diye ref' ile ve: O ... indirilmiştir" anlamında okumuşlardır. Yahutta senin üzerine indirilen (bu kitab) aziz ve rahim olan tarafından indirilmiştir, anlamındadır.

Bununla birlikte "Kur'ân"dan bedel olmak üzere mecrur olarak diye de okunmuştur. Buna göre "İndirilme" Kur'ân-ı Kerîm'e raci olur. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a raci olduğu da söylenmiştir. Yani şüphesiz ki sen gönderilmiş peygamberlerdensin ve şüphesiz ki sen "aziz ve rahim olan tarafından indirilmişsin." Burada "indirme" buna göre; peygamber olarak gönderilmek anlamındadır. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Gerçek şu ki Allah size zikir indirmiştir... Okuyan bir peygamber (göndermiştir)." (et-Talâk, 65/10-11) Yine yüce Allah yağmuru gönderdi, yağmuru indirdi, denilerek aynı anlam kastedilmektedir. Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem) da yüce Allah'ın semadan indirdiği rahmetidir.

Bunu nasb ile okuyanlar da şöyle derler: Şüphesizki sen aziz ve rahim olan tarafından rasûl olarak gönderilmiş peygamberlerdensin, demektir.

Aziz (güçlü ve intikam alıcı): Kendisine muhalefet edenlerden intikam alan;

"Çok rahmet edici (radıyallahü anhhim)" de kendisine itaat edenlere merhametli olan, demektir.

6

Ataları azâb ile korkutulmadığı için kendileri gafiller olan bir kavmi korkutasın diye.

"Ataları azâb ile korkutulmadık... bir kavmi korkutasın diye" âyetindeki: lâfzının, aralarında Katade'nin de bulunduğu tefsir âlimlerinin çoğunluğuna göre, i'rabta yeri yoktur. Çünkü bu bir nefy (olumsuzluk) edatıdır. Anlamı da: Senden önce atalarına korkutup uyaran bir kimsenin gelmediği bir kavmi uyarıp korkutasın diye... demektir.

Bunun: ism-i mevsulu anlamında olduğu da söylenmiştir. Buna göre âyet, ataları uyarılıp korkutulduğu gibi sen de kendilerini uyarıp korkutasın diye... demek olur. Bu açıklamayı da İbn Abbâs, İkrime ve yine Katade yapmıştır.

ile fiilin bir arada mastar anlamını verdiği de söylenmiştir. Atalarının uyarılıp korkutulmasına benzer bir şekilde bir kavmi uyarıp korkutasın diye... demek olur. Çünkü Araplara tevatür yoluyla peygamberlerin haberlerinin ulaşmış olması mümkündür. O halde anlam, bizzat kendilerinden gelmiş bir peygamber vasıtasıyla uyarılıp korkutulmamış... demek olur. Bu hususta haber kendilerine ulaşmış olmakla birlikte (zamanla) gaflete düşmüş, yüz çevirmiş ve bunu unutmuş da olabilirler.

Ayrıca bu, herhangi bir peygamberin haberi kendilerine ulaşmamış kavme yönelik bir hitab da olabilir. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Halbuki Biz, onlara okuyacakları kitablar göndermemiştik. Senden önce onlara bir nezir (uyarıp korkutucu bir peygamber) de göndermemiştik." (Sebe', 34/44);

"O senden önce kendilerine bir korkutucu gelmemiş olan bir kavmi kendisi ile uyarasın diye Rabbinden gelen haktır. Olur ki hidayet bulurlar." (es-Secde, 32/3) Kendilerine herhangi bir peygamberin gelmemiş olduğu bir kavim...

Peygamberlerin haberlerinin kendilerine ulaştığı kimselerin sözkonusu edildiğini kabul edenlerin görüşlerine göre anlam şöyle olur: Bunlar şu anda bu uyarmadan yüz çevirmekte ve gaflet içinde bulunmaktadırlar. Nitekim bir şeyden yüz çeviren kimse hakkında: "o bundan gafildir" denilir.

Bir başka açıklamaya göre onlar Allah'ın vereceği cezadan yana gaflet içindedirler, demektir.

7

Yemin olsun ki, onların çoğunun üzerine o söz hak olmuştur. Artık onlar îmana gelmezler.

"Yemin olsun ki onların çoğunun üzerine o söz hak olmuştur." Yani azâb onların çoğuna vacib olmuştur.

"Artık onlar" senin uyarman ile

"îmana gelmezler."

Bu, yüce Allah'ın ilminde küfür üzere öleceği bilinen kimseler hakkındadır. Daha sonra yüce Allah, onların imanı terkediş sebeblerini açıklayarak şöyle buyurmaktadır:

8

Şüphe yok ki Biz, onların boyunlarına çenelerine varan demir halkalar koyduk. O bakımdan başlarını kaldırmış haldedirler.

"Şüphe yok ki Biz, onların boyunlarına... demir halkalar koyduk." Denildiğine göre bu âyet Ebû Cehil b. Hişam ile Mahzumoğullarına mensub iki arkadaşı hakkında inmiştir. Şöyle ki Ebû Cehil eğer Muhammed'i namaz kılarken görecek olursa, mutlaka başını taş ile yaracağına dair yemin etmişti. Onu görünce ona atmak üzere bir taş kaldırmaya eğildi. Ancak bu işi yapmak üzere davranınca eli boynuna doğru gitti ve taş da eline yapıştı. Bu açıklamayı İbn Abbâs, İkrime ve başkaları yapmıştır. Buna göre bu ifade bir temsildir, yani o eli boynuna zincir ile bağlanmış bir kimse durumundadır. Ebû Cehil daha sonra arkadaşlarının yanına geri dönünce gördüklerini onlara haber verdi. İkinci adam olan el-Velid b. el-Muğire: Başını ben yaracağım dedi. O da peygamber namaz kılarken ona taş atmak üzere gitti, yüce Allah gözlerini kör etti. Peygamberin sesini işittiği halde onu görmez oldu. Arkadaşlarının yanına geri döndü, ancak onları göremiyordu. Nihayet ona seslendiklerinde şöyle dedi: Allah'a yemin ederim, ben onu görmedim, sadece onun sesini duydum. Üçüncüleri de: Allah'a yemin ederim ki, onun başını ben yaracağım dedi. Sonra da eline taş alıp gitti. Bu sefer gerisin geri dönmeye başladı ve nihayet sırtüstü baygın olarak yere yıkıldı. Ne oluyorsun? diye sorulunca, başıma çok büyük bir iş geldi, dedi. Ben adamı gördüm fakat ona yaklaşınca kendisinden daha büyüğünü asla görmediğim bir devenin benimle onun arasında durup kuyruğunu salladığını gördüm. Lat ve Uzza adına yemin ederim ki, eğer ona yaklaşacak olsaydım, bu erkek deve beni yiyecekti.

İşte bunun üzerine yüce Allah:

"Şüphe yok ki Biz, onların boyunlarına çenelerine varan demir halkalar koyduk. O bakımdan başlarını kaldırmış haldedirler." âyetini indirdi.

İbn Abbâs: "Şüphe yok ki Biz, onların sağ ellerine... koyduk" diye okumuştur. ez-Zeccâc dedi ki: Bu ifadeler Biz onların ellerine... koyduk" diye de okunmuştur. en-Nehhâs der ki: Bu okuyuş(lar) bir tefsirdir. Mushafa muhalif olan şekilde kıraat olmaz.

Cemaatin benimsediği kıraate göre ifadede hazfedilmiş lâfızlar vardır. İfadenin takdiri şöyledir: Biz, onların boyunlarına ve ellerine zincirler koyduk. Bunlar onların çenelerine kadar ulaşmaktadır. O halde burada kasıt boyunlar değil ellerdir. Araplar bu gibi anlatımlarda (bu tür lâfızları) hazfederler. Bunun bir benzeri de:

"Sizi sıcaktan koruyacak elbiseler" (en-Nahl, 16/81) âyetidir. Bu: ...ve bir de soğuktan koruyacak elbiseler takdirinder ki, bu hazfedilmiştir. Çünkü sıcağa karşı koruyan, soğuğa karşı da koruyucudur. Diğer taraftan zincirler eğer boyuna vurulacak olursa, ellerin de zincire vurulmuş olması kaçınılmaz bir şeydir. Özellikle burada yüce Allah:

"çenelerine varan" diye buyurmaktadır ki, bununla ellerin de zincire vurulmasının kastedildiği anlaşılmış olmaktadır.

"O bakımdan başlarını kaldırmış haldedirler." Yani onlar başlarını eğemeyecek şekilde kaldırmış bulunuyorlar. Çünkü elleri çenesinin altında zincire vurulmuş bir kimsenin başı yukarı doğru kalkar. Abdullah b. Yahya'nın rivâyetine göre Ali b. Ebî Tâlib (radıyallahü anh) onlara "başları kaldırma" şeklini; ellerini çenesinin altına getirip onları birbirine yapıştırarak başını yukarı doğru kaldırarak göstermiştir.

en-Nehhâs der ki: Bu, bu hususta gelmiş rivâyetlerin en değerlileridir. Bu el-Esmaî'nin anlattıklarından alınmıştır. O şöyle demektedir: Atın başını kaldırmak maksadıyla dizginlerini çekmeyi anlatmak üzere; " Atın dizginlerini çektim" denilir.

en-Nehhâs der ki: Burada "kaf" harfi mahreç itibariyle yakınlığından ötürü "kef'den bedel getirilmiştir. Nitekim (kâf ve kef harfleriyle): "Onu kahrettim" denilir. el-Esmaî der ki: Başı yukarı doğru dikilsin diye atın boynunu çekmeyi anlatmak için; "Atın boynunu (dizginlerini) çektim" denilir. Şairin şu sözleri de bu türdendir:

"Ve baş(ı) ise yukarı kalkıktır."

"Dizginlerini çekerek başını yukarı doğru kaldırdım" denilir ve bu kullanımların sadece sonuncusu elifsizdir. Bu açıklamalar el-Esmaî'den nakledilmiştir.

tabiri "devenin havuzun yakınında iken başını kaldırıp su içmemesi"ni anlatmak için kullanılır. Bunu yapan deveye: "Başını sudan çeken deve" denilir. Yine; ifadeleri "susamadığı için içmeyerek başını kaldıran deve" hakkında kullanılır. "Develerin suya gitti fakat su içmeyip -herhangi bir rahatsızlık ya da soğuk dolayısıyla- başını yukarı doğru kaldırdı" denilir. Bu şekilde davranan develer için; denilir. Böyle olan tekil erkek deve için; dişi deve hakkında da; denilir. Çoğulu için kıyasa uygun olmayarak; "Su içmeyip başını kaldıran develer" denilir. Bişr bir gemiyi nitelendirirken şöyle der:

"Ve biz o geminin kenarlarında oturuyor,

Başlarını yukarı doğru kaldırmış develer gibi gözlerimizi kapatıyorduk."

"Gözleri kapatıp başı kaldırmak" demektir. "Demir halka (tasma) dar olduğundan dolayı başını yukarıda tuttu" denilir. son derece soğuk iki ay, anlamındadır. Bu soğuk iki ay ise iki kânun (kânun-i evvel ve kânun-i sanî) ayları olup onlara bu isim verilmiştir. Çünkü develer suyun soğukluğu dolayısıyla rahatsız olduklarında başlarını yukarı doğru kaldırırlar. "Seviki (kavrulmuş unu) avuçlayarak ağzıma attım" tabiri de buradan gelmektedir.

Bir başka açıklamaya göre; bu yüce Allah'ın onların hidayetten yüz çevirişlerini anlatmak üzere verdiği bir misaldir. Onların bu yüz çevirişleri tıpkı zincire vurulmuşun yüz çevirişi gibidir. Bu açıklamayı Yahya b. Sellam ile Ebû Ubeyde yapmıştır. Nitekim: "filan kişi bir eşektir" denilince, o hidayeti görmez denilmek istenir. Şair de şöyle demiştir:

"Onların doğruya gelmelerini engelleyen bukağılan ve zincirleri vardır."

Nakledildiğine göre Ebû Züeyb, cahiliye döneminde bir kadını seviyordu. İslama girdikten sonra bu kadın kendisini yanına davet edince, bunu kabul etmeyerek şu beyitleriyle ona cevab vermişti:

"Ey Malik'in annesi, artık durum eskisi gibi değil,

Ama boyunlarımızın etrafını zincirler kuşatmıştır.

Artık genç delikanlı yaşını başını almış gibidir ve o asla söylemez, âdil olmayan bir sözü

Bundan dolayı; genç ve güzel kadınlar, ondan yana rahata kavuşmuştur."

O bu sözleriyle; İslâm'ın getirmiş olduğu yasaklar dolayısıyla biz zina etmekten ve fasıklıktan alıkonulduk, demek istemektedir.

el-Ferrâ'' da şöyle demektedir: Bu bir misaldir. Yani Biz onları Allah yolunda infak etmekten alıkoyduk. Bu da yüce Allah'ın:

"Elini (zincire vurulmuş gibi) boynuna bağlanmış kılma" (el-İsra, 17/29) âyetine benzemektedir. ed-Dahhak da böyle açıklamıştır.

Yine denildiğine göre bunlar, hakka karşı büyüklenmeleri itibariyle eli zincire vurulmuş ve boynuna bağlanmış kimse gibidirler. Bu kişi böylece başını yukarıya doğru kaldırmış ve aşağıya indiremez olur. Gözünü de açmaksızın yummuş olur. Büyüklük taslayan kimse de boynunu yukarı doğru kaldırmak ile nitelendirilir.

el-Ezherî der ki: Elleri boyunlarına bağlanınca zincirler çenelerini ve başlarını -tıpkı başlarını yukarıya kaldıran develer gibi- yukarı doğru kaldırmalarına sebep olur.

Bu engelleme, kâfirlerin kalblerinde küfrü yaratmak suretiyle olur. Bazılarına göre ise küfürlerine bir ceza olmak üzere îman etme başarısının onlardan alıkonulması ile olur.

Bir başka açıklamaya göre; bu âyet-i kerîme, yarın cehennem ateşinde birtakım kimselere verilecek ceza, boyunlarına takılacak tasmalar ve zincirlere işarettir. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"O zaman boyunlarında tasmalar ve zincirler bulunacak." (el-Mu'min, 40/71) Yüce Allah, onların bu halleri hakkında (kesin olarak gerçekleşeceğinden) mazi kipiyle haber vermiştir.

"O bakımdan başlarını kaldırmış haldedirler" âyetine dair açıklamalar daha önceden geçmiş bulunmaktadır. Mücahid der ki: "Başlarını kaldırmış haldedirler" âyeti, onlar her türlü hayrı işlemekten yana zincire vurulmuşçasına alıkonulurlar, demektir.

9

Hem Biz, onların önlerinden bir sed ve ardlarından da bir sed çektik. Gözlerini de perdeledik. Artık onlar görmezler.

"Hem Biz, onların önlerinden bir sed ve ardlarından da bir sed çektik"

âyeti hakkında Mukâtil şöyle demektedir: Ebû Cehil Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a elini uzatamayıp taş da elinden düşmüş olduğu halde arkadaşlarının yanına geri dönünce Mahzumoğullarından bir başka kişi taş alıp: Ben onu bu taşla öldüreceğim, dedi. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a yaklaşınca, Allah gözlerini kör etti, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı göremedi. Arkadaşlarına geri döndüğünde onlar kendisine sesleninceye kadar onları farkedemedi. İşte âyet-i kerimenin manası budur.

Muhammed b. İshak da bu husustaki rivâyetinde şunları söylemektedir: Rabia'nın iki oğlu Utbe ve Şeybe ile Ebû Cehil ile Ümeyye b. Halef, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a eziyet etmek için sürekli gözetleyip duruyorlardı. Yâsîn Sûresi'ni okuyarak onların bulundukları yere geçti. Elindeki toprağı üzerlerine attı ve:

"Hem Biz, onların önlerinden bir sed ve ardlarından bir sed çektik" âyetlerini okudu. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) yanlarından geçip gidinceye kadar başlarını .jrinden kaldırmadılar. Bu husus daha önceden İsra Sûresi'nde (17/45. âyetin tefsirinde) geçtiği gibi

"sed"e dair açıklamalar da daha önceden (18/94. âyet, 1. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. "Sed" kelimesinin, "sin" harfi ötreli (süd şeklinde) ile üstün (sed şeklinde) olarak söylenmesi iki ayrı söyleyiştir.

"Gözlerini de perdeledik." Yani gözlerini örttük. Bakara Sûresi'nin baş taraflarında (2/7. âyet, 9. başlıkta) buna dair açıklamalar geçmiş bulunmaktadır.

İbn Abbâs, İkrime ve Yahya b. Ya'mer "gözlerini de perdeledik" anlamındaki âyeti; "Gece körlüğü gibi onların gözlerini zayıflattık" anlamında "ğayn" ile değil de "ayn" ile okumuşlardır. Şair de şöyle demiştir:

"Ne zaman onun yanına gidersen,

Onun ateşinin ışığı dolayısıyla göremez olursun."

Yüce Allah da:

"Kim Rahmân'ın zikrini görmezlikten gelirse..." (ez-Zuhruf, 43/36) diye buyurmaktadır. Her iki okuyuşun da anlamı birbirine yakındır, anlam da onları kör ettik şeklindedir. Nitekim şair şöyle demiştir:

"Bunca musibetlerden ötürü -babasız kalasıca- yeryüzü,

Bana karşı hep sedlerle doluverdi.

Oradaki tepecik bir yeri bulamıyorum,

el-Uzeyb ile Murad toprakları arasında."

"Artık onlar" Katade'nin açıklamasına göre hidayeti

"göremezler." Bir diğer açıklamaya göre de onu öldürmek için kendi aralarında karar aldıklarında Muhammed'i göremezler, demektir. Bu açıklamayı es-Süddî yapmıştır.

ed-Dahhak dedi ki:

"Hem Biz, onların önlerinden" dünyada

"bir sed ve ardlarından" âhirette

"de bir sed çektik." Yani onlar hem öldükten sonra dirilişi göremediler, hem dünyada şer'î hükümleri kabul etmeyecek şekilde körleştiler. Yüce Allah, şöyle buyurmaktadır:

"Biz, onlara yakın arkadaşlar kıldık. Onlar da önlerinde ve arkalarında olanı kendilerine süslediler." (Fussilet, 41/25) Yani onlara dünyayı süslü gösterdiler ve âhireti yalanlamaya çağırdılar.

Şöyle de açıklanmıştır: Buna göre; "hem Biz, onların önlerinden bir sed" yani dünya aldanışı "ve ardlarından da bir sed" âhireti yalanlayışı "çektik" demek olur. Bir başka açıklamaya göre: "Önlerinden" âhirette demektir, "ardlarından" da dünyada demektir.

10

Onları uyarsan da, uyarmasan da onlar için birdir. Artık onlar inanmazlar.

"Onları uyarsan da, uyarmasan da onlar için birdir. Artık onlar îman etmezler" âyetine dair açıklamalar daha önceden el-Bakara Sûresi'nde (2/6. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır. Âyet-i kerîme Kaderiyye'nin ve diğerlerinin görüşlerini de reddetmektedir.

İbn Şihab'dan rivâyete göre Ömer b. Abdu’l-Aziz Kaderiyyeci Gaylan'ı huzuruna getirtmiş ve ona şöyle demiş: Ey Gaylan! Aldığım habere göre sen Kaderiyye görüşünü benimsiyormuşsun. O: Bana iftira ediyorlar, ey mü’minlerin emiri, demiş. Daha sonra da şöyle dedi: Ey mü’minlerin emiri! Yüce Allah'ın:

"Gerçekten Biz, insanı karışık bir nutfeden yarattık. Onu sınar dururuz. Bu nedenle onu işiten ve gören yaptık. Gerçekten Biz ona yolu gösterdik, ister şükredici olsun, ister nankör olsun." (el-İnsan, 76/2-3) âyeti hakkında ne dersin? Ömer b. Abdu’l-Aziz dedi ki: Ey Gaylan oku. Gaylan okumaya devam etti. Nihayet yüce Allah'ın:

"Artık kim dilerse, Rabbine doğru bir yol alır." (el-İnsan. 76/29) âyetine kadar geldi. Yine ona: Oku, dedi. O da yüce Allah'ın:

"Ama Allah dilemedikçe siz de dileyemezsiniz." (el-İnsan, 76/30) âyetini okuyunca, Gaylan: Allah'a yemin ederim ey mü’minlerin emiri! Hiçbir zaman Allah'ın Kitabında bu âyetin varlığını farketmemiştim. Bu sefer ona: Ey Gaylan Yâsîn Sûresi'nin baş taraflarını oku, dedi. O da Yâsîn Sûresini okumaya başladı. Nihayet: "Onları uyarsan da, uyarmasan da onlar için birdir. Artık onlar inanmazlar" âyetine kadar geldi. Bu sefer Gaylan: Allah'a yemin ederim, ey mü’minlerin emiri! Bundan önce bu âyeti sanki hiç okumamış gibiyim. Şahid ol ey mü’minlerin emiri, ben tevbe ediyorum. Bunun üzerine Ömer b. Abdu’l-Aziz dedi ki: Allah'ım, eğer samimi ise tevbesini kabul buyur ve ona sebat ver. Şayet yalan söylüyorsa ona acımayacak bir kimseyi musallat kıl ve onu mü’minlere bir ibret yap. Daha sonra Hişam onu yakaladı, el ve ayaklarını kesip onu astı. İbn Avn dedi ki: Ben onu Dımaşk (Şam) kapısı yanında asılmış gördüm. Bu halin ne oluyor, ey Gaylan? diye sorduk, o şu cevabı verdi: Salih insan Ömer b. Abdu'l-Aziz'in bedduası beni tuttu, dedi.

11

Sen ancak Zikr'e uyan ve gayb ile Rahmân'dan kalbinden saygı duyarak korkan kimseleri uyarırsın. İşte böylesini bir mağfiret ve kerim bir ecirle müjdele!

"Sen ancak Zikr'e uyan" yani Kur'ân'a uyup onun gereğince amel eden

"ve gayb ile" yani Katade'nin açıklamasına göre görülmeyen azâbı ve ateşi dolayısı ile

"Rahmân'dan kalbinden saygı duyarak korkan kimseleri uyarırsın." Bir açıklamaya göre; sen insanların görmediği ve tek başına kaldığı zaman Allah'tan korkan kimseleri uyarırsın.

"İşte böylesini" günahları için

"bir mağfiret ve kerim bir ecirle" yani cennet ile

"müjdele!"

12

Muhakkak Biz, ölüleri diriltiriz. Onların ileri gönderdiklerini de, izlerini de yazarız. Biz, herşeyi önder bir kitabta tesbit etmişizdir.

Bu âyete dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız:

1- Ölülerin Diriltilmesi:

Yüce Allah:

"Muhakkak Biz, ölüleri diriltiriz" âyeti ile bizlere, inkarcıların kanaatlerini reddederek ölüleri dirilteceğini haber vermektedir.

ed-Dahhak ile el-Hasen şöyle açıklamışlardır: Yani Biz, onları cehaletten sonra îman ile diriltiriz. Ancak birinci açıklama daha kuvvetlidir, yani amellerinin karşılığını görmeleri için ba's ile onları dirilteceğiz, kabirlerinden kaldıracağız.

Daha sonra yüce Allah, izlerin dahi yazılacağını hatırlatarak onları tehdit etmektedir ki, bu da bir sonraki başlığın konusudur.

2- İnsanın Yaptığı Herşey Tesbit Edilmektedir:

Yüce Allah, herşeyin ve insanın bütün yaptıklarının tesbit edildiğini bize bildirmekte (ve böylelikle inkarcıları tehdit etmektedir.)

Katade dedi ki: Bu, yapılan herbir ameli tesbit ediyoruz, demektir. Mücahid ve İbn Zeyd de böyle açıklamışlardır. Yüce Allah'ın şu âyetleri de bunu andırmaktadır:

"Herkes önden neyi yollamış, geriye neyi bıraktıysa bilmiş olacaktır." (el-İnfitar, 82/5);

"O gün insana önden yolladığı şeyler ile geriye bıraktığı şeyler haber verilir." (el-Kıyame, 75/13);

"Allah'tan korkun! Herkes yarın için ne hazırladığına bir baksın." (el-Haşr, 59/18) O halde geriye kalan ve insanlar tarafından anılan şeyler, insanın hayır ya da şer türünden yaptığı şeylerdir ve insan bunların karşılığını görecektir. Geriye kalan, öğrettikleri bir ilim, tasnif ettikleri bir kitap yaptıkları bir vakıf, mescid, ribat, köprü ve buna benzer yaptıkları bir bina gibi bıraktıkları güzel eserlerdir. Yahut ta bazı zâlimlerin müslümanların başına geçirdikleri bir görev yahut onların zarara uğramalarına sebeb teşkil eden ortaya çıkartılmış bir yol ya da Allah'ı zikretmekten alıkoyan şarkı nağmeleri ve oyalayıcı şeyler gibi ortaya çıkardıkları herhangi bir kötülüktür. İşte başkalarının sonradan gelip takip ettikleri herbir güzel yol ile herbir kötü yol da böyledir.

Bir açıklamaya göre de burada sözü edilen "izler" mescidlere yürüyüp gidenlerin izleridir. İşte Ömer, İbn Abbâs ve Said b. Cübeyr bu anlama göre yorumlamışlardır. Yine İbn Abbâs'tan gelen rivâyete göre

"izlerini" âyeti mescidlere attıkları adımlarını da yazarız, demektir.

en-Nehhâs der ki: Bu, bu hususta yapılmış en uygun açıklamadır. Çünkü ayet-ı kerimenin bu hususta indiğini söylemiştir. Zira ensarın evlerimesciddenoldukça uzaktı. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem), kendisine kadar ulaşan merfu hadiste şöyle buyurmuştur: "Mü’min) mescide gitmek üzere çıkacak olursa, attığı herbir adım dolayısıyla ona bir hasene yazılır ve attığı herbir adım dolayısıyla bir günahı silinir. Hem gidişinde, hem de dönüşünde bu böyledir. " Bu manadaki hadisler için bk.: Müslim, I, 462; İbn Hibban, Sahih, I, 339, IV, 503, V, 392; el-Heysemî, Mevarîdu'z-Zaman, I, 119; Beyhaki, es-Sünenu'l-Kübra, III, 62; İbn Ebi Şeybe, Mûsannaf, II, 223.

Derim ki: Tirmizî'de Ebû Said el-Hudrî'den şöyle dediği kaydedilmektedir: Selimeoğulları Medine'nin uzakça bir yerinde meskun idiler. Mescidin yakınına taşınmak istediler. Bunun üzerine şu: "Muhakkak Biz, ölüleri diriltiriz. Onların ileri gönderdiklerini de, izlerini de yazarız" âyeti nazil ol du. Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem): "Şüphesiz sizin izleriniz de yazılır" diye buyurdu, onlar da yerlerini değiştirmediler. (Tirmizî) dedi ki: Bu, es-Sevrî'nin rivâyeti ile hasen ve garib bir hadistir Tirmizî, V, 363.

Müslim'in Sahih 'inde de Cabir b. Abdullah'tan şöyle dediği kaydedilmektedir: Selimeoğulları mescidin yakın bir yerine gelip yerleşmek istediler. (Cabir) dedi ki: O sırada etraftaki arsalar da boştu. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) bu durumu öğrenince şöyle dedi: "Ey Selimeoğulları! Yurdunuzdan ayrılmayınız, izleriniz yazılır. Yurdunuzdan ayrılmayınız, izleriniz yazılır." Bunun üzerine onlar da: Yerimizden ayrılmak bu durumda hoşumuza gitmezdi, dediler." Müslim, I, 463; Buhârî, I, 233, II, 666; Müsned, III, 106, 182, 263 (Müslim'in dışındakilerin hepsi Enes'ten)

Sabit el-Bünanî dedi ki: Ben Enes ile namaza gitmek üzere yürüyordum. Hızlıca yürümeye koyulunca, namaz bittikten sonra beni tuttu ve şöyle dedi: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) ile birlikte yürüyorken hızlanıverdim. Beni namaz bittikten sonra alıkoydu ve bana dedi ki: "Sen izlerin dahi yazıldığını bilmiyor musun?" Enes b. Malik kendisini Zeyd b. Sabit'in alıkoyduğunu belirten bir rivâyet olarak: İbn Ebi Şeybe, Mûsannaf, II, 138; İbn Abdi’l-Berr, et-Temhîd, XX, 233- İşte bu, bu âyet-i kerimenin bu hususa delil gösterildiğini ortaya koymaktadır.

Katade, el-Hasen ve -yine- Mücahid şöyle demişlerdir: Bu âyet-i kerimedeki "izler"den kasıt atılan adımlardır.

es-Sa'lebî de Enes'den şöyle dediğini nakletmektedir: İzlerden kasıt, cuma namazına gitmek üzere atılan adımlardır. "İzler (el-asar)"in tekili "eser" ...diye gelir. "Esr" diye geldiği de söylenmiştir.

3- Uzak Yerden Mescide Gelmek ve Yakın Mescidi Bırakıp Uzak Mescide Gitmek:

Bu âyetin anlamını tefsir eden Hadîs-i şerîflerde, mescidden uzaklığın daha faziletli olduğuna delil vardır. Eğer mescide yakın ise yakın mescidi bırakıp daha uzak bir mescide gidebilir mi? Bu hususta görüş ayrılığı vardır. Enes'ten gelen rivâyete göre o, yeni yapılmış (yakın) mescidi bırakıp (uzaktaki) eski mescide gidermiş.

Başkasından gelen rivâyete göre ise; uzak mescide gitmek daha büyük bir ecri gerektirir. Ancak el-Hasen ve başkaları bunun mekruh olduğunu kabul ediyorlardı. el-Hasen şöyle demiştir: Yakınındaki mescidi bırakıp başka bir mescide gitmez. Malik'in kabul ettiği görüş de budur.

Yakınındaki mescidi bırakıp büyük mescide (camiye) gitmek hususunda da iki görüş vardır. İbn Mace'nin kaydettiği rivâyete göre Enes b. Malik şöyle demiştir: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Kişinin evinde kıldığı namaz bir namazdır. Kabilelerin mescidinde kıldığı namaz yirmibeş namaz gibidir. Cumaların kılındığı mescidde kıldığı namaz da beşyüz namaza bedeldir." İbn Mace, I, 453.

4- Bazı Lâfızların Nahiv Açısından Açıklaması:

Hadîs-i şerîfte geçen: "Yerlerinizden ayrılmayınız" lâfzı iğra olmak üzere nasbedilmiştir. Orada kalınız, yerlerinizden asla ayrılmayınız, demektir. "Yazılır" lâfzı ise bu emrin cevabı olarak cezmedilmiştir.

"Her şeyi" lâfzı,

"Tesbit etmişizdir" fiilinin delalet ettiği gizli bir fiil ile nasbedilmiştir. Sanki: "Biz, herşeyi yazdık, onları yazdık" denilmiş gibidir (iştigal).

Bunun mübteda olarak merfu gelmesi câiz olmakla birlikte nasbedilmesi daha uygundur. Böylelikle fiilin amel ettiği lâfız, daha önce gelen fiilin amel ettiği diğer lâfza atfedilebilsin. el-Halil ve Sîbeveyh'in görüşü de budur.

"Önder kitab (İmâm)"dan kasıt ise, delil teşkil eden, kendisine uyulan kitab demektir. Mücahid, Katade ve İbn Zeyd bununla Levh-i Mahfuz'u kastetmektedir, demişlerdir. Bir kesim de bununla amel defterlerini kastetmiştir, demişlerdir.

13

Onlara şu kasaba halkını örnek göster: Hani oraya elçiler gelmişti.

"Onlara şu kasaba halkını örnek göster: Hani oraya elçiler gelmişti"

âyetinde hitab Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'edir. Bu âyet ile o kasaba halkını kavmine örnek vermesi emredilmektedir.

el-Maverdî'nin naklettiğine göre bu kasaba bütün müfessirlerin kanaatine göre Antakya'dır. Antakya, Antabis ahalisine nisbet edilmiştir. Antabis ise bu şehri bina eden kimsenin adıdır. Arapçalaştırılınca böylece değişikliğe uğramıştır. Bu açıklamayı es-Süheylî yapmıştır. Bu şehrin adının "ti" yerine "te" ile Antekye diye söylendiği de olur. Bu şehirde putlara tapan Antikos b. Antikos diye anılan bir firavun (kral) varmış. Bunu da el-Mehdevî zikretmiş, Ebû Cafer en-Nehhâs da bunu Ka'b ile Vehb'den naklen kaydetmiştir. Yüce Allah ona Sadık ve Saduk ile üçüncüleri olan Şelum'u peygamber olarak göndermişti. Taberî'nin görüşü budur. Başkaları ise Şemun ile Yuhanna adlarını verirler. en-Nekkaş ise Sem'an ve Yahya adlarını vermektedir. Bunlar ne Sadık, ne de Saduk diye bir isimden söz etmezler.

“Örnek" ile

“Kasaba halkı" lâfızlarının

"göster" anlamındaki fiilin iki mef'ûlu olması mümkündür. Yahut ta "kasaba halkı" lâfzı "örnek"den bedel de olabilir. Sen onlara kasaba halkının misalin örnek olarak göster, demek olur ki burada muzaf hazfedilmiştir.

(Bu âyetle) Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) bu müşriklere kendilerine üç peygamber gönderilmiş olan bu kasaba halkı kâfirlerinin başına gelenleri örnek olarak göstermek ve uyarıp korkutmakla emrolunmaktadır.

Bir görüşe göre bunlar doğrudan doğruya Allah tarafından peygamber olarak gönderilmiş rasûllerdir. Bir diğer görüşe göre Îsa (aleyhisselâm) bu elçileri Allah'a çağırmak üzere Antakya'ya göndermiştir. İşte yüce Allah'ın:

14

O zaman Biz, onlara iki elçi göndermiştik de onlar bu ikisini de yalanlamıştı. Biz de üçüncü bir kişi ile (onları) desteklemiştik. Hep birlikte: "Elbette biz size gönderilmişizdir" dediler.

"O zaman Biz, onlara iki elçi göndermiştik" âyetinde anlatılan budur. Bu âyette yüce Rabbimiz göndermeyi kendisine nisbet etmektedir. Çünkü Îsa (aleyhisselâm) bu iki elçiyi Rabbin emriyle göndermiştir. Bu da Îsa (aleyhisselâm)'ın semaya yükseltildiği sırada olmuştur.

"...de onlar bu ikisini de yalanlamıştı." Denildiğine göre bu iki peygamberi dövmüşler ve hapse atmışlardır.

"Biz de üçüncü bir kişi ile desteklemiştik." Yani o elçilik görevini üçüncü birisi ile güçlendirmiş ve pekiştirmiştik.

Ebû Bekr'in rivâyetine göre Âsım:

"Biz de üçüncü bir kişi ile desteklemiştik" âyetindeki birinci "ze"yi şeddesiz okumuş, diğerleri ise şeddeli okumuşlardır.

el-Cevherî der ki: Yüce Allah'ın:

"Biz de üçüncü bir kişi ile desteklemiştik" âyetinde "ze" harfi hem şeddeli, hem şeddesiz okunabilir. Güçlerini pekiştirdik, güçlendirdik, demektir. el-Esmaî der ki: Ebû Amr b. el-Alâ bu hususta bana el-Mütelemmis'in şu beyitini okumuştur:

"Ona yük vurulduğunda zayıftır ama eti de güçlü ve sağlamdır.

Yükleri kösele uzunca iplerle bağlandığında da (o deve) böğürmez."

Buna göre her iki okuyuş da aynı anlamdadır.

Şeddesiz okuyuşun "galib geldik, yenik düşürdük" anlamında olduğu da söylenmiştir.

"Ve söz söylemede de beni yendi" (Sad, 38/23) âyetinde de bu anlamdadır. Şeddeli okuyuş ise güçlendirdik ve çoğalttık anlamına gelir.

Kıssalarda nakledildiğine göre; Îsa (aleyhisselâm) onlara önce iki elçi göndermişti. Bunlar birkaç koyununu otlatan yaşlıca bir adamla karşılaştılar. Bu kişi Yâsîn Sûresi'nde sözü edilen şahıs olan Habib en-Neccar idi. Onu Allah'ın dinine davet ettiler ve: Bizler Îsa'nın elçileriyiz. Seni Allah'a ibadet etmeye davet ediyoruz, dediler. Onlardan bir mucize isteyince, biz hastaları şifaya kavuştururuz, dediler. Deli bir oğlu vardı, yatakta yatan hasta bir oğlu vardı diye de söylenmiştir. Ellerini ona sürdüler, yüce Allah'ın izniyle sağlıklı bir şekilde ayağa kalktı. Adam da Allah'a îman etti.

Yine denildiğine göre; şehrin uzakça bir yerinden koşarak gelen kişi odur. O, onların durumunu etrafa anlattı. Bir çok hastayı şifaya kavuşturdular. Putlara tapan kralları onlara elçi göndererek soru sormasını emretti. Her ikisi de: Biz Îsa'nın elçileriyiz, dediler. Kendilerine: Peki âyetiniz (mucizeniz, deliliniz) nedir? diye sorunca, biz anadan doğma körü, abraşı ve hasta kimseleri Allah'ın izni ile iyileştirir, seni de bir ve tek olarak Allah'a ibadet etmeye çağırırız. Kral onları vurmak istedi. Vehb'in dediğine göre kral onları hapsetti ve onlara yüzer sopa vurdurdu. Durum Îsa (aleyhisselâm)'a ulaşınca üçüncü bir elçi gönderdi.

Denildiğine göre, bu havarilerin başı olan Şemun es-Safa idi. Onu bu iki kişiye yardımcı olsun diye göndermişti. Şemun hükümdarın yakınları ile oturup kalktı ve nihayet onlar arasında önemli bir yeri oldu. Onlar da ona alıştılar. Durumunu hükümdara anlattıklarında o da ona güven duydu ve dininde ona uyduğunu açıkladı. Hükümdar gidişini beğendi. Şemun günün birinde hükümdara şöyle dedi: Bana ulaştığına göre sen, seni Allah'a davet eden iki kişiyi hapse atmıştın. Onların durumunun ne olduğunu sana sorsak? Şöyle dedi: Kızgınlığım onların istediklerini gerçekleştirmeme engel oldu. Şemun: Onları huzura getirsen deyince, o da huzura getirilmelerini emretti. Şemun onlara: İddianızın doğruluğuna dair deliliniz nedir? diye sordu. İki elçi: Biz anadan doğma körü ve abraşı iyileştiririz, dediler. Anadan doğma, gözleri kör bir çocuk getirildi. Gözlerinin bulunduğu yeri tıpkı alnı gibi dümdüz idi. İki elçi Rabblerine dua ettiler. Gözlerinin yeri açıldı, çamurdan iki fındık kadar bir parça alıp onun gözlerinin yerine koydular. Bu iki çamur parçası hemen göz oluverdi ve onlarla görmeye başladı. Kral bu işe hayret etti ve şöyle dedi: Burada yedi günden beri ölmüş bir çocuk vardır. Babası gelinceye kadar onu defnetmiyeceğim. Rabbiniz bunu diriltebilir mi? Elçiler açıkça Allah'a dua ettiler, Şemun da gizlice dua etti. Ölmüş olan çocuk dipdiri ayağa kalktı ve insanlara şöyle dedi: Ben yedi gün önce öldüm. Müşrik olduğum görüldü, bu bakımdan ateş dolu yedi vadiye girdirildim. İçinde bulunduğunuz halden sizi sakındırıyorum, Allah'a îman ediniz. Daha sonra semanın kapıları açıldı. Bu üç kişiye Şemun'a ve iki arkadaşına şefaat eden güzel yüzlü genç bir delikanlı gördüm ve nihayet Allah beni diriltti. Şehadet ederim ki Allah'tan başka hiçbir ilâh yoktur. Bir ve tektir, ortağı yoktur. Yine şehadet ederim ki Îsa Allah'ın ruhu ve kelimesidir ve şehadet ederim ki bunlar da Allah'ın elçileridir.

Ona: Bu Şemun da aynı şekilde onlarla birlikte midir? dediler. O: Evet, hem de o onların en üstünleridir, dedi. Şemun da bunun üzerine Mesih'in kendilerine gönderdiği elçi olduğunu onlara söyledi. Sözleri hükümdarı etkiledi ve hükümdarı Allah'a davet etti. Hükümdar pekçok kimseyle birlikte îman etti, başkaları da inkâr etti.

el-Kuşeyrî'nin naklettiğine göre hükümdar îman etmekle birlikte kavmi îman etmedi. Cebrâîl bir çığlık attı ve bu çığlık dolayısıyla aralarından kalan bütün kâfirler oluverdi.

Rivâyete göre Îsa, elçilere o kasabaya gitmelerini emredince, onlar: Ey Allah'ın Peygamberi! Bizler onların dillerini bilmiyoruz, konuşamıyoruz deyince, Îsa (aleyhisselâm) onlar için Allah'a dua etti. Oldukları yerde uykuya daldılar, uyandıklarında melekler onları taşıyıp Antakya topraklarına bırakmışlardı. Herbirisi de diğeri ile o gittikleri toplumun dilleri ile konuşmaya başladı. İşte yüce Allah'ın:

"Onu Ruhu'l-Kudüs ile destekledik" (el-Bakara, 2/87) âyetinde anlatılan budur. Onlar da hep birlikte:

"Elbette biz size gönderilmişizdir, dediler."

15

Dediler ki: "Siz ancak bizim gibi birer insansınız. Rahmân da hiçbir şey indirmemiştir. Siz ancak yalan söylersiniz."

"Dediler ki: Siz ancak bizim gibi birer insansınız." Yemek yer ve çarşı-pazarda dolaşırsınız.

"Rahmân da hiçbir şey indirmemiştir." Bu indirdikleriyle herhangi bir şeyi emretmediği gibi, yasaklamamıştır da.

"Siz" risalet iddianızla

"ancak yalan söylersiniz." Bunun üzerine elçiler:

16

Dediler ki: "Rabbimiz bizim gerçekten size gönderilmiş kimseler olduğumuzu biliyor."

"Dediler ki: Rabbimiz: Bizim gerçekten size gönderilmiş kimseler olduğumuzu" siz bizi yalanlasanız dahi

"biliyor.”

17

"Bize düşen apaçık tebliğden başkası değildir."

"Bize düşen" yüce Allah'ın bir ve tek olduğu hususunda

"apaçık tebliğden başkası değildir."

18

Dediler ki: "Gerçekten biz sizi uğursuz belledik. Şayet vazgeçmezseniz sizi elbette taşlarız ve hiç şüphesiz size bizden çok acıklı bir azâb dokunur."

Kasaba halkı onlara dediler ki:

"Gerçekten biz sizi uğursuz belledik."

Uğursuzluğunuzun bize zarar vereceğinden korktuk. Mukâtil dedi ki: Üç yıl süre ile onlara yağmur yağdırılmadı. Bu sizin uğursuzluğunuzdan dolayıdır, dediler. Denildiğine göre elçiler on yıl süre ile o kasaba halkını korkutup uyarmayı sürdürdüler.

"Şayet" bizi korkutup uyarmaktan

"vazgeçmezseniz, sizi elbette taşlarız."

el-Ferrâ'', sizi elbette öldürürüz, diye açıklamıştır. el-Ferrâ'' der ki: Kur'ân-ı Kerîm'de geçen bütün

"recm: taşlamak" tabirleri öldürmek anlamındadır. Katade de: Bu âyet asıl anlamı ile taşa tutmak anlamında kullanılmıştır. Size hakaret edip sövüp sayacağız diye de açıklanmıştır. Bu anlamdaki bütün bu açıklamalar daha önceden (Hud, 11/91'in tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"Ve hiç şüphesiz size bizden çok acıklı bir azâb dokunur." Bunun öldürme olduğu söylendiği gibi, can yakıcı işkenceler olduğu da söylenmiştir. Bir başka açıklamaya göre öldürmeden önce derinin yüzülmesi, azaların kesilmesi, asılmak gibi can yakıcı işkencelerdir.

19

Dediler ki: "Sizin uğursuzluğunuz sizinle birliktedir. Size öğüt verilirse de mi? Hayır, siz haddi aşan bir topluluksunuz."

Bunun üzerine elçiler

"dediler ki: Sizin uğursuzluğunuz sizinle birliktedir." Yani hayır ve şer türünden payınız ne ise sizinle beraberdir ve yakanızı bırakmaz. Yoksa bu durumunuz bizim uğursuzluğumuzdan ötürü değildir. Bu anlamdaki açıklamayı ed-Dahhak yapmıştır.

Katade de: Amelleriniz sizinle birliktedir diye açıklarken, İbn Abbâs: Rızıklar ve kaderler size tabidir, sizden ayrılmaz anlamındadır, diye açıklamıştır. el-Ferrâ'' da:

"Sizin uğursuzluğunuz sizinle birliktedir" âyetini, rızkınız ve ameliniz sizinle beraberdir, diye açıklamıştır ki, anlam birdir.

"sizin uğursuzluğunuz" âyetini el-Hasen, diye okumuştur ki, "sizin uğursuz olarak bellemeniz" demek olur.

"Size öğüt verilirse de mi?" Katade'nin açıklamasına göre size öğüt verilirse de mi yine uğursuz mu belleyeceksiniz, demektir.

"se mi" âyetinde dokuz türlü okuyuş vardır. Medineliler ikinci hemzeyi hafifleterek; diye okurken, Kûfeliler her iki hemzeyi tahkik ile; diye okumuşlardır.

Üçüncü şekil, aralarına "elif" sokulmak suretiyle iki hemzeli; şeklindeki okuyuştur. Bu "elif" arka arkaya iki hemze gelmesin diye sokulmuştur. Dördüncü şekil dır. Burada ilk hemzeden sonra bir "elif", "eliften sonra da hafifletilmiş bir hemze yer almıştır. Beşinci okuyuş ise; şeklinde, aralarında "elifin yer aldığı üstün iki hemze iledir. Altıncı okuyuş şekli ise diye üstün ve tahkikli iki hemze iledir. el-Ferrâ'nın naklettiğine göre bu kıraat Ebû Rezin (ya da Ruzeyn)'in kıraatidir.

Derim ki: es-Sa'lebî de bu kıraati Zir b. Hubeyş ile İbn es-Semeyka'dan nakletmiştir. Îsa b. Ömer ile Hasan-ı Basri; "Dediler ki: Size nerede öğüt verilirse, sizin uğursuzluğunuz da sizinle birliktedir" diye okumuştur. Yezid b. el-Ka'ka' ile el-Hasen ve Talha da: "Size öğüt verilirse" anlamındaki lâfzı "kef" harfini şeddesiz olarak; diye okumuştur. Bütün bu okuyuşları en-Nehhâs zikretmiş bulunmaktadır.

el-Mehdevî de Talha b. Mûsarrif ile Îsa el-Hemezanî'den hemzeyi med ile; diye okuduklarını nakletmektedir. Buna göre istifham (soru) hemzesi üstün olan bir hemzeden önce gelmiş (ve ikisi med olmuş)dır.

el-Macişun: " Size öğüt verildi diye" anlamında üstün tek bir hemze ile okumuştur. İşte bunlar toplam dokuz kıraat etmektedir.

İbn Hürmüz:

"Sizin uğursuzluğunuz sizinle birliktedir" anlamını veren âyeti; "Kuşunuz (ameliniz, takdiriniz) sizinle birliktedir"den sonra; diye okur ki; size öğüt verildi diye mi (böyle yapıyorsunuz)? anlamındadır ve bu yeni bir ifade başlangıcıdır. Yani size öğüt verilecek olursa, siz bunu uğursuzluk kabul ediyorsunuz.

Bir açıklamaya göre, onlar herbir peygamber kavmini davet ettiğinde onun davetini kabul etmediklerinden sonunda helâk edildiklerini öğrenince, bunun uğursuzluğundan korktular.

"Hayır, siz haddi aşan bir topluluksunuz." Katade dedi ki: Bu şekilde uğursuz bellemekle haddi aşmış oluyorsunuz. Yahya b. Sellam ise küfre sapmakla haddi aşıyorsunuz, diye açıklamıştır.

İbn Bahr der ki: Burada haddi aşmak (şeref), fesad ve bozgunculuk anlamındadır. Hayır siz fesad çıkartan, bozgunculuk yapan bir topluluksunuz, demektir. Haddi aşan (müsrif) bir topluluksunuz, şirk koşanlarsınız, diye de açıklanmıştır. İsraf, haddi aşmaktır, müşrik de haddi aşan bir kimsedir.

20

Derken şehrin uzak bir yerinden bir adam koşarak gelip: "Ey kavmim! Elçilere tabi olun" dedi.

"Derken şehrin uzak bir yerinden bir adam koşarak gelip..." Buradaki adam Habib b. Murrî'dir. Marangoz idi. Bunun dokumacı olduğu veya kassar (elbise ağartan) olduğu da söylenmiştir.

İbn Abbâs, Mücahid ve Mukâtil derler ki: Bu marangoz Habib b. İsrail idi. Put yontardı. O Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a altıyüz sene öncesinden îman edenlerdendir. Nitekim büyük Tubba' ile Varaka b. Nevfel ve başkaları da böyle îman etmişlerdi. Halbuki (bunlardan başka) hiçbir peygambere peygamber olarak ortaya çıkmadan önce kimse îman etmiş değildir.

Vehb dedi ki: Habib cüzzamlı idi, evi de şehrin en uzak kapılarından bir kapının yakınında idi. Yetmiş yıldan beri putlara ibadet ediyor, onlara dua ediyordu. Belki bu putlar ona acırlar ve bu hastalığını giderirlerdi, fakat onun bu duası kabul olunmadı. Elçileri görünce, elçiler kendisini Allah'a ibadete çağırdılar. O: Peki bir delil (mucize, belge)niz var mı? deyince, elçiler: Evet dediler. Biz gücü herşeye yeten Rabbimize dua ederiz ve senin bu hastalığını iyileştirir. Adam: Bu gerçekten hayret edilecek bir iştir, dedi. Ben bu putlara yetmiş yıldan beri benim bu hastalığımı gidermeleri için dua edip duruyorum, onlar buna güç yetiremediler. Sizin Rabbiniz bu işi bir sabah vaktinde nasıl giderebilecek? Onlar: Evet, bizim Rabbimiz dilediği herşeye güç yetirendir. Bu putların ise hiçbir fayda ve zararı yoktur, dediler. O da onlara îman etti, onlar da Rabblerine dua ettiler. Allah da onun hastalığını iyileştirdi. Daha önce onda sanki bu hastalık yokmuş gibi İşte o vakit para kazanmaya koyuldu. Akşam olunca, kazancını sadaka olarak dağıttı. Yarısını çoluk çocuğuna yedirdi, geri kalan yarısını da tasadduk etti. Kavmi elçileri öldürmek isteyince, kavmine varıp:

"Ey kavmim! Elçilere tabi olun, dedi."

Katade dedi ki: O bir mağarada Allah'a ibadet ediyordu. Elçilerin geldiği haberini duyunca, koşarak geldi ve elçilere: Siz bu getirdikleriniz karşılığında bir ücret istiyor musunuz? diye sorunca, elçiler hayır bizim mükâfatımızı ancak Allah verecektir dediler.

Ebû'l-Aliye dedi ki: Bunun üzerine Habib onların doğru söylediklerine inandı, onlara îman etti ve kavmine yönelerek:

"Ey kavmim! elçilere tabi olun dedi."

21

"Sizden hiçbir ücret istemeyenlere uyun. Hem onlar hidayet bulmuş kimselerdir.

"Sizden hiçbir ücret istemeyenlere uyun." Yani eğer onlar doğru söylemeyen kimseler olsalardı, şüphesiz sizden mal isteyeceklerdi.

"Hem onlar hidayet bulmuş kimselerdir." Siz de onlar sebebiyle hidayet bulunuz.

22

"Ben, beni yaratana ne diye ibadet etmeyecek mişim? Üstelik siz yalnız O'na döndürüleceksiniz.

"Ben, beni yaratana ne diye ibadet etmeyecek mişim?" Katade dedi ki: Kavmi ona: Sen de o elçilerin dini üzere misin? diye sordu. O da kendilerine:

"Ben, beni yaratana ne diye ibadet etmeyecek mişim?" diye cevap verdi.

"Üstelik siz yalnız O'na döndüreleceksiniz." O, bu sözleriyle onlara karşı delil getirmiş oluyordu. Yaratılmayı kendisine izafe etmesinin sebebi de bunun şükretmeyi gerektiren bir nimet oluşundan dolayıdır. Öldükten sonra dirilişi onlara izafe etmesi ise bunun tutumlarını değiştirmelerini gerektiren bir tehdit oluşundan dolayıdır. Böylelikle nimeti kendisine izafe etmesi ile o şükrünü açığa vurmuş, öldükten sonra dirilişi kâfirlere izafe etmesi ise daha etkileyici bir ifade olmuştur.

23

"Ben Ondan başka bir takım ilâhlar edinir miyim? Eğer Rahmân bana bir zarar vermek dilerse, onların şefaatinin bana hiçbir faydası olmaz ve onlar beni kurtaramazlar.

"Ben O'ndan başka birtakım ilâhlar" yani putlar edinir miyim?

"Eğer Rahmân bana bir zarar vermek dilerse" bu sözleriyle daha önceki hastalık musibetini kastetmektedir.

"Onların şefaatinin bana hiçbir faydası olmaz ve onlar beni" içine düştüğüm bela ve musibetlerden

"kurtaramazlar."

24

"Bu takdirde ben muhakkak apaçık bir sapıklık içinde olurum.

"Bu takdirde" yani böyle bir şeyi yapacak olursam

"ben muhakkak apaçık bir sapıklık" yani bir hüsran

"içinde olurum."

25

"Şüphesiz ben Rabbinize îman ettim. Artık bana kulak verin."

"Şüphesiz ben Rabbinize îman ettim. Artık bana kulak verin." İbn Mes'ûd dedi ki: O Rabbleri olan Allah'a îman ettiğini belirterek elçilere hitab etti. "Bana kulak verin" buna şahid olun, demektir. Yani îman ettiğime dair benim şahidlerim olunuz.

Ka'b ile Vehb derler ki: O bu sözleri kavmine söylemişti: Sizin inkâr ettiğiniz Rabbinize şüphesiz ben îman ettim, demişti.

Denildiğine göre o kavmine:

"Ey kavmim! elçilere tabi olun. Sizden hiçbir ücret istemeyenlere uyun" deyince, onu krallarının yanına götürdüler ve: Sen bize düşman olanlara uydun, dediler. O da elçileri öldürmesinler diye onları uğraştırmak maksadıyla onlarla uzun uzun konuştu ve nihayet:

"Şüphesiz ben Rabbinize îman ettim" deyince, üzerine atılıp onu öldürdüler.

İbn Mes'ûd dedi ki: Bağırsakları duburünden çıkıncaya kadar onu ayaklarıyla çiğnediler. Daha sonra onu bir kuyuya attılar. İşte er-Ress diye bilinen kuyu budur, Ashab-ı Ress de onlardır.

Bir rivâyete göre de onlar her üç elçiyi de öldürmüşlerdi.

es-Süddî dedi ki: Onu taşa tuttular. O ise: Allah'ım, kavmimi hidayete ilet, diye dua ediyordu. Fakat onu öldürünceye kadar taşlamaya devam ettiler.

el-Kelbî dedi ki: Bir çukur kazdılar ve onu o çukura attılar. Üzerine de toprak doldurdular ve bu şekilde onu öldürdüler.

el-Hasen dedi ki: Onu ateşte yaktılar ve şehrin suruna astılar. Kabri Antakya suru içindedir. Bunu da es-Sa'lebî nakletmiştir.

el-Kuşeyrî de şöyle der: el-Hasen dedi ki: Kavmi onu öldürmek isteyince, yüce Allah onu semaya kaldırdı. O cennettedir, ancak semanın yok oluşu ile cennetin de yok olması halinde ölecektir. Yüce Allah, tekrar cenneti yaratacağında onu da cennete koyacaktır.

26

(Ona): "Cennete gir" denildi. Dedi ki: "Keşke kavmim bilse idi;

Bir başka açıklamaya göre bacaklarından ikiye ayırıncaya kadar onu testere ile biçtiler. Allah'a yemin olsun ki, ruhu çıkar çıkmaz cennete gitti ve cennete girdi. İşte yüce Allah'ın: "Cennete gir denildi" âyetinde anlatılan budur. O cenneti görünce:

"Dedi ki: Keşke kavmim bilse idi; Rabbimin bana mağfiret ettiğini..." Rabbimin günahlarını bağışladığını...

Burada;

"Mağfiret ettiğini" ifadesindeki; fiil ile birlikte mastar konumundadır. Bunun; ism-i mevsulu anlamında olup sılanın aidinin hazfedilmiş olduğu da söylenmiştir. Bununla birlikte teaccüb (hayret) anlamını ihtiva eden bir soru olması da mümkündür. Sanki şöyle demiş gibidir: Keşke kavmim, Rabbimin bana ne sebeble mağfiret ettiğini bilmiş olsalardı. Bu açıklamayı el-Ferrâ'' yapmıştır.

el-Kisaî ona itiraz ederek şöyle demektedir: Eğer bu doğru olsaydı, bunun "elif"siz olarak; şeklinde gelmesi gerekirdi.

el-Ferrâ'': Soru olmakla birlikte bunun "elif'li kullanılması da caizdir deyip buna dair birtakım beyitler dahi zikreder.

ez-Zemahşerî der ki: "Ne diye bana mağfiret ettiğini..." şeklinde "elif'siz daha güzeldir. Bununla birlikte "elifle gelmesi de caizdir, " Bunu ne diye yaptın?" denilirken, (birincisi) "elif'li (ikincisi) "elif'siz kullanılır.

el-Mehdevî der ki: Soru halinde "elifin tesbiti çok azdır. Buna göre "Bilselerdi" âyeti üzerinde vakıf yapılır. Bir kesim de şöyle demiştir:

"Cennete gir, denildi" âyeti senin cennete girmen vacib oldu, demektir. Bu onun cennete girmeyi hakettiğine dair bir haberdir. Çünkü cennete girme hakkı dirilişten sonra elde edilir.

Derim ki: Ancak âyetin zahirinden anlaşılan öldürüldüğü vakit ona: Cennete gir, denildiğidir.

Katade dedi ki: Yüce Allah, onu cennete koydu, o orada diridir ve rızıklanmaktadır. Bununla da yüce Allah'ın:

"Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma. Bilakis onlar Rabbleri katında diridirler, rızıklanırlar" (Al-i İmrân, 3/169) âyetini kastetmektedir. -Al-i İmrân Sûresi'nde (belirtilen âyet-i kerimenin tefsirinde) açıklaması geçtiği üzere-. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

"Dedi ki: Keşke kavmim bilse idi" ifadeleri, bir sonraki âyet-i kerimede sözü edilen o pek büyük lutfa mazhar oluşunu ifade eden sözleri ona soru sorulmuş olması takdirine binaen söylenmiş sözlerdir.

27

"Rabbimin bana mağfiret ettiğini ve beni ikram olunanlardan kıldığını."

"Rabbimin bana mağfiret ettiğini ve beni ikram olunanlardan kıldığını" âyetindeki:

"İkram olunanlardan" lâfzı diye de okunmuştur.

Bu temennisinin anlamı ile ilgili iki görüş vardır. Birincisine göre o, kavminin güzel sonuç ve övülmeye değer akıbetini bilmeleri için durumunun ne olduğunu öğrenmelerini temenni etmiştir. İkinci görüşe göre ise onlar da kendisi gibi îman edip sonunda kendi durumuna erişsinler diye bu temennide bulunmuştur.

İbn Abbâs der ki: O hem hayatta iken, hem öldükten sonra kavmine samimiyetle öğüt vermiş bir kimsedir. el-Kuşeyrî bunu Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a merfu bir rivâyet olarak kaydederek şöyle der: Haberde belirtildiğine göre Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) bu âyet-i kerîme hakkında: "O hayatta iken de, ölümünden sonra da kavmine samimi olarak öğüt vermiştir" diye buyurmuştur.

İbn Ebi Leyla der ki: Ümmetlerin ileri geçenleri üç kişidir. Bunlar göz açıp kırpacak kadarlık bir süre dahi kâfir olmamışlardır. Bunların en faziletlileri olan Ali b. Ebî Tâlib, ondan sonra Fir'avun hanedanından îman eden şahıs ile Yâsîn Sûresi'nde sözkonusu edilen kişidir. İşte bunlar sıddîk olan kimselerdir. ez-Zemahşerî ise bunu Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan gelmiş merfu bir rivâyet olarak zikretmektedir.

Bu âyet-i kerimede öfkeyi yutup cahil kimselere karşı müsamahakâr davranmanın kendisini kötü kimselerle azgınların arasına katanlara merhamet ve şefkat beslemenin gerekli olduğuna, ayrıca böylelerini kurtarmak için elden geleni yapıp onları kurtarmak maksadı ile yumuşak davranarak bu hallerine sevinmek, ona beddua etmek yerine kurtuluşları için çalışmanın gerekliliğine delalet vardır. Nitekim bu şahsın kendisini öldüren ve puta tapıcı kâfir oldukları halde kendisinin başına her türlü sıkıntıyı getirmeye çalışan kimseler için nasıl hayrı temenni ettiğine dikkat etmemiz gerekir.

Habib öldürülünce, yüce Allah, onun için gazaba geldi ve kavminden intikam almayı çabuklaştırdı. Cibril'e verdiği emir üzerine o da bir çığlık kopardı ve onlardan tek bir kişi kalmamak üzere hepsi öldüler. İşte yüce Allah'ın şu âyeti bunu dile getirmektedir:

28

Ondan sonra Biz, kavminin üzerine gökten hiçbir ordu indirmedik, indirecekler de değildik.

"Ondan sonra Biz, kavminin üzerine gökten hiçbir ordu indirmedik. İndirecekler de değildik." Yani Biz Habib'in öldürülmesinden sonra onlara ne bir risalet, ne de bir peygamber gönderdik. Bu açıklamayı Katade, Mücahid ve el-Hasen yapmıştır.

el-Hasen der ki: "Ordu'dan kasıt peygamberlere vahiy indiren meleklerdir. Ordunun askerler olduğu da söylenmiştir. Yani Ben onları helâk etmek için ne ordu, ne de asker göndermeye ihtiyaç duydum. Aksine onları tek bir çığlık ile helâk ederim. Bu anlamdaki açıklamayı İbn Mes'ûd ve başkaları yapmıştır.

Yüce Allah'ın:

"İndirecekler de değildik" âyeti onların durumlarının pek önemli olmadığına işarettir. Yani Biz, o şahıstan yahut onun semaya yükseltilmesinden sonra onları sadece bir çığlıkla helâk ettik.

"İndirecekler de değildik" âyetinin onlardan öncekilere indirmedik, anlamında olduğu da söylenmiştir.

ez-Zemahşerî der ki: O halde yüce Allah:

"Biz de üzerlerine bir rüzgar ve görmediğiniz ordular göndermiştik." (el-Ahzab, 33/9) âyeti ile;

"İndirilen üçbin melekle... işaretlenmiş beşbin melekle size yardım edecektir." (Al-i İmrân, 3/124-125) âyetinde de belirtildiği gibi, Bedir ve Hendek günü gökten neden askerler gönderdi diye soracak olursan, şöyle derim: Aslında tek bir melek dahi yeterdi. Çünkü Lut kavminin şehirleri Cebrâîl'in kanatlarından sadece bir tüy ile helâk edildiği gibi Semud ülkesi ile Salih kavmi tek bir çığlık ile helâk edilmiştir. Fakat yüce Allah Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı -Habibu'n-Neccar şöyle dursun- bütün peygamberler ve ulu’l-azm peygamberlerine her hususta üstün kılmış, hiç kimseye vermediği şekilde şerif ve aziz kılmanın sebeblerini ona ihsan etmiştir. İşte bunlardan birisi de onun için semadan ordular indirmiş olmasıdır. Sanki "indirmedik, indirecekler de değildik" âyeti ile ordular indirmenin ancak senin gibi kimselerin ehil kabul edildiği pek büyük işlerdendir ve Biz böylesini senden başkası için yapmayız, demek istemiş gibidir.

29

O ancak tek bir çığlıktan ibaretti. Hemen sönmüş (kor gibi) oldular.

"O ancak tek bir çığlıktan ibarettir." Genel olarak;

"Tek bir" lâfzını; "Onların cezalandırılması ancak tek bir çığlıktan ibaret oldu" takdirine binaen nasb ile okumuşlardır.

Ebû Ca'fer b. el-Ka'kaâ' ile Şeybe ve el-A'rec ise; "Bir çığlık" âyetini hem burada, hem de yüce Allah'ın:

"O tek bir çığlıktan ibarettir. Artık hepsi..." (Yâsîn, 36/53) âyetinde ref ile okumuşlar ve böylelikle "kevn" fiilini vaki olmak, meydana gelmek anlamında kullanmışlardır. Sanki yüce Allah: Onların başına ancak bir tek çığlık geldi, diye buyurmuş gibidir.

Ancak Ebû Hatim ve bir çok nahivci bu okuyuşu "sayha"nın müennes oluşu sebebiyle zayıf kabul etmişlerdir. Nitekim: "Hind'den başkası kalkmadı" şeklinin zayıf oluşu gibi. Çünkü anlamı; şeklindedir. Ebû Hatim der ki: Şayet Ebû Ca'fer (b. el-Ka'ka)'ın okuduğu gibi olsaydı, o takdirde; diye buyurulması gerekirdi.

en-Nehhâs ise şöyle demektedir: Burada olmaz denilen şeylerin hiçbirisi yerinde bir itiraz değildir. Çünkü; " Senin cariyenden başkası bana gelmedi" tabiri: "Senin cariyenden başka bir kadın ya da bir cariye bana gelmedi" anlamındadır. Ref ile okuyuşun takdiri, Ebû İshak'ın dediği şekildedir. O şöyle demektedir: Bu kıraat: "Onların başına gelen sadece tek bir çığlıktan ibaretti" demektir. Başkasının takdiri ise; " Onların başına gelen sadece tek bir çığlık idi" şeklindedir. Arapçada: "Meydana geldi" anlamında kullanılması çokça görülen bir şeydir.

Abdurrahman b. el-Esved ise -ki Abdullah b. Mes'ûd'un kıraatinin de böyle olduğu söylenir-: "O ancak tek bir çığlıktan ibaretti" diye okumuştur. Fakat bu şekildeki okuyuş mushafa uymamaktadır. Diğer taraftan bu kökten fiilin bilinen şekli "Feryad etti, feryad eder, çığlık attı, atar" şeklindedir. "Horozların ötüşünden daha ağır" deyimi de buradan gelmektedir. Bu durumda burada bu kelimenin; şeklinde gelmesi gerekirdi. Bu açıklamaları en-Nehhâs zikretmiştir.

Derim ki: el-Cevherî şöyle demektedir: ile mastardır, Feryad etti, eder" demektir. Yüksek sesle bağıran herkes de; 'dır. de çığlık demektir.

Derim ki: Bu açıklamalara göre bu; ile şekillerinde kullanılabilir ve bunlar iki ayrı söyleyiştir. O halde böyle bir kıraat sahihtir, ona itiraz etmek söz konusu olamaz. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

"Hemen sönmüş oldular." Yani hareketsiz ölülere döndüler. Bu, alevi sönmüş, küle dönmüş ateşe bir benzetmedir. Katade helâk oldular, diye açıklamıştır ki, mana birdir.

30

Ey şu kullara hasret! (Çünkü) kendilerine ne kadar peygamber geldi ise muhakkak onu alaya alırlardı.

"Ey şu kullara hasret!" âyeti(nda "hasret" kelimesi) mansubtur. Çünkü bu bir nekreye (belirtisize) bir nidadır. Basralılara göre böyle bir nidada nasbtan başkası mümkün değildir. Ubeyy'in kıraatinde izafet olarak: şeklindedir.

Sözlükte

"hasret"in gerçek mahiyeti, insanı pişmanlıktan ötürü çaresiz bırakan bir durum ile karşı karşıya kalması demektir.

el-Ferrâ'nın iddiasına göre tercih edilen kıraat şekli nasbdır. Bununla birlikte (Ubeyy'in kıraatinde olduğu gibi) sılaya bitişik bir nekre (belirtisiz münada) merfu okunacak olursa, yine de doğru olur. Buna dair birtakım kanıtlar da getirmiştir. Bunlardan birisi de onun Arapları "Ey bizim işimiz dolayısıyla üzülen! Sen üzülme" diye kullandıklarını işitmiş olmasıdır. Ayrıca şu mısraı da zikreder:

"Ey çürümenin oldukça değişikliğe uğrattığı yurt..."

en-Nehhâs der ki: (Ancak) böyle bir iddia, nida bahsinin ya da çoğunluğunun iptali (anlamsız kılınması) anlamına gelir. Çünkü o katıksız nekreyi ve uzunluk itibariyle muzaf seviyesinde olan şeyleri de merfu kullanırken iki kelime arasında bulunan tenvini hazfetmekte, gerektirici herhangi bir sebep olmaksızın mana itibariyle mef'ûl olanları da merfu okuyabilmektedir. Araplardan işittiğini belirttiği ifade onun câiz kabul ettiğine benzemez. Çünkü bu ifade takdim ve te'hir takdirindedir. Yani: "Ey üzülen kişi, bizim işimizden ötürü üzülme" anlamındadır. Beyit de: "Ey o yurt..." takdirindedir. Daha sonra yurdun kendisine hitab ile ifade değiştirilmiştir. Bu da: “Ey şu kimseler, çürüme şu yurdu değiştirmiş bulunuyor" anlamındadır.

Nitekim yüce Allah'ın:

"Hatta siz gemilerde bulunduğunuz zaman onlar da içindekileri... götürüp..." (Yûnus, 10/22) âyeti da buna benzemektedir.

Buna göre

"hasret" kelimesi nida olmak üzere mansubtur. Nitekim; “Ey adam buraya gel!" demek de böyledir.

Nidanın anlamı da şudur: İşte bu, hasretin sözkonusu olacağı bir yerdir. Taberî'ye göre de anlam şöyledir: Kulların Allah'ın rasûllerine alay etmelerinden ötürü pişmanlık duyarak, yanarak, yakılarak, ey kullara hasret, demektir.

İbn Abbâs da şöyle demektedir: "Ey kullara hasret!" Vay kulların haline demektir. Yine ondan gelen rivâyete göre bunlar kendilerine hasret duyulan kimselerin konumuna düşmüşlerdir, anlamına gelir.

er-Rabî' b. Enes'in Ebû'l-Aliye'den rivâyetine göre burada sözkonüsu "kullar" elçilerdir. Çünkü kâfirler azâbı gördüklerinde: "Ey şu kullara hasret!" diyerek onları öldürdükleri, onlara imanı terkettikleri için hasret çektiler. Îmanın kendilerine fayda vereceği bir zamanda îman etmiş olmayı temenni ettiler. Mücahid de böyle açıklamıştır.

ed-Dahhak da şöyle demektedir: Bu, elçileri yalanlamaları üzerine meleklerin kâfirlere duyduğu bir hasrettir.

"Ey şu kullara hasret!" sözlerinin şehrin uzak bir tarafından koşarak gelip kavmi kendisini öldürmek için üzerine atıldıklarında söylediği söz olduğu da söylenmiştir. Bir diğer görüşe göre kavmi şehrin uzakça bir tarafından koşarak gelen adamı öldürdükleri sırada ve o kavme azâb gelip çattığı esnada bu sözleri o üç elçi söylemiştir. "Ey şu kimselere hasret!" sözleriyle keşke îman etmiş olsalardı, diye temenni etmiş gibidirler.

Bir başka açıklamaya göre bu o kavmin söylediği bir sözdür. Bu kavim o adamı öldürüp elçiler de kendilerinden ayrılıp gidince -veya ta rivâyetlerdeki farklılığa göre- adamla birlikte üç elçiyi de öldürdüklerinde: Şu elçilere ve şu adama hasret! Keşke imanın fayda vereceği sırada onlara îman etmiş olsaydık, dediler. Bu açıklamalara göre ifade burada tamam olmakta, sonra da yeni bir cümle başı olarak: "Kendilerine ne kadar peygamber geldi ise..." diye başlamaktadır.

İbn Hürmüz, Müslim b. Cündeb ve İkrime: "Ey şu kullara hasret!" anlamındaki âyeti; şeklinde ifadenin açıkça anlaşılması ve anlamın ruhta iyice yer edip etkisini sağlaması arzusuyla "he" (hasret sonundaki yuvarlak te) harfini sakin olarak okumuşlardır. Burası vakıf yapacak yer olmamakla birlikte bir öğüt ve uyanda bulunup dikkat çekme yeri olduğundan dolayı böyle okumuşlardır. Araplar da bu gibi yerlerde böyle yaparlar. Nitekim Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın kıraatinin iyice açıkça anlaşılması ve kavranması arzusu ile harf harf birbirinden ayırarak okumak şeklinde olduğuna dair gelen rivâyet de bu kabildendir.

(Buna göre) buradaki: "ullara" lâfzının "hasref'e taalluk etmesi de caizdir. Ona değil de hazfedilmiş bir lâfza taalluku da mümkündür. Sanki vakfı "hasret" üzerinde takdir edip "he" (yuvarlak te)'yi sakin okumuş, ondan sonra "Kullara" diye okumuştur ki; bu da: "Ben kullara hasret çekiyorum" demek olur.

İbn Abbâs, ed-Dahhak ve başkalarından gelen rivâyete göre de onlar Ey kulların hasreti!" diye izafet terkibi şeklinde ve: "edatının hazfi ile okumuşlardır. Bu; mushafın hattına uymamaktadır. Buradaki izafetin faile izafet kabilinden olması ve faillerin (öznenin) kullar olması da mümkündür. Çünkü kullar azâbı gördüklerinde hasret çekerler. Bu da: "Ey Zeyd'in ayağa kalkması" demek gibidir. İzafetin mef'ûle yapılmış olması da mümkündür. Bu takdirde kullar, mef'ûl (nesne) olurlar. Sanki kullara şefkat duyan bir kimse hasret çekmiş gibi olur. “Ey şu kullara hasret!" diye okuyanların kıraati de bu anlamı pekiştirmektedir.

31

Kendilerinden önce nice nesiller helâk ettiğimizi ve onların kendilerine geri dönmediklerini görmezler mi?

"Kendilerinden önce nice nesiller helâk ettiğimizi ve onların kendilerine geri dönmediklerini görmezler mi?" âyeti ile ilgili olarak Sîbeveyh şöyle demektedir: edatı,

"Nice"den bedeldir. Buradaki bu edat, haber anlamını ifade etmek içindir. Bundan dolayı soru edatı olmayan bir edatın, ondan bedel olması caizdir. Anlamı da şudur: Bunlar daha önce helâk ettiğimiz nesillerin kendilerine geri dönmediklerini görmediler mi?

el-Ferrâ'' ise; " Nice"nin iki bakımdan nasb konumunda olduğunu söylemiştir. Bunlardan birincisi "gör(me)diler" fiili ile nasbedilmiş olmasıdır. Buna İbn Mes'ûd kıraatindeki: "Helâk ettiğimiz kimseleri görmediler mi?" şeklindeki kıraatini delil göstermektedir. Diğer açıdan buradaki "nice" edatının "helâk ettiğimizi" fiili dolayısıyla nasb konumunda olmasıdır.

en-Nehhâs der ki: Birinci görüş imkansızdır. Çünkü "nice" anlamındaki bu edatta makabli (önceki ifadeler) amel etmez. Çünkü bu bir soru edatıdır. İstifhamın ise makablinin haberinin kapsamına girmesi imkansız bir şeydir. Bu edatın haber olması halindeki hükmü de böyledir. Her ne kadar Sîbeveyh buna kısmen işaret edip "Onlar" lâfzını "nice" anlamındaki bu edattan bedel kabul etmiş olsa da böyledir.

Diğer taraftan Muhammed b. Yezid bunu şiddetle reddederek şöyle demektedir: "Nice" anlamındaki edat "helâk ettik" fiili ile nasb mahallinde, "onlar" da aynı şekilde nasb mahallindedir. Ona göre de: "Çünkü onlar..." demektir. Yani: "Kendilerinden önce nice nesilleri" toptan imha etmek suretiyle "helâk ettiğimizi... görmediler mi?" demektir. (Muhammed b. Yezid) devamla dedi ki: Buna delil de bu âyetin Abdullah b. Mes'ûd'un: "Kendilerinden önceki nesillerin kendilerine dönmediklerini..." şeklindeki okuyuşudur.

el-Hasen ise; "Onlar kendilerine dönmezler" şeklinde yeni bir cümle olarak hemzeyi esreli okumuştur.

Bu âyet-i kerîme ölümden sonra ve kıyâmetten önce birtakım yaratılmışların tekrar geri döneceklerini iddia edenlerin kanaatini reddetmektedir.

32

Hepsi de mutlaka huzurumuza getirileceklerdir.

"Hepsi de mutlaka huzurumuza getirileceklerdir" âyeti ile kıyâmet günü amellerin karşılığının görülmesi için huzura getirileceklerini kastetmektedir.

İbn Amir, Âsım ve Hamza: " Hepsi de mutlaka" âyetindeki; yı şeddeli okumuş, diğerleri ise şeddesiz okumuşlardır. şekli şeddelisinden muhaffef (şeddesiz)dir, ondan sonraki âyet da mübteda olarak merfudur, daha sonraki ifadeler ise haberdir. Lâfzı değişince (şeddeliyken şeddesiz olunca) ameli de ortadan kalkmış olmaktadır. Haberin başına "lam"ın gelişi ise bu edat ile olumsuzluk edatı anlamını veren benzeri arasındaki farkı göstermek içindir. Ebû Ubeyde'ye göre ise; fazladan gelmiştir. Ona göre ifade: "Şüphesiz onların hepsi" takdirindedir.

el-Ferrâ'' da şöyle demektedir: (........)’i şeddeli okuyan bunu "Mutlaka" anlamında (........)’ı da olumsuzluk edatı; anlamında kullanmış olur. Yani;

Mutlaka onların hepsi..." takdirindedir. Bu da yüce Allah'ın:

"O ancak deliliği olan bir adamdır" (el-Mu'minun, 23/25) âyetine benzemektedir.

Sîbeveyh de bu hususta:

"Allah hakkı için senden bunu mutlaka yapmanı istiyorum," şeklindeki kullanımı nakletmektedir. el-Kisaî'nin iddiasına göre ise böyle bir kullanım bilinmemektedir. Bu anlamdaki açıklamalar, daha önce Hud Sûresi'nde (11/27. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

Ubeyy b. Ka'b'in kıraatinde: "Onların hepsi de mutlaka huzurumuza getirilecektir" şeklindedir.

33

Onlar için delillerden birisi de -kendisini canlandırdığımız ve ondan tane çıkardığımız- ölü topraktır. İşte ondan yemektedirler;

"Onlar için delillerden birisi de kendisini canlandırdığımız... ölü topraktır" âyeti ile yüce Allah, ölüleri diriltmeye kullarının dikkatini çekmekte, tevhidini ve kudretinin kemalini onlara hatırlatmaktadır. Bu da bitkilerle ve oradan taneleri çıkartmakla canlandırdığı ölü topraktır.

"İşte ondan" yani taneden

"yemektedirler." Ve onunla gıdalanıp beslenmektedirler.

Medineliler:

"Ölü" kelimesini (ye harfini) şeddeli okurken diğerleri şeddesiz okumuşlardır. Buna dair açıklamalar daha önceden (el-Bakara Sûresi, 2/173- âyet, 2. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

34

Biz, orada hurma ağaçlarından ve üzüm bağlarından bahçeler var ettik. Orada pınarlar fışkırttık.

35

Meyvesinden yesinler diye. Halbuki onu elleri yapmamıştır. Hâlâ şükretmezler mi?

"Biz, orada" yani yerde

"hurma ağaçlarından ve üzüm bağlarından bahçeler var ettik." En değerli meyvelerden olduklarından dolayı özellikle hurma ve üzüm bahçeleri sözkonusu edilmiştir.

"Orada" yani o bahçeler arasında "pınarlar fışkırttık. Meyvesinden yesinler diye" âyetindeki

"meyvesinden" lâfzındaki "he" zamiri pınarların suyuna aittir. Çünkü meyveler o sudan meydana gelmektedir. Bu açıklamayı el-Cürcanî, el-Mehdevî ve başkaları yapmıştır.

Bir görüşe göre de; sözünü ettiğimiz meyvelerden yesinler, anlamındadır. Yüce Allah'ın:

"Davarlarda da sizin için elbette bir ibret vardır. Size onların karınlarındaki ...nden... içiriyoruz." (en-Nahl, 16/66) âyetinde olduğu gibi.

Hamza ve el-Kisaî:

“Meyvesinden" âyetini "se" ve "mim" harflerini ötreli olarak; diye okumuşlardır. Diğerleri ise bu iki harfi üstün okumuşlardır. el-A'meş'den ise, "se"yi ötreli, "mim" harfini de sakin okuduğu rivâyet edilmiştir. Bu hususa dair açıklamalar daha önceden el-En'am Sûresi'nde (6/99- âyet, 4. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

"Halbuki onu elleri yapmamıştır" âyetindeki; "..ma" daha önce geçen "meyvesinden" anlamındaki âyete atf ile cer mahallindedir ki "ve elleri ile yaptıklarından da (yesinler diye...)" demek olur.

Kûfeliler ise ("onu" anlamındaki) "he" harfi olmaksızın; "Yapmamıştır" diye okumuşlardır. Diğerleri ise hazf sözkonusu olmaksızın asıl kaideye uygun olarak sonunda "he" ile okumuşlardır. İsmin uzunluğudolayısıile sılanın hazfi konuşma ve anlatımda çokça görülen bir şeydir.

Buradaki; "...ma..."nın i'rabta mahalli olmayan bir nefy edatı olması da mümkündür. O takdirde sıla ve ona raci bir zamire ihtiyacı olmaz. Yani (mealdeki anlamında olduğu gibi) elleri ile yapmadıkları Allah'ın kendileri için bitirmiş olduğu ekin... demek olur. İbn Abbâs, ed-Dahhak ve Mukâtil 'in görüşü budur. Başkaları da şöyle demişlerdir: Anlamı, ellerinin yaptıkları şeylerden yani gerek mahsullerden, gerekse de çeşitli tatlı ve yiyeceklerden, ayrıca kendilerinin imalat yolu ile -ekmek, susam ve zeytinden çıkartılan yağ gibi- edindikleri şeylerden yesinler diye... anlamındadır. Bunun, insanların yetiştirmek üzere diktikleri şeylere raci olduğu da söylenmiştir. Bu anlamdaki bir açıklama yine İbn Abbâs'tan rivâyet edilmiştir.

"Hâlâ" Allah'ın nimetlerine

"şükretmezler mi?"

36

Yerin bitirdiklerinden, nefislerinden ve bilmedikleri nice şeylerden bütün çiftleri yaratan (Allah) münezzehtir.

"Yerin bitirdiklerinden" yani çeşitli türlerde olduğu için bitkilerden

"nefislerinden" çocuklar, eşler, erkek ve dişiler yaratarak

"ve bilmedikleri nice çiftleri" kara, deniz, gök ve yerde yaratmış olduğu çeşitli türleri

"yaratan Allah münezzehtir." Yüce Rabbimiz, kendi zatını kâfirlerin söylediklerinden tenzih etmektedir. Çünkü onlar gözleriyle gördükleri bunca nimet ve kudretinin eserine rağmen O'nunla birlikte başkasına ibadet ederler.

Bu âyette emir takdiri vardır. O'nu kendisine yakışmayan şeylerden tenzih ediniz, tesbih ediniz, demektir. Bunun teaccüb (hayret ve şaşkınlık) anlamını ifade ettiği de söylenmiştir. Yani gördükleri bunca âyet ve belgeye rağmen bunların kâfir olmaları gerçekten şaşırtıcıdır. Nitekim herhangi bir şeyden ötürü şaşırıp hayret eden bir kimse "subhanallah!" der.

Çiftler (ezvac); türler ve çeşitler demektir. Herbir çift bir türdür, çünkü renk, tat, şekil, küçüklük ve büyüklük itibariyle aralarında farklılık vardır. İşte bunların farklı oluşları onların çift olarak biraraya gelişleri anlamına gelir. Katade ise bununla erkek ve dişi kastedilmektedir, der.

"Bilmedikleri" ile ilgili olarak şu da söylenebilir: İnsanların bilmediği birtakım şeyleri meleklerin bilmesi mümkün olduğu gibi, hiçbir mahlukun o yaratılmışı bilmemesi de mümkündür.

Bu âyet-i kerimenin delil gösterilme şekli şudur: O tek başına yaratıcı olduğuna göre, O'na hiçbir şekilde ortak koşmamak gerekir.

37

Onlar için bir diğer delil de gecedir. Ondan gündüzü soyup çıkarırız da onlar hemen karanlığa giriverirler.

"Onlar için bir diğer delil de gecedir. Ondan gündüzü soyup çıkarırız."

Yani yüce Allah'ın birliğine, kudretine, uluhiyetinin kabul edilmesine delil teşkil eden alametlerden birisi de gecedir.

Soyup çıkarmak; sıyırmak, çekip almak" demektir. Mesela; "Allah onu dininden soyup çıkardı" denilir. Bu lâfız "çıkartmak" anlamında da kullanılır. Burada ışığın gidip karanlığın gelmesi bir şeyden sıyrılmaya ve kendisinden sıyrılıp soyulanın da açıkça ortaya çıkmasına benzetilmiştir. O halde bu bir istiaredir.

"Hemen karanlığa giriverirler." Karanlık içinde kalırlar.

Gecenin karanlığına girdik" denilir. "Öğle vaktine girdik" Sabahladık, kuşluk vaktine girdik, akşamladık" da bu kabildendir.

"Ondan" lâfzının: "Üzerinden" anlamında olduğu da söylenmiştir. Yani Biz, onun üzerinden gündüzün aydınlığını soyup çıkartırız.

"...da onlar hemen karanlığa giriverirler." Karanlık içinde kalıverirler, demektir. Çünkü gündüzün aydınlığı havaya karışır ve ortalığı aydınlatır. Havadan çıkıp ayrıldı mı karanlık olur.

38

Güneş kendisi için belirlenmiş bir karar yerine kadar akıp gider. İşte bu, Aziz ve Alim'in takdiridir.

"Güneş de kendisi için belirlenmiş bir karar yerine kadar akıp gider"

âyetinin: "Onlar için bir diğer delil de... güneştir" takdirinde olması mümkün olduğu gibi

"güneş" anlamındaki lâfzın daha sonra gelen fiilin açıkladığı mukadder bir fiil ile merfu olması da mümkündür. Buna göre: Güneş akıp gider. Güneş kendisi için belirlemiş... akıp gider, takdirinde olur.

Mübteda olarak merfu olması da mümkündür (mealde olduğu gibi). "Akıp gider" fiili de haber konumunda yani akıp gidicidir, demek olur.

Müslim'in Sahih'inde Ebû Zerr'den şöyle dediği kaydedilmektedir: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'a yüce Allah'ın:

"Güneş kendisi için belirlenmiş bir karar yerine kadar akıp gider" âyeti hakkında soru sordum da şöyle buyurdu: "Onun için belirlenmiş olan karar yeri Arş'ın altındadır." Müslim, I, 139; Buhârî, IV, 1806, VI, 2703; Müsned, V, 158, 177.

Yine Müslim'de Ebû Zerr'den rivâyete göre Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) bir gün şöyle buyurmuştur: "Şu güneşin nereye gittiğini biliyor musunuz?" Onlar: Allah ve Rasûlü daha iyi bilir, dediler. Şöyle buyurdu: "Bu güneş arşın altında kendisi için belirlenmiş karar yerine ulaşıncaya kadar akıp gider. Oraya vardı mı secdeye kapanır. Kendisine kalk ve geldiğin yere geri dön denilinceye kadar bu halde devam eder. O vakit oraya geri döner ve doğduğu yerden yine sabah vakti doğar. Sonra tekrar arşın altında kendisi için belirlenmiş karar yerine ulaşıncaya kadar akıp gider ve secdeye kapanır. Yine kalk ve geldiğin yere geri dön denilinceye kadar bu halde kalır. Tekrar yerine geri döner ve doğduğu yerden sabah vakti yine doğar. Sonra da yine akıp gider, insanlar onda alışkın olmadıkları bir hal görmezler. Nihayet arşın altındaki o karar yerine tekrar ulaşır, ona kalk ve battığın yerden sabah vakti doğ, denilir. O da sabah olunca battığı yerden doğar." (Devamla) Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Bu işin ne zaman olacağını biliyor musunuz? Bu: "Ogün daha önce îman etmemiş yahut imanında bir hayır kazanmamış olan kimseye imanı fayda vermez." (el-En'am, 6/158) (âyetinin işaret ettiği) zamanıdır. " Müslim, 1. 138. Tayalisi, Müsned, I, 62, -yakın lâfızlarla, Müsned, V, 145.

Buhârî'deki lâfız da şöyledir: Ebû Zerr'den dedi ki: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) güneş battığı sırada Ebû Zerr'e: "Nereye gittiğini biliyor musun?" dedi. Ben: Allah ve Rasûlü daha iyi bilir, deyince, şöyle buyurdu: "Arşın altında secde edeceği yere kadar gider. İzin ister, ona izin verilir. Secde edibte isteği kabul edilmeyip izin isteyib de ona izin verilmeyerek: Geldiğin yere geri dön, denileceği zaman pek uzak olmasa gerek. Bunun üzerine o da battığı yerden doğacak. İşte yüce Allah'ın: "Güneş kendisi için belirlenmiş bir karar yerine kadar akıp gider. İşte bu Aziz ve Alim olanın takdiridir." âyetinde anlatılan budur. " Buhârî, III. 1170; Müsned, V, 152; Müslim, I, 139, 152.

Tirmizî'deki lâfzı ile de bu rivâyet şöyledir: Ebû Zerr'den dedi ki: Güneşin battığı sırada mescide girdim. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) da oturuyordu. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "Ey Ebû Zerr! Bunun nereye gittiğini biliyor musun?" Ben: Allah ve Rasûlü daha iyi bilir, dedim. Şöyle buyurdu: "Bu gider ve secde etmek için izin ister. Ona izin verilir. Sanki ona: Geldiğin yerden git doğ, denilir. O da battığı yerden doğar. Sonra da: "(..........): İşte bu, onun için belirlenmiş karar yeridir" diye okudu. (Tirmizî) dedi ki: Bu da Abdullah (b. Mes'ûd)'ın kıraatidir. Ebû Îsa (Tirmizî) dedi ki: Bu hasen, sahih bir hadistir. Tirmizi, IV, 479. V, 364; Buhârî, VI, 2700; Müsned, V, 177.

İkrime dedi ki: Güneş battığı vakit arşın altındaki bir mihraba girer ve sabah oluncaya kadar Allah'ı teşbih eder. Sabah olunca Rabbinden doğmaktan affedilmesini ister. Rabb ona: O da neden? diye sorunca, şöyle der: Ben doğduğum vakit seni bırakıp bana ibadet ediliyor. Şanı yüce ve mübarek olan Allah şöyle der: Sen çık, bundan dolayı senin için bir sorumluluk yoktur. Ben onlara cehennemi çekip sürükleyecek yetmiş bin melek ile göndereceğim ve onlar da o cehenneme gireceklerdir.

el-Kelbî ve başkaları da: Bu âyetin anlamı batım yerinde en uzak konakladığı yere kadar akıp gider. Sonra en yakın konak yerine tekrar döner demektir, der. Buna göre onun karar yeri daha ötesine gidemediği ve oradan geriye doğru geldiği yere ulaşmasıdır. Tıpkı kastettiği en uzak noktaya ulaşıncaya kadar belli bir mesafeyi katedip orada maksadını gerçekleştirdikten sonra yolculuğuna ilk olarak başladığı yere dönmesi gibidir. Buna göre güneşin en uzak konak yerine ulaştırılması -ki bu el-Hen'a diye bilinen ve ikizler burcundaki ayın altıncı konak noktasını teşkil eden iki yıldızdır Bu yıldızlara ait açıklayıcı bilgi, sözlüklerden alınmıştır. Kurtubî'nin aslında yoktur. doğduğu vakit olur. Bu da yılın en uzun günüdür, gece de en kısa gecedir. Bu sırada gündüz onbeş saat, gece de dokuz saattir. Sonra gündüz eksilmeye başlar ve güneş geri döner. Süreyya yıldızı doğunca gece ve gündüz eşit olur, herbirisi oniki saat olur. Daha sonra da en yakın konak yerine ulaşır ve bu sırada en-Neaim -denilen ve devekuşunu andıran dört ya da sekiz parlak yıldızdan oluşan ayın konaklarından bir konak- Bu açıklamalar da sözlüklerden alınmıştır. yıldızı doğar. Bu da en kısa gündür. Gece de onbeş saat çeker. Nihayet kovanın su dolum yerinin arkadaki yıldızı çıkınca gece ile gündüz eşit olur. Sonra da gece her gün gündüzden bir saatin üçte birinin onda biri (yani iki dakika) alır. Her on günde saatin üçte biri (yirmi dakika) alır. Her ayda tam bir saat alır. Birbirine eşitleninceye kadar böyle sürer. Gece de onbeş saati buluncaya kadar (gündüzden) almaya devam eder, gündüz de geceden aynı şekilde alır.

el-Hasen der ki: Güneşin bir yılda üçyüzaltmış doğuş yeri vardır. Hergün bir doğuş yerinde konaklar ve bir dahaki yıla kadar aynı yerden doğmaz. İşte güneş bu konaklar arasında akıp gider. Onun karar yeri de bunlardır.

Bu görüş, bir önceki görüş ile aynı anlamı ifade eder.

İbn Abbâs da şöyle demektedir: Güneş batıp daha ilerisine gitmediği noktaya ulaşınca, doğuncaya kadar arşın altında karar kılar.

Derim ki: İbn Abbâs'ın bu açıklamaları bütün bu açıklamaları özetlemektedir. Onu dikkatle düşünelim.

Bir başka açıklamaya göre güneş dünyanın sonunun geleceği son vaktine kadar akıp gider.

İbn Mes'ûd ve İbn Abbâs "Güneş akıp gider, onun kararı yoktur (dur durak bilmez)" diye okumuşlardır. Yani güneş, gece ve gündüz akıp gider, onun durması da, bir yerde karar kılması da yoktur ve bu yüce Allah kıyâmet gününde onu tortop edip ışığını söndüreceği vakte kadar devam edecektir. (Bu hususta) mushafa muhalif okuyan kimseler: Ben İbn Mes'ûd ve İbn Abbâs'ın kıraatine göre okuyorum, diye delil gösterirler. Ebû Bekr el-Enbarî ise der ki: Bu (kıraat) batıldır ve bu kıraat onu nakledenlerin yüzüne geri çarpılır. Çünkü Ebû Amr'ın, Mücahid'den onun İbn Abbâs'dan ayrıca İbn Kesîr'in Mücahid'den onun İbn Abbâs'dan rivâyet ettiğine göre; "Güneş kendisi için belirlenmiş bir karar yerine kadar akıp gider" diye okuduğunu rivâyet etmişlerdir. İşte İbn Abbâs'dan gelen ve icmaın da sahih olduklarına tanıklık ettiği bu iki senet, cemaatin ve ümmetin ittifakla kabul ettiği kıraate muhalefet eden bu zayıf senetle gelen rivâyeti çürütmektedirler.

Derim ki: Diğer taraftan kaydettiğimiz sabit hadisler de (bu muhalif görüşü) ileri sürenin görüşünü reddetmektedir. Bu kişi Allah'ın Kitabına karşı ne kadar da cüretkardır! Allah kahretsin.

Yüce Allah'ın:

"Kendisi için belirlenmiş bir karar yerine kadar" âyeti demektir. "Müstekar" da karar kılınan yer demektir.

"İşte bu" yani gece, gündüz ve güneşin-durumu ile ilgili anılan bu hususlar

"Aziz ve Alim olanın takdiridir."

39

Aya gelince, Biz onun için de konaklar takdir ve tayin ettik. Sonunda, o kuruyup incelen eski hurma dalı gibi yay şekline döner.

Bu âyete dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız:

1- Ay ve Konakları:

Yüce Allah'ın:

"Aya gelince" âyetinin "re" harfi ötreli olarak okunursa; "Onlar için bir diğer delil de aydır" takdirinde olur. Mübteda olarak merfu olması da mümkündür. (Ay'ı... takdir ettik, anlamında olur).

Kûfeliler ise "ay" anlamındaki kelimeyi bir fiil takdiri ile nasb ile okumuşlardır. Ebû Ubeyd'in tercih ettiği okuyuş budur. O der ki: Çünkü ondan önce de, ondan sonra da birer fiil vardır. Ondan önce "soyup çıkarırız" fiili, ondan sonra da "takdir ve tayin ettik" fiili vardır.

en-Nehhâs der ki: Bütün Arapça dilbilginleri -bildiğim kadarıyla- onun dediğinden farklı kanaattedirler. Bunlardan birisi de el-Ferrâ'dır. O şöyle demektedir: Bu kelimenin ref ile okunması daha çok hoşuma gider. Arap dil-bilginlerine göre ref'in daha uygun olmasının sebebi ise, kendisinden önceki âyete atfedilmiş olması ve anlamının: Onlar için bir âyet (delil) de aydır, anlamında oluşudur. Ebû Ubeyd'in: Ondan önce "soyup çıkarırız" fiili gelmektedir, sözlerini ele alalım. Ondan önce ona daha yakın bir fiil olan "akıp gider" fiili vardır. Bu fiilden önceki "güneş" anlamındaki kelime de merfu olarak gelmiştir. Ondan sonra geldiğini belirttiği "Onun için... takdir ve tayin ettik" fiili ise sonda gelen "he" zamirinde amel etmiştir. (Bu durumda; Onu... takdir ve tayin ettik, anlamını verir).

Ebû Hatim dedi ki: Ref ile okunması daha uygundur. Çünkü burada fiil daha sonra gelen zamir ile (onda amel etmek suretiyle) meşgul olmuş, bundan dolayı (ay anlamındaki kelime) mübteda olarak merfu olmuştur.

Ay konakların kendisi olmadığına göre, nasıl olur da yüce Allah:

"Biz onu takdir ettik" diye sorulacak olursa, (ki bu mukadder soru Ebû Hatim'in açıklamasına göredir) buna iki türlü cevap verilir: Evvela bu: "Biz onu konaklı olarak takdir ve tayin ettik" demek olur. Yüce Allah'ın:

"O kasabaya sor" (Yusuf, 12/82) âyetine benzer. Diğer takdire göre ise "Biz onun için konaklar takdir ve tayin ettik" demek olur. Sonra da buradaki "lam" harfi hazfedilmiştir. Bunun hazfinin güzel kaçması, fiilin şu âyette olduğu gibi iki mef'ûle geçiş yapabilen bir fiil olmasından dolayıdır:

"Mûsa kavmi arasından yetmiş adam seçti." (el-A'raf. 7/151)

Ayın yirmisekiz konağı vardır. Her gece bunlardan birisindedir. Bu konakların ismi şöyledir: Şeretan, butayn, süreyya, deberan, hek'a, hena, zira, tarf, cebhe, haratan, sarfe, avva, simak, gafr, zubbaneyan, iklil, kalb, şevle, neaim, beledde, sa'd ez-zabih, sad bula, u's-dussuut, sa'du'l-ahbiye, el-ferğu'l-mukaddem, el-ferğu’l-muahhar, batnu’l-hut.

Ay bunların sonuncusuna geldi mi tekrar baştakine döner. Yörüngesini yirmisekiz gecede tamamlar. Daha sonra görünmez olur, sonra tekrar hilal olarak doğar ve yörüngesinde konakları katetmeye yeniden başlar. Bu yörüngeleri ise burçlara paylaştırılmıştır ki, her bir burca iki tam, üçte bir konak düşmektedir. Şeretan, butayn ve süreyyanın üçte biri, hamel (koç) burcuna, süreyyanın üçte ikisi deberan ve hek'anın üçte ikisi ise öküz burcuna düşmektedir. Diğer burçlara da böylece paylaştırılmıştır. Burçların isimleri daha önce Hicr Sûresi'nde (15/16. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır. Yüce Allah'a hamdolsun. (Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır).

Denildiğine göre, yüce Allah, güneşi ve ay'ı ateşten yarattıktan sonra doğuşları esnasında bunları nûr ile büründürmüştür. Güneşin nuru arşın nurundandır. Ayın nuru da Kürsi'nin nurundandır. İşte asıl yaratılışları ve onlara giydirilen ışığın esası budur. Güneşin ışığı, etrafı aydınlatması ve parıldaması için, olduğu halde bırakıldı. Aya gelince, Ruhu’l-emin kanadını onun yüzü üzerinden geçirince, bu kanadın etkisi ile ışığını sildi. Çünkü o bir ruhtur, ruhun hakimiyeti ise diğer eşyaya galip gelir. Böylece bu silinme insanların gördüğü şekliyle kaldı. Sonra ay sudan bir kab içine yerleştirildi, sonra da ona bir mecra tayin edildi. İşte her gece içinde bulunduğu bu kabtan dolayı insanlara belli şekilde ve miktarda bir ay olarak görünür ve bu tamamen görününceye kadar öylece devam eder, insanlar da bunu tamamiyle ve vuvarlak haliyle görürler. Daha sonra her gece onun bir parçası tekrar kabına geri döner ve daha önce arttığı miktarda görünüş ve ay şekli itibarı ile eksilir. Güneş görmediği taraftan eksilmeye başlar. Bu tarafı ise batı yönüdür. Nihayet kurumuşluğu ve oldukça ince olması dolayısıyla yay şekline dönmüş hurma salkımının dalına döner.

Aya "kamer" adının verilmesi gizleninceye kadar aydınlığı ve beyazlığı ile atmosferi ağartması (aydınlatması)ndan dolayıdır.

2- "Eski Hurma Dalı":

"Sonunda o kuruyup incelen eski hurma dalı gibi yay şekline döner"

âyeti hakkında ez-Zeccâc şöyle demiştir: "Urcun: Kuruyup incelmiş, bükülmüş hurma dalı"; üzerinde dalların bulunduğu salkım çöpüdür. Bu da eğilip bükülmek demek olan "in'irac"den "fu'lun" veznine gelmiş bir kelimedir. Âyetin anlamı şudur: Ay konaklarında yürüyüp durur. Son konağına gelince, oldukça incelir, kavislenir ve tıpkı bir hurma salkımı çöpü gibi oluncaya kadar eni daralır. Buna göre sonundaki "nun" fazladan gelmiştir.

Katade der ki: Bu hurma ağacının bükülmüş, kurumuş salkım (çöpü)dır.

Sa'leb der ki:

"Kuruyup incelen eski hurma dalı gibi yay şekline" âyetinde geçen "el-urcun" hurma ağacının meyveleri toplandıktan sonra bütünüyle koparılmış salkımdan geriye kalandır. "Kadim" de eskimiş, çürümeye yüz tutmuş demektir. el-Halil ise "rubai babı"nda der ki: "el-Urcun" salkımın aslıdır. Sarı ve enlidir. Büküldüğü vakit hilal ona benzetilir.

el-Cevherî de şöyle demektedir: "el-Urcun" eğilen ve diğer küçük salkımların kendisinden kopartıldığı ve hurma üzerinde kuru olarak kalan büyükçe salkımın asıl kısmıdır. "Urcun ile onu vurdu" demektir. Bunların görüşlerine göre ise "nun" kelimenin aslındandır. Kaysoğulları A'şa'sının şiirindeki şu beyitte de böyledir:

"Ona misk ve hoş kokular karıştırdı da,

Ayın urcunu gibi o sapsarıdır."

Buna göre ay, inceliği ve sarılığı ile eskiyip kuruyup yay hali almış bulunan urcuna "hurma salkımı çöpüne" benzetilir. Yine buna ihan, kibâse, kinv de denilir. Mısırlılar buna "isbata" ismini verirler.

"Urcun" kelimesi "ircevn" şeklinde "fircevn" vezninde de okunmuştur. Bunlar "buzyevn" ile "bizyevn" gibi iki ayrı söyleyiştir. Bunu ez-Zemahşerî zikredip şöyle demiştir: O (el-urcun) salkımın taneleri ile bittiği yer arasındaki çubuğa verilen isimdir.

Şunu bil ki, sene dört mevsime ayrılır. Herbir mevsimin yedi konağı vardır. Bunun ilki bahardır. Baharın başlangıcı da martın onbeşinci günüdür. Bu mevsimin gün sayısı doksanikidir. Bu mevsimde güneş üç burç kateder: Koç, öküz ve ikizler burcu. Yedi menzilin (konağın) ismi ise şeretan, butayn, süreyya, deberan, hen'a, hena ve ziradır.

Daha sonra haziranın onbeşinci gününde yaz mevsimi girer. Bu da doksaniki gündür. Güneş bu mevsimde üç burç kateder. Yengeç, arslan ve başak burçları, yedi de konak kateder. Bunlar da nesra, tarf, cebhe, haratan, sarfe, avva ve simakdır.

Arkasından eylül onbeşinde sonbahar mevsimi girer. Bu da doksanbir gündür. Güneş bu mevsimde de üç burç kateder. Bu burçlar terazi, akreb ve yay burçlarıdır. Yedi konak ise gufr, zübbanan, iklil, kalb, şevle, neaim ve beldedir.

Sonra da aralığın onbeşinde kış mevsimi girer. Bu da doksan gündür. Doksanbir gün olduğu da olur. Güneş bu mevsimde üç burç kateder. Bunlar da oğlak, kova ve balık burçlarıdır. Katettiği konak sayısı da yedi olup bunlar sa'd ez-zabih, sa'd bula, sa'd es-su'ud, sa'd el-ahbiye, el-ferğ el-mukaddem, el-ferğ el-muahhar ve batnu’l-hut konaklarıdır.

Şimdi de Süryanilerin aylarının isimlerini verelim: Teşrin-i evvel (ekim), teşrin-i sanî (kasım), kânun-î evvel (aralık), kânun-î sanî (ocak), şubat, azar (mart), nisan, eyyar (mayıs), haziran, temmuz, ab (ağustos) ve eylül. Teşrini sanî, nisan, haziran ve eylül otuz gün, şubat ise yirmisekiz gün ile dörtte bir gün çeker. Diğer ayların hepsi ise otuzbir gündür.

Bu açıklamalarla yüce Allah'ın kudretine dikkat edip üzerinde düşünmenizi istedik. İşte yüce Allah'ın:

"Aya gelince, Biz onun için de konaklar takdir ve tayin ettik" âyeti bunu anlatmaktadır. Herhangi bir konakta bulunduğu takdirde hilal ondan bir sonraki konakta görülür. Fecr de ondan iki konak öncesinde ortaya çıkar. Mesela güneş nisanın yirmibeşinci gününde Süreyya konağında ise, fecr şerateynde ortaya çıkar. Hilal de deberanda görünür. Sonra her gece bir konakta ortaya çıkar ve nihayet yirmisekiz gecede, yirmisekiz konak kateder. Güneş ise iki konak daha katetmiş olur, o da bunları kateder. Sonra güneşten bir sonraki konakta (ilk günün hilali olarak) ortaya çıkar. "İşte bu Aziz ve Alim olanın takdiridir." (Allahu âlem)

3- "Eski"nin Mahiyeti ve Ona Dair Hükümler:

Yüce Allah'ın:

"...eski..." âyeti ile ilgili olarak ez-Zemahşerî şöyle demektedir: Buradaki kadim (eski)den kasıt, üzerinden bir yıl geçmiş olandır. O bu şekilde eskidi mi incelir, bükülür ve sararır. Bu üç yönüyle de hilal ona benzetilmiştir.

Denildiğine göre, bir şeyin kadim olmakla nitelendirilmesinin asgari süresi üzerinden bir yıl geçmesidir. Mesela bir kimse: Benim kadim (eski) bütün kölelerim hürdür, dese yahut da buma vasiyetinde yazacak olsa, köleliği üzerinden bir yıl veya daha fazla geçmiş olanlar hürriyetlerine kavuşurlar.

Derim ki: Hilallere dair hükümler hakkındaki açıklamalar daha önceden Bakara Sûresi'nde (2/189- âyet, 3- başlık ve devamında) geçmiş bulunmaktadır. Yüce Allah'a hamdolsun.

40

Güneşin aya erişip yetişmesi gerekmediği gibi, gece de gündüzü geride bırakıcı değildir. Hepsi de birer yörüngede yüzerler.

"Güneşin aya erişip yetişmesi gerekmediği gibi..." âyetinde

"güneş" anlamındaki lâfız mübteda olarak merfudur. Başına gelen; olumsuzluk edatının marifede amel etmesi mümkün değildir.

İlim adamları bu âyet-i kerimenin anlamı hususunda çeşitli açıklamalarda bulunmuşlardır. Kimisi şöyle der: Yani güneş aya yetişip ayın işlevini iptal etmez. Bu da şu demektir: Onların herbirisinin kendi alanı üzerinde bir etkisi vardır. Biri diğerinin alanına girerek, onun etkisini ortadan kaldırmaz. Bu da güneş -daha önce En'am Sûresi'nin son taraflarında (6/158. âyetin tefsirinde) açıklandığı üzere- batıdan doğacağı vakitte bu hususların sonunu getireceği zamana kadar böylece sürüp gidecektir.

Denildiğine göre, güneş doğduğu vakit ayın ışığı olmaz. Ay doğduğu zaman da güneşin ışığı olmaz. Bu anlamdaki açıklama İbn Abbâs ve ed-Dahhak'tan rivâyet edilmiştir.

Mücahid der ki: Bunlardan birinin ışığı, diğerinin ışığına benzemez, demektir. Katade de şöyle demektedir: Bunların herbirisinin bir sınırı ve bir alameti vardır. Ondan öteye gitmez, ondan da geriye kalmaz. Birisinin aydınlatma zamanı geldi mi, diğerinin aydınlatması gider.

el-Hasen de şöyle demektedir: Her ikisi hilalin doğduğu özel bir gecede bir arada bulunmaz (kavuşmaz)lar. Yani güneş, ay doğuncaya kadar kalmaz.

Ancak güneş battı mı ay doğar.

Yahya b. Sellam der ki: Özellikle ayın ondördüncü gecesinde güneş aya yetişmez. Çünkü güneş doğmadan önce o batıverir.

Anlamının şöyle olduğu da söylenmiştir: İkisi de semada birbirine kavuştuklarında onlardan birisi diğerinden önceki bir konakta bulunur. Her ikisi de aynı konakta bulunmazlar. Yine bu açıklamayı İbn Abbâs yapmıştır.

Bir diğer açıklamaya göre; ay dünya semasında, güneş ise dördüncü semadadır. Güneş aya yetişmez. Bunu da en-Nehhâs ve el-Mehdevî zikretmiştir. en-Nehhâs der ki: Bunun anlamı ile ilgili olarak yapılmış en güzel ve reddedilmesi en zor açıklamalardan birisi de şudur: Ay hızlı hareket eder. Güneş ise bu hareketinde ona yetişemez. Bunu el-Mehdevî de zikretmiştir. Yüce Allah'ın:

"Güneş ve ay bir araya getirildiği zaman" (el-Kıyame, 75/9) âyetine gelince, bu daha önce En'am Sûresi'nin sonlarında (6/158. âyetin tefsirinde) geçtiği üzere güneşin doğmasının alıkonulacağı zaman gerçekleşecektir. Yine buna dair açıklamalar ileride Kıyame Sûresi'nde (75/9- âyetin tefsirinde) de gelecektir. Her ikisinin bir arada bulunması ise dünyanın sonunun geleceğinin, kıyâmetin de kopacağının bir alameti olacaktır.

"Hepsi" yani güneş, ay ve yıldızlar

"de birer yörüngede yüzerler." Akıp giderler. Döner dururlar diye de açıklanmıştır. Burada

"yüzerler" anlamında; şeklinde (akıl sahipleri için kullanılan kip ile) denilip diye kullanılması (cansız varlıklar hakkında kullanılması gereken kipin kullanılmaması)nın sebebi, yüce Allah'ın bu varlıkları akıl sahibi varlıkların yapmış olduğu bir iş ile nitelendirmiş olmasıdır.

el-Hasen der ki: Güneş, ay ve yıldızlar sema ile yer arasında bir yörüngededirler. Bunlar (bir yere) bitişik değildirler. Bitişik olsalardı akıp gitmezlerdi. Bu açıklamayı es-Sa'lebî ve el-Maverdî zikretmiştir.

Bazıları yüce Allah'ın:

"Gece de gündüzü geride bırakıcı değildir" âyetini gündüzün geceden önce yaratılmış olduğuna ve gecenin yaratılış itibarıyla gündüzden önce olmadığına delil göstermişlerdir.

Şöyle denilmiştir: Bunların herbirisinin vakti gelir ve biri diğerinden önce gelmez. Bu durum kıyâmet gününde güneş ile ay bir araya getirileceği vakte kadar sürüp gidecektir. Nitekim yüce Allah:

"Güneş ve ay biraraya getirileceği zaman" (el-Kıyame, 75/9) diye buyurmaktadır. Şu zamandaki bu arka arkaya geliş ise kulların işlerinin eksiksiz bir şekilde

"ve yılların sayısını ve hesabı bilmeniz içindir." (Yûnus, 10/5) Gece dinlenip rahata çekilmek, gündüz de gerekli işleri yapmaya ayrılması içindir. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Geceyi ve gündüzü sizin için (birinde) sükun bulasınız ve (diğerinde) lütfundan arayasınız diye yaratmış olması O'nun rahmetindendir" (el-Kasas, 28/73) diye buyurmaktadır. Bir başka yerde de yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Uykunuzu da bir dinlenme yaptık." (en-Nebe', 78/9) Yani gündüzü çalışmaktan yorulan bedenleriniz için dinlenecek bir vakit kıldık demektir. O halde yüce Allah'ın:

"Gece de gündüzü geride bırakıcı değildir" âyeti gece gündüzü geçecek değildir demektir. Mesela: " Filan filanı geçti" yani onu yenik düşürdü denilir.

el-Müberred de şöyle demektedir: Ben Umare'nin: "Gece de gündüzü geçici değildir" şeklinde (gündüz anlamındaki nehar kelimesini esreli okuyacak yerde üstün) okuduğunu duydum, ona: Bu da ne oluyor? diye sordum. O da ben bununla şeklindeki okuyuşu kastetmiş oluyorum, tenvini hazfettim, çünkü böylesi daha hafiftir.

en-Nehhâs der ki: Buradaki "gündüz" (anlamındaki en-nehar) kelimesinin tenvinsiz olarak nasb edilmesi mümkün olduğu gibi, tenvinin hazfedilmesinin iki sakinin arka arkaya gelmesi dolayısıyla olması da mümkündür.

41

Onlar için bir diğer delil de Bizim zürriyetlerini dopdolu gemide taşımış olmamız;

"Onlar için bir diğer delil de" âyetinin ("delil" diye meali verilen lâfzın) üç anlama gelme ihtimali vardır: Birincisi, onlar için bir ibret anlamında olmasıdır. Çünkü âyetlerde (belge ve delillerde) ibret alınacak hususlar vardır. İkincisi onların üzerinde bir nimet anlamında olmasıdır. Çünkü âyetlerde ihsan edilen nimetlerin varlığı da sözkonusudur. Üçüncüsü ise onlar için bir uyarı bulunması demektir. Çünkü âyetlerde uyarı manası da vardır.

"Bizim zürriyetlerini dopdolu gemide taşımış olmamız" âyeti bu surede açıklaması en zor yerlerdendir. Çünkü taşınanlar kendileridir.

Denildiğine göre anlam şudur: Mekkelilere delillerden birisi de bizim geçmiş nesillerin

"zürriyetlerini dopdolu gemide taşımış olmamız"dır. Buna göre her iki zamir birbirinden farklı yerlere aittir. Bunu el-Mehdevî zikretmiştir. en-Nehhâs da, bu açıklamayı Ali b. Süleyman'dan bunu söylerken dinlediğini nakletmektedir.

Her iki zamirin Mekkelilere ait olduğu da söylenmiştir. Yani onların zürriyetlerinden kasıt, onların çocukları ve onların aralarındaki zayıf kimselerdir.

Birinci görüşe göre gemiden kasıt, Nûh'un gemisidir. İkinci görüşe göre ise gemi bir cins isimdir. Şanı yüce Allah, bu âyet ile lütuf ve minnetini haber vererek yaratmış olduğu gemilerde yürümesi ve binmesi zor olan zürriyeti ve zayıf kimseleri gemilerde taşıdığını bildirmektedir. Bu açıklamaya göre her iki zamir aynı yere raci olur.

Bir başka açıklamaya göre, "zürriyeften kasıt, babalar ve dedelerdir. Yüce Allah bunları Nûh (aleyhisselâm)'ın gemisinde taşımıştır. Buna göre hem atalara, hem de çocuklara zürriyet denilebilir. Böyle denilebileceğine bu âyet-i kerîme delil teşkil etmektedir. Bu açıklamayı Ebû Osman yapmıştır.

Atalara

"zürriyet" denilmesinin sebebi, çocukların onlardan zer'i (türemiş olması)dir.

Dördüncü bir görüşe göre de açıklama şöyledir: Zürriyet'ten kasıt nutfelerdir. Yüce Allah bu nutfeleri kadınların karnında taşırmıştır. Bu da dopdolu gemiye benzetmedir. Bu açıklamayı da Ali b. Ebî Tâlib (radıyallahü anh) yapmıştır, el-Maverdî de bunu zikretmiştir.

Daha önce Bakara Sûresi'nde (2/124. âyet, 19- başlıkta) zürriyet lâfzının türeyişi ve buna dair açıklamalar yeteri kadar geçmiş bulunmaktadır.

"Dopdolu" lâfzı dolup taşmış anlamındadır.

"Fulk (gemi)" ise tekil de kullanılır, çoğul da kullanılabilir. Buna dair açıklamalar da daha önceden Yûnus Sûresi'nde (10/22. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

42

Ve kendileri için bunun gibi binecekleri şeyleri de yaratmış bulunmamızdır.

"Ve kendileri için bunun gibi binecekleri şeyleri de yaratmış bulunmamızdır" âyetindeki

"Binecekleri" âyetinin aslı; şeklindedir. İsmin uzunluğu ve âyet sonu olması dolayısıyla "he" harfi hazfedilmiştir.

Âyetin anlamı ile ilgili olarak üç görüş vardır: Mücahid, Katade ve bir grup tefsir aliminin görüşü olup ayrıca İbn Abbâs'tan da rivâyet edilmiş olan görüşe göre "bunun gibi" âyeti develer hakkındadır. Yüce Allah onları tıpkı denizde üzerlerine binilen gemiler gibi karada binmek için yaratmıştır. Araplar da develeri gemilere benzetirler. Şair Tarafe şöyle demektedir:

"Mâlikî (Malik b. Sa'd'e nisbet edilen) kadınların sabahleyin o binekleri sanki,

Ded vadisinin geniş bir yerini andıran büyük bir gemi gibidir."

İkinci görüşe göre kasıt, develer, atlar ve sırtına binilen bütün bineklerdir.

Üçüncü görüşe göre de maksat gemilerdir.

en-Nehhâs der ki: En sahih olan görüş budur. Çünkü bu İbn Abbâs'tan muttasıl senet ile gelen bir açıklamadır. O "ve kendileri için bunun gibi binecekleri şeyleri de yaratmış bulunmamızdır" âyeti hakkında şöyle demiştir: O kendilerine ona benzeyen binecekleri, gemileri yaratmıştır.

Ebû Malik der ki: Bunlardan kasıt küçük gemilerdir. Bunları da büyük gemiler gibi yaratmıştır. Bu açıklama İbn Abbâs ve el-Hasen'den de rivâyet edilmiştir.

ed-Dahhak ve başkaları da derler ki: Maksat Nûh gemisinden sonra yapılan gemilerdir.

el-Maverdî der ki: Dopdolu gemideki zürriyetten kasıt kadınların karınlarındaki nutfelerdir, şeklindeki Ali (radıyallahü anh)'ın te'vilinin bir gereği olarak da yüce Allah'ın:

"Ve kendileri için bunun gibi binecekleri şeyleri de yaratmış bulunmamızdır" âyeti hakkında beşinci görüş olarak da şöyle söylenebilir: Bunun te'vili, kadınların, eşlerinin üzerlerine çıkması için yaratılmış olmaları da sözkonusu olabilir. Fakat ben bunu herhangi bir kimseden nakledilmiş bir görüş olarak görmedim.

43

Eğer dilersek onları suda boğarız ve ne kimse onların imdadına yetişir, ne de kurtarılırlar.

"Eğer dilersek onları suda" denizde

"boğarız." Bu durumda zamir ya o zürriyet sahiplerine yahut herkese döner. Bu da İbn Abbâs'ın açıklamasının ve

"bunun gibi" ile kastedilenin develer değil de gemiler olduğunu söyleyenlerin görüşlerinin doğruluğuna delildir.

"Ve ne kimse onların imdadına yetişir." Yani Said'in Katade'den rivâyetine göre kimse onların yardımına koşmaz, onları kurtaramaz. Seyhan'ın da ondan rivâyetine göre onları kimse koruyamaz, demektir. Her ikisinin de anlamı birbirine yakındır.

İmdada yetişen" anlam itibariyle; ve aynıdır. Yani burada: kipi kipi anlamındadır.

"Ne kimse onların imdadına yetişir" anlamındaki âyetin; şeklinde (hı harfi üstün değil de iki ötreli) okunması da caizdir. Çünkü ondan sonraki ifadede sadece merfu oluş mümkün olabilir, çünkü bu bir marifedir. O da Ne de kurtarılırlar" âyetidir. Nahivciler de; " Evde hiçbir adam yoktur, Zeyd dahi yoktur" söyleyişini tercih ederler.

"Ne de kurtarılırlar" boğulmaktan kurtarılmazlar demektir. Azâb'tan kurtarılmazlar anlamında olduğu da söylenmiştir.

44

Ancak tarafımızdan bir rahmet olarak ve bir vakte kadar geçinmeleri için (boğmayız).

"Ancak tarafımızdan bir rahmet olarak" âyetinde (radıyallahü anhhmet kelimesinin nasb ile gelmesi hakkında) el-Kisaî der ki: Bu istisna dolayısıyla nasb edilmiştir. ez-Zeccâc ise mef'ûlün leh olarak nasbedilmiştir yani tarafımızdan bir rahmet için... demek olur.

"Ve bir vakte kadar geçinmeleri için" âyeti da ona atfedilmiştir. Buradaki vakitten kasıt da Katade'nin açıklamasına göre ölümdür. Yahya b. Sellam ise kıyâmete kadar diye açıklamıştır. Yani bizim onları ecellerine kadar onlara merhamet edip geçinmeleri için onları faydalandırmamız müstesnadır ve Allah geçmiş ümmetlerin azabını acilen (dünyada) verdiği halde Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın ümmet(i davet)inin azabını -onu yalanlamış olsalar dahi- kıyâmete kadar ertelemiş bulunmaktadır.

45

Onlara: "Önünüzdekinden ve arkanızdakinden korkun. Olur ki rahmet olunursunuz" denildiğinde (yüz çevirirler).

"Onlara: Önünüzdekinden ve arkanızdakinden korkun... denildiğinde"

âyeti hakkında Katade şöyle demektedir:

"Onlara: Önünüzdekinden" sizden önce geçmiş ümmetlerin başına gelmiş olan olaylardan;

"arkanızdakinden" âhiretten

"korkun denildiğinde" demektir.

İbn Abbâs, İbn Cübeyr ve Mücahid de:

"Önünüzdekinden" geçmiş günahlardan

"arkanızdakinden" de gelecek günahlardan... anlamındadır, demiştir. el-Hasen:

"Önünüzdekinden" ömrünüzün geçmiş bölümlerinden,

"arkanızdakinden" ömrünüzün geri kalan bölümlerinden... demektir, demiştir.

Bir açıklamaya göre de;

"önünüzdekinden" dünyadan,

"arkanızdakinden" de âhiret azabından... anlamındadır. Bu açıklamayı da Süfyan yapmıştır. Bu görüşün aksini es-Sa'lebî, İbn Abbâs'tan nakletmiş bulunmaktadır. O şöyle demiştir:

"Önünüzdekinden" âhiretten ve âhiret için yaptıklarından

"arkanızdakinden" de dünyadan sakınınız ve ona aldanmayınız, demektir.

Bir diğer açıklamaya göre;

"önünüzdekinden" sizin için zahir olan şeylerden

"arkanızdakinden" ise size gizli kalan şeylerden korkun anlamındadır.

Buna verdikleri cevabın ne olduğu hazfedilmiştir. İfadenin takdiri de şöyledir: Onlara bunlar söylendiği takdirde, onlar yüz çevirirler. Buna delil de bundan sonra gelen yüce Allah'ın:

46

(Çünkü) Rabblerinin âyetlerinden onlara bir âyet her geldiğinde, mutlaka ondan yüz çevirenler oldular.

"Rabblerinin âyetlerinden onlara bir âyet her geldiğinde mutlaka yüz çevirenler oldular" âyetidir. Bu âyet ile sözü geçen cevaba gerek görülmemiştir.

47

Onlara: "Allah'ın size verdiği rızıktan infak edin" denilse, kâfirler îman edenlere derler ki: "Allah dilese idi, kendilerini yedirebileceği kimseleri mi yedirelim! Siz ancak apaçık bir sapıklık içindesiniz."

"Onlara: Allah'ın size verdiği rızıktan infak edin" yani fakirlere tasadduk edin

"denildiğinde..." âyeti ile ilgili olarak el-Hasen şöyle demektedir: Bununla yahudiler kastedilmektedir. Onlara fakirlere yemek yedirmeleri emredilmişti. Maksadın müşrikler olduğu da söylenmiştir. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın fakir olan ashabı onlara: Bize sizin Allah'a ait olduğunu iddia ettiğiniz mallarınızdan bize veriniz, dediler. Onlar bu sözleriyle yüce Allah'ın:

"Onlar Allah'a yarattığı ekin ve davarlardan bir pay ayırdılar..." (el-En'am, 6/136) âyetine işaret etmiş oluyorlardı. Ancak müşrikler bu isteklerini karşılamayıp onları mahrum bıraktılar ve alay ederek: Allah dileseydi size yemek yedirirdi. Bizim dinimize geri dönmediğiniz sürece size yiyecek bir şeyler vermeyeceğiz, dediler.

"Kâfirler îman edenlere derler ki: Allah dilese idi, kendilerini yedirebileceği kimseleri mi yedirelim?" Biz bunlara mı rızık verelim? Çünkü onlara müslümanların: Rızık veren yüce Allah'tır, dedikleri ulaşmıştı. Onlar da alay olmak üzere: Allah dilediği takdirde muhtaç bırakmayacağı kimselere mi rızık verelim, demişlerdi.

İbn Abbâs der ki: Mekke'de zındıklık yapan kimseler vardı. Bunlara yoksullara sadaka vermeleri emredilince: Allah'a yemin ederiz ki olmaz, dediler. Allah o kimseleri fakir bırakmışken biz nasıl yemek yediririz? Çünkü bunlar mü’minlerin Allah'ın bütün fiillerini, onun meşietine bağlı gördüklerini ve: Allah dilese filanı zengin kılardı, Allah dilese elbette aziz kılar, Allah dilese elbette şöyle olur, dediklerini duyuyorlardı. İşte onlar bu şekildeki bir cevabı mü’minlere alay yollu ve onların işleri Allah'ın meşietine bağlı kabul eden ifadeleri ile alay olsun diye söylemişlerdi.

Bir başka açıklamaya göre de onlar bu sözlerini mü’minlerin kendilerine söyledikleri: "Allah'ın size verdiği rızıktan infak edin" sözlerine sarılarak söylemişlerdi. Yani bize rızkı veren Allah ise, o sizi de rızıklandırmaya kadirdir. Ne diye bizden rızık bulmaya çalışıyorsunuz, demişlerdi.

Böyle bir karşı delil, elbetteki batıldı, çünkü yüce Allah bir kula bir malı mülk olarak verip de sonra da o malda kendisine birtakım hakları vacib kılacak olursa, onun elinden o miktarını almış gibi olur. Dolayısıyla böyle bir itiraz anlamsızdır. Onların: Allah dileseydi onları da yedirirdi, sözleri elbetteki doğrudur, fakat bunu delil göstermeleri bir yalandır. Bu da yüce Allah'ın şu buyruklarına benzer:

"Müşrikler: Allah dileseydi... şirk koşmazdık... diyeceklerdir." (el-En'am, 6/148);

"Münafıklar: Şehadet ederiz ki, muhakkak sen Allah'ın Rasûlüsün, dediler. Allah da biliyor ki sen hiç şüphesiz O'nun Rasûlüsün ve Allah şahitlik eder ki muhakkak münafıklar yalancıdırlar." (el-Münafikun, 62/1)

"Siz ancak apaçık bir sapıklık içindesiniz" âyeti, denildiğine göre kâfirlerin mü’minlere söyledikleri sözlerin bir parçasıdır. Yani sizler bizden mal istemek ve Muhammed'e uymakla apaçık bir sapıklık içindesiniz... Bu anlamdaki açıklamayı Mukâtil ve başkaları yapmıştır.

Bir diğer görüşe göre ise bu, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın ashabının onlara söyledikleri bir sözdür.

Üçüncü bir görüşe göre ise bu, böyle bir cevab vermeleri üzerine yüce Allah'ın kâfirlere söylediği bir sözdür.

Denildiğine göre; Ebû Bekr es-Sıddîk (radıyallahü anh) müslümanlardan yoksul olanlara yemek yediriyordu. Ebû Cehil onunla karşılaşmış ve: Ey Ebû Bekir, sen Allah'ın bunlara yemek yedirmeye kadir olduğunu iddia ediyor musun? deyince, Ebû Bekir: Evet, diye cevab vermiş. Ebû Cehil bu sefer: Peki niye bunlara yemek yedirmiyor? deyince, o da: Bir takım kimseleri fakirlikle, bir takım kimseleri zenginlikle imtihan etmiştir. Fakirlere sabretmeyi, zenginlere de vermeyi emretmiştir. Ebû Cehil şöyle demiş: Allah'a yemin ederim ey Ebû Bekir şüphesiz ki sen bir sapıklık içindesin. Allah'ın bunlara yemek yedireceğine kadir olduğunu iddia ediyorsun, bununla birlikte O, bunlara yemek yedirmiyor, kalkmış sen onlara yemek yediriyorsun. Bunun üzerine bu âyet-i kerîme ile yüce Allah'ın:

"Artık kim (infak edip) verir ve sakınırsa, o el-hüsna'yı (cenneti) de doğrularsa..." (el-Leyl, 92/5-6) buyrukları nazil oldu.

Âyet-i kerimenin bir grub zındık hakkında indiği de söylenmiştir. Bunlar arasında zındıklığa saparak, yaratıcıya îman etmeyen ve bu sözleriyle de müslümanlarla alay eden kimseler de vardı. Bunu da el-Kuşeyrî ve el-Maverdî zikretmiştir.

48

Ve derler ki: "Eğer doğru söyleyenler iseniz; bu vaad ettiğiniz (diriliş) ne zaman olacaktır?"

"Ve derler ki: Eğer doğru söyleyenler iseniz, bu vaadettiğiniz ne zaman olacaktır" âyetine gelince, bunlara:

"önünüzdekinden ve arkanızdakinden korkun..." denildiğinde, onlar:

"Bu vaad ettiğiniz ne zaman olacaktır?"

diye cevap verdiler. Bu da onların alay olsun diye söyledikleri sözleri idi, yoksa bu tehdide gerçekten inandıklarından dolayı sormuyorlardı.

49

Onlar birbirleri ile çekişirlerken kendilerini alacak bir tek çığlıktan başkasını gözlemiyorlar.

Yüce Allah:

"Onlar birbirleri ile çekişirlerken kendilerini alacak bir tek çığlıktan" bu da İsrafil'in Sûra üflemesidir;

"başkasını gözlemiyorlar" beklemiyorlar. Onlar dünya işleri hakkında birbirleriyle çekişirlerken oldukları yerde ölüverecekler. Bu herkesin baygın düşeceği üfürüştür.

"Birbirleriyle çekişirlerken" lâfzı beş türlü okunmuştur. Ebû Amr ile İbn Kesîr "ye" ile "hı" harflerini üstün, "sad" harfini şeddeli okurlar. Verş'in, Nafî'den rivâyeti de böyledir. Diğer kıraat sahipleri ile Verş'in dışındaki Nafî'in öğrencileri ondan "hı" harfini sakin ve "sad" harfini de -iki sakini arka arkaya getirmek suretiyle- şeddeli okuduğunu rivâyet etmişlerdir.

Yahya b. Vessab, el-A'meş ve Hamza ise "hı" harfini sakin ve "sad" harfini de şeddesiz olarak; "Onunla davalaştı" kökünden gelen bir fiil gibi okumuşlardır. Âsım ve el-Kisaî ise "hı" harfini esreli, "sad" harfini de şeddeli okumuşlardır ki; "birbirleriyle davalaştıkları zaman, çekiştikleri zaman" anlamındadır. Denildiğine göre onlar, kendi kanaatlerine göre öldükten sonra diriltilmeyeceklerine dair karşılıklı delillerle çekişirlerken, bu üfürüş onları gelip yakalayacaktır.

İbn Cübeyr, Ebû Bekir'den, o Âsım'dan ayrıca Hammâd da Âsım'dan "ye" ile "hı" harflerini esreli ile (sad harfini) şeddeli okuduğunu rivâyet etmişlerdir.

en-Nehhâs der ki: Birinci kıraat en açık olanlarıdır. Bu kıraatte asıl şekil; şeklidir. Burada "te" harfi "sad" harfine idgam edildikten sonra, onun harekesi de "hı" harfine nakledilmiştir. Ubeyy'in kıraatinde de; şeklindedir. Ancak (Nafî'den rivâyet edilen şekliyle) "hı" harfinin (sonra gelen "sad" şeddeli okunmakla birlikte) sakin okunması câiz değildir. Çünkü bu arka arkaya iki sakinin getirilmesidir. Bunlardan herhangi birisi ise med ve lin harfi değildir. Aslına uygun olarak "hı" harfinin sakin olarak okunduğu da söylenmiştir. "Birbirleriyle tartışırken" demektir. Burada muzaf hazfedilmiştir. Anlamın; kendileri ile tartışan kimse ile kendilerince tartışırlarken... şeklinde olması ve böylece mef'ûlün hazfedilmiş olması da mümkündür. es-Sa'lebî, bu Ubeyy b. Ka'b'in kıraatidir, demiştir.

en-Nehhâs der ki: "Hı" harfi esreli, "sad"ın şeddeli okunuşuna gelince, bunda da asıl şekil; dir. Burada "te" harfi "sad"a idgam edildikten sonra arka arkaya iki sakinin gelişi dolayısıyla "hı" harfi esreli okunmuştur, el-Ferrâ'' ise bu kıraatin daha güzel ve daha çokça okunan şekil olduğunu iddia etmiş ve daha uygun olan "te"nin harekesini "hı", harekesine vermeyi bırakıp "hı" harfi için bir başka hareke getirmiş ve böylelikle "ye" harfi ile esreyi arka arkaya getirmiş, üstelik bunun daha güzel ve daha çok okunan kıraat olduğunu söylemiştir. Bu nasıl daha güzel olabilir ki? Mekkileler, Basralılar ve Medinelilerin tümü böyle okumuşlardır. Âsım'dan gelen "ye" harfi ile "hı" harfinin esreli okuduğuna dair rivâyete gelince, bu itba' dolayısıyla (arka arkaya gelen harekeleri aynen okuma)dır. Buna dair açıklamalar daha önceden:

"O şimşek neredeyse gözlerini kapıp alıverecek."(el-Bakara, 2/20) âyeti ile

"... yoksa hidayet verilmedikçe..." (Yûnus, 10/35) âyeti açıklanırken geçmiş bulunmaktadır.

İkrime yüce Allah'ın:

"Bir tek çığlıktan başkası" âyeti hakkında şöyle demektedir: Bu Sûr'a yapılacak ilk üfürüştür. Ebû Hüreyre de şöyle demiştir: İnsanlar çarşı-pazarlarında bulunuyorlarken, kimisi devesini sağarken, kimisi kumaşı ölçerken, kimisi işini görmek için giderken Sûr'a üfürülecektir.

Nuaym, Ebû Hüreyre'den şöyle dediğini rivâyet etmektedir: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "İki kişi kumaşlarını satış yapmak üzere açmış iken kıyâmet kopuverecektir. Onlar onu daha katlayamadan kıyâmet kopacaktır. Adam davarlarını sulamak maksadı ile havuzunu çamurla sıvarken daha onları sulayamadan kıyâmet kopacaktır. Kişi terazisinde tartmak isterken (bir kefesine ağırlık koyduğunda) alçalmışken (diğerine de koyacağını koyup) daha yükseltemeden kıyâmet kopacaktır. Adam yemek üzere lokmasını ağzına götürmüşken onu yutamadan kıyâmet kopacaktır. " Buhârî, V. 2386, VI, 2605; Müslim, IV, 2270; Müsned, II, 369.

Abdullah b. Amr'ın rivâyetinde de şöyle denilmektedir: "Onu (üfürmeyi) işitecek ilk kişi develeri için havuzunu sıvayan bir kimse olacaktır. O da baygın düşecek, diğer insanlar da baygın düşecektir. " Müslim, IV, 2259; Müsned, II, 166.

50

(O zaman) onlar ne bir tavsiyede bulunabilirler, ne de ailelerine geri dönebilirler.

"Onlar ne bir tavsiyede bulunabilirler" yani biri diğerine kendisinde bulunan haklara dair bir vasiyette bulunamayacaktır. Bir diğer açıklamaya göre, biri diğerine tevbe etmesini, günahından vazgeçmesini tavsiye edemeyecektir. Aksine çarşı-pazarlarında bulundukları yerde ölüp düşeceklerdir. Öldükleri takdirde de

"ne de ailelerine geri dönebilirler."

Şöyle de açıklanmıştır:

"Ne de ailelerine geri dönebilirler" yani onlara herhangi bir cevap veremezler. Katade de şöyle demiştir:

"Ne de ailelerine" yani evlerine

"geri dönebilirler." Çünkü daha oraya gidemeden ölüm onları çabucak yakalayıvermiş olacaktır.

51

Sûr'a da üfürüldüğünde hemen kabirlerinden Rabblerine doğru süratle gidecekler.

"Sûr'a üfürüldüğünde" âyetinde sözü geçen Sûr'a üfürmek, yeniden yaratılış için ikinci üfürüştür. Daha önceden Neml Sûresi'nde (en-Neml, 27/87-90. âyetlerin tefsirinde) sadece iki üfürüş olduklarını, üçüncü üfürmenin sözkonusu olmadığını açıklamış idik. Bu âyet-i kerîme de buna delalet etmektedir.

el-Mubarek b. Fedale, el-Hasen'den şöyle dediğini nakletmektedir: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "İki üfürüş arasında kırk yıl vardır. Birincisinde yüce Allah herbir canlıyı öldürecek, ikincisi ile bütün ölüleri Allah diriltecek." Bu manada olmak üzere: Buhârî, IV, 1813, 1881; Müslim, IV, 2270.

Katade der ki: ("Suver") "suret"in çoğuludur. Suretlere ve ruhlara üfürüldüğünde demektir. Suretin çoğulunun "suver" şeklinde gelmesi binanın surunun çoğulunun da "(sin harfi ile) suver" gelmesi gibidir. el-Accac der ki:

"Nice yüksek duvar ile korunmuş kimseye,

Surun üst taraflarını aşarak vardım."

Ebû Hüreyre'den: "Suretlere üfürüldüğünde" diye okuduğu da rivâyet edilmiştir. en-Nehhâs der ki: Doğrusu buradaki: "Sûr" kelimesinin "vav" harfinin sakin (med harfi) olarak okunmasıdır; (bu da) karn (boynuz) anlamındadır. Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan gelen rivâyet ile böyledir. Ayrıca Arap dilinde de bu şekliyle bilinen bir telaffuzdur. Nitekim dilciler şu mısraları zikrederler:

"İki ordunun karşı karşıya geldiği sabah tosladık onlara biz,

O su birikintilerinin (yakınında kopan) tozları arasında hırıltı çıkaran (atlar)la,

Şiddetli bir şekilde tosladık onlara ki, iki boynuzun toslaması gibi değildi bu."

Bu hususa dair yeterli açıklamalar daha önce En'am Sûresi'nde (6/73- âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"Hemen kabirlerinden..." âyetindeki kabirler anlamındaki; kelimesi, (peltek) "se" yerine "fe" ile diye de okunmuştur. Bunu da ez-Zemahşerî zikretmiştir. Kahire; denildiği gibi (........) de denilir. Ancak fasih söyleyiş "peltek se" iledir, çoğulu da; ile ...diye gelir. el-Mütenehhil el-Hüzelî der ki:

"(Oradaki) kabirlerle ve inişli çıkışlı yerlerin dibindeki,

Kilimlerdeki çizgileri andıran alametlerle tanıdım."

Kabir edindi, demektir. "Rabblerine doğru süratle gidecekler" çıkacaklar demektir. Bu açıklamayı İbn Abbâs ve Katade yapmıştır. İmruu'l-Kays'ın şu mısraında da bu anlamdadır:

"Elbiselerimi senin elbiselerinden sıyırıp çıkar, sen de sıyrılırsın."

Çocuğa "nesil" denilmesi de buradan gelmektedir. Çünkü o da annesinin karnından çıkar.

"Hızlıca çıkarlar" diye de açıklanmıştır. ile Hızlıca yol almak" demektir. Kurdun yürüyüşüne bu ismin verilişi buradan gelmektedir. Şair (Lebid) şöyle demiştir:

"Yakın yerde akşamı etmiş kurdun hızlıca koşusu gibi,

Ki gece üzerine soğuk yaptığından kaçmış olan."

Kurt hızlıca koştu, koşar" denilir ki bu da: babındandır. Bunun muzari'inin şeklinde geldiği de söylenmiştir. Bu da hızlıca yürümek demektir. Âyet hızlıca kabirlerinden çıkarlar, demektir. Kur'ân-ı Kerîm'de şöyle buyurulmaktadır:

"Sizin yaratılmanız ve öldükten sonra diriltilmeniz ancak bir can(ı yaratıp diriltmek) gibidir." (Lukman, 31/28);

"Darmadağın çekirgeler gibi kabirlerden çıkarlar." (el-Kamer, 54/7) Mearic Sûresi'nde de:

"O gün onlar sanki dikilmiş putlara süratle gidiyorlarmış gibi kabirlerinden hızlıca çıkarlar." (el-Mearic, 70/1) diye buyurulmaktadır ki, burada da hızlıca giderler, demektir.

Rivâyette kaydedildiğine göre ashab şöyle demiştir: Biz Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a zayıflığımızdan ötürü şikayette bulunduk. O da bize: "Size nesli tavsiye ediyorum" diye buyurdu İbn Huzeyme, Sahih, IV, 139. Çabuk yürümenizi tavsiye ediyorum, demektir. Çünkü bu insana güç verir.

52

"Vay bize! Yattığımız yerden kim kaldırdı bizi?" diyecekler. "Bu, Rahmân'ın vaadettiğidir, peygamberleri de doğru söylemişlerdir."

"Vay bize!... diyecekler." İbnu'l-Enbarî der ki: Buradaki:

"Vay bize!" âyeti üzerinde vakıf güzel bir vakıftır. Daha sonra;

"Yattığımız yerden kim kaldırdı bizi" diye okumaya başlanır.

Kimi kıraat aliminin: "Diriltilmemizden dolayı vay bize!" şeklinde "mim" ve "se" harfini esreli okuduğu rivâyet edilmiştir. Ayrıca bu, Ali (radıyallahü anh)'dan da rivâyet edilmiştir. Bu okuyuşa göre ise "Vay bize!" anlamındaki âyet üzerinde vakıf güzel olmaz. Daha sonra: "Yattığımız yerden" âyetine kadar okuması gerekir.

Ubeyy b. Ka'b'ın kıraatinde: "Bizi kim uyandırdı" lâfzı hemen: "Yattığımız yerden" lâfzına vasl ile okunmuştur. Bu genel olarak okunan şeklin doğruluğuna delil teşkil etmektedir. el-Mehdevî dedi ki: İbn Ebi Leyla "Vay bize!" diye "te" harfi fazlası ile okumuştur ki; bu da "vay" anlamındaki "el-veyl"in müennes halidir.

"Vay halime! Ben kocamış bir kadın... iken ben mi doğuracak mışım?" (Hud, 11/72) âyetinde de böyledir.

Ali (radıyallahü anh) da: "Diriltilişimizden ötürü vay bize!" diye okumuştur. Buna göre ..den" harfi "Vay bize!" anlamındaki kelimeye taalluk etmektedir. Yahut ta "vay"den haldir. Bu takdirde hazfedilmiş bir kelimeye taalluk eder. Sanki: "Diriltilişimizden ötürü vay oldu bize!" demiş gibidir. Onun haberi olması câiz olduğu gibi, onun hali olması da caizdir.

"Yattığımız yerden" âyetindeki “...den" lâfzı "ba's: öldükten sonra diriliş"in kendisine taalluk etmektedir.

Şöyle denilmiştir: Onlar kabirlerinde azâb görüyor olacakları halde, nasıl böyle diyecekler? Buna cevab şudur: Ubeyy b. Ka'b dedi ki: Onlar bir uykuya dalacaklardır. (Sonra bunlar olacaktır).

Bir rivâyette de onlar:

"Vay bize bu yattığımız yerden bizi kim kaldırdı?" diyeceklerdir. Ebû Bekr el-Enbarî der ki: Bu rivâyet " Bizi (kim) uyandırdı" lâfzın, Kur'ân'a dil uzatan birtakım kimselerin söylediği gibi Kur'ân lâfzından değildir. Aksine bu; "bizi... kaldırdı" âyetinin bir tefsiridir yahut onun ihtiva ettiği manalarının bir bölümünü ifade etmektedir. Ebû Bekr (el-Enbarî devamla) dedi ki: Ben bunda aynı şekilde: “Bizi kim kaldırdı?" şeklinde: deki "elif" olmaksızın ve; nûn'u sakin olarak bellemiş bulunuyorum. Doğrusu ise dile uygun olarak bunun; şeklinde "nûn" harfi üstün ve: deki hemzenin fethasi; in "nûn"una verilmiş olmasıdır, hemze ıskat edilmiş olur. Nitekim Araplar da: "Sana haber veren, sana bildiren kimsedir" demişlerdir ki burada: "Sana haber veren"in hemzeli kullanılışını kastederler.

Ayrıca "Uyuyanı uyandırdım" ile "Uyuyan uyandı" kullanımları da nakledilmiştir. Ahmed b. Yahya en-Nahvî de bize şöyle bir beyit aktarmıştır:

"Ve bir kınayıcı (hanım) ki geceleyin uyanıp kınamaya başladı beni,

Halbuki bundan önce hiçbir kınayıcı ziyaretime gelmemişti."

Ebû Salih dedi ki: Birinci defa Sûra üfürüldüğü vakit, kabirdekilerin azâbı kaldırılır ve ikinci üfürüşe kadar bir uyku uyurlar. İkisi arasında da kırk yıllık bir süre vardır. İşte: "Vay bize! Yattığımız yerden kim kaldırdı bizi?"

şeklindeki sözlerini bundan ötürü söyleyeceklerdir. Ayrıca İbn Abbâs ve Katade de böyle demişlerdir.

Meanî âlimleri şöyle demişlerdir: Kâfirler cehennemi ve cehennemdeki türlü azabları görecekleri vakit, kabirlerindeki azabları ona kıyasla onlara bir uyku gibi gelecektir. Mücahid dedi ki: Bunun üzerine mü’minler onlara: "Bu Rahmânınvaadettiğidir" diyeceklerdir.

Katade de dedi ki: Allah'ın kendilerine hidayet vermiş olduğu kimseler onlara: "Bu, Rahmân'in vaadettiğidir" diyecektir.

el-Ferrâ'' ise: Melekler onlara: "Bu, Rahmân'ın vaadettiğidir" diyeceklerdir, demiştir.

en-Nehhâs der ki: Bu görüşler arasında bir uyum vardır. Çünkü melekler hem mü’minlerdendirler, hem de Allah'ın hidayet verdiği kimselerdendirler.

İşte yüce Allah'ın:

"Îman edip salih amel işleyenler ise, işte bunlar yaratılanların en hayırlılarıdır." (el-Beyyine, 98/7) âyeti ile Peygamber Efendimizin: "Mü’min kimse Allah nezdinde bütün yarattıklarından hayırlıdır." hadisi buna göre yorumlanır.

Meleklerin ve diğer mü’minlerin de onlara: "Bu, Rahmânın vaad ettiğidir" diyecek olmaları da mümkündür.

Denildiğine göre, kâfirler birbirlerine: "Yattığımız yerden kim kaldırdı bizi?" diyeceklerinde rasûllerin dünyada iken kendilerine haber verdikleri hususları gözleriyle görecekleri vakit tasdik etmiş olacaklar, sonra da kendileri: "Bu Rahmânın vaadettiğidir. Peygamberleri de doğru söylemişlerdir." Biz ise bunu yalanladık diyecekler ve ikrarın kendilerine fayda vermeyeceği bir zamanda bunu söyleyeceklerdir.

Hafs:

"Yattığımız yerden" âyeti üzerinde vakıf yaptıktan sonra; "Bu" diye yeniden okumaya başlardı.

Ebû Bekr el-Enbarî dedi ki: " Yattığımız yerden kim kaldırdı bizi?" âyetinde vakıf yapmak güzeldir. Sonra: "Bu rahmanın vaadettiğidir" diye okumaya başlanır. Bununla birlikte: "Yattığımız yerden bu" üzerinde vakıf yaparak "bu" anlamındaki işaret zamirini "yattığımız yer" anlamındaki kelimeye tabi olarak mecrur kabul edip daha sonra da; "Rahmân'ın vaadettiğidir" diye başlamak da mümkündür. Bu da: "Sizin diriltilmeniz, Rahmân'ın vaadettiğidir" anlamındadır. Sizin diriltilişiniz Rahmân'ın vaadidir, demek olur.

en-Nehhâs der ki: İfade: "Yattığımız yerden" lâfzında tamam olmaktadır. "Bu" lâfzı ise mübteda olarak ref mahallindedir. "Rahmân'ın vaadettiğidir" âyeti da onun haberidir. Bununla birlikte ("bu" işaret zamirinin) "yattığımız yer" lâfzının sıfatı olarak cer mahallinde olması da mümkündür. O takdirde ifade; "Yattığımız bu yerden..." lâfzında tamam olur. Buna karşılık: "Rahmân'ın vaadettiği" âyeti da üç bakımdan ref mahallinde olur. Ebû İshak bunlardan ikisini sözkonusu ederek şöyle demektedir: Evvela: "Bu" zamiri takdiri ile olur. İkinci şekil bu âyet; "Rahmân'ın sizin diriltilmenize dair vaadi bir haktır" anlamında olmasıdır. Üçüncü şekil ise: "Sizin diriltilmeniz Rahmân'ın vaadettiğidir" anlamında olmasıdır.

53

O tek bir çığlıktan ibarettir. Hepsi artık huzurumuza getiriliverirler.

"O tek bir çığlıktan ibarettir." Onların kabirlerinden kaldırılıp diriltilmeleri tek bir çığlık ile olacaktır. Bu da İsrafil'in: Ey çürümüş kemikler, ey parçalanmış sinirler ve ey darmadağın olmuş saçlar! Allah sizlere ayırdedici hükmünü vermek için biraraya gelmenizi emretmektedir, diyeceğine işarettir.

İşte yüce Allah'ın:

"Hak olan çığlığı işitecekleri gün, işte o çıkış günüdür." (Kaf, 50/42);

"Davetçiye hızlıca koşarak..." (el-Kamer, 54/8) Hak âyetlerinin anlamı -ilerde geleceği üzere- budur.

Eğer kendisinden gelen rivâyet sahih ise İbn Mes'ûd'un kıraati: "O tek bir çığlıktan ibarettir." şeklindedir. Görüldüğü gibi buradaki: da "çığlık (sayha)"' demektir. Daha önce bu husus geçmiş bulunmaktadır.

"Hepsi artık huzurumuza getiriliverirler" âyeti "İşte onlar" mübtedadır. Onun haberi olan

"Hepsi" nekredir.

"Huzurumuza getiriliverirler" de onun sıfatı kapsamına girer.

"Huzurumuza getiriliverirler" âyeti ise, hep birlikte hesab için durulacak yerde (Mevkıfte) topluca hazır edileceklerdir, demektir. Bu da yüce Allah'ın:

"Kıyâmet hadisesi ise ancak bir göz kırpma gibidir." (en-Nahl, 16/7) âyetini andırmaktadır.

54

O günde hiçbir kimseye en ufak bir zulüm yapılmaz. Siz işlediğinizin ancak karşılığını görürsünüz.

"O günde hiçbir kimseye en ufak bir zulüm yapılmaz." Yani yapılmış amellerin sevabı eksiltilmez.

"Siz işlediğinizin ancak karşılığını görürsünüz." Bu âyette yer alan: "Şey" iki bakımdan nasb konumundadır: Birincisi bu meçhul fiilin ikinci mef'ûlüdür. İkincisi harf-i cerrin hazfedilmesi dolayısı ile nasb mahallindedir. Bu da:

"İşlediğinizin ancak karşılığı..." takdirindedir. Bu da: "Onu işlediğinizin" takdirinde olup sonundaki zamir hazfedilmiştir.

55

Muhakkak o gün cennetlikler sevinç içinde meşgul olacaklar.

"Muhakkak o gün cennetlikler sevinç içinde meşgul olacaklar" âyeti hakkında İbn Mes'ûd, İbn Abbâs, Katade ve Mücahid şöyle demişlerdir: Onların meşgul olacakları iş, bakirelerle yatmak olacaktır.

Tirmizî el-Hakim "Müşkilu'l-Kur'ân" adlı eserinde şöyle demektedir: Bize Muhammed b. Hamid er-Razî anlattı, bize Yakub el-Kummî anlattı. O, Hafs b. Humeyd'den, o Şimr b. Atiyye'den, o Şakik b. Seleme'den, o Abdullah b. Mes'ûd'dan naklettiğine göre Abdullah b. Mes'ûd, yüce Allah'ın:

"Muhakkak o gün cennetlikler sevinç içinde meşgul olacaklar" âyeti hakkında dedi ki: Onların işleri bakirelerle beraber yatmak olacaktır. Bize Muhammed b. Humeyd anlattı. Bize Harun b. el-Muğire anlattı. Harun, Nehşel'den, o ed-Dahhak'tan, o İbn Abbâs'tan bunun gibi açıklamada bulunduğunu nakletmiştir. el-Hatib el-Bağdadî, Muvaddih..., II, 392, 393. 394. (hep İkrime'den)

Ebû Kılabe dedi ki: Cennetliklerden olan bir kimse hanımı ile birlikte iken ona: Haydi hanımının yanına git, denilecektir. O: Ben hanımımla birlikteyim ve meşgulüm diyecek, yine ona: Yine hanımının yanına git, denilecektir.

Şöyle de açıklanmıştır: Cennetlikler, içinde bulundukları lezzet ve nimetlerle o kadar meşgul olacaklardır ki, masiyet ehli ile onların cehenneme gitmelerinden içinde bulunacakları can yakıcı azabtan dolayı üzülmeyeceklerdir. İsterse aralarında akrabaları ve yakınları bulunsun. Bu açıklamayı Said b. el-Müseyyeb ve başkaları yapmıştır.

Vekî' dedi ki: Burada dinleyecekleri şarkı ve çalgılar kastedilmektedir. İbn Keysan dedi ki:

"Meşgul olacaklar" yani birbirlerini ziyaret edecekler. Yüce Allah'ın ziyafetinde bulunacaklar, diye de açıklanmıştır.

Rivâyet edildiğine göre kıyâmet gününde bir münadi şöyle seslenecektir: Bana itaat eden ve kimsenin görmediği yerlerde bile benim emirlerimi muhafaza eden kimseler nerede? Bunlar yüzleri ayın ondördü ve parıldayan yıldızlarmış gibi ayağa kalkacaklar. Dizginleri yakuttan olan nurdan asil develere binmiş olacaklar. Herkesin gözü önünde bu develer sırtlarında onları uçuracaktır. Nihayet Arşın önünde dikilecekler, yüce Allah da onlara şöyle diyecektir: Bana itaat eden, Benim ahdimi kimsenin görmediği yerlerde bile koruyan kullarıma selam olsun. Sizi Ben süzüp seçtim, sizi Ben tercih ettim. Haydi gidin cennete hesabsız olarak giriniz.

"Bu gün size bir korku yoktur. Siz üzülmezsiniz de" (ez-Zuhruf, 43/68) Bunun üzerine Sıratın üzerinden gözü kapıp giden şimşek gibi geçecekler ve cennetin kapıları açılacak onlara.

Daha sonra ise mahşerde insanlar durmuş olacaklar ve biri diğerine: Ey kavim, filan nerede, filan nerede? diye soracak. İşte birbirlerine soru soracakları bu vakitte bir münadi: "Muhakkak o gün cennetlikler sevinç içinde meşgul olacaklar (Buradaki anlatıma göre "sevinç içinde meşguldürler" diye anlaşılmalıdır) diye seslenecektir."

"iş, meşguliyet" anlamındaki lâfız; şeklinde kullanılabildiği gibi, diye de kullanılır. Bunlar iki ayrı söyleyiştir. Bu iki şekilde de okunmuştur. "Korku ve haram şeyler" kelimelerinde olduğu gibi. Buna dair açıklamalar da daha önceden (el-Mâide, 5/42. âyet, 2. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

"Sevinç içinde" âyetini el-Hasen: Sevinçli olacaklar diye açıklamıştır. İbn Abbâs da bu anlamda açıklamıştır. Mücahid ve ed-Dahhak ise, beğendikleri bir iş içinde diye açıklamışlardır. es-Süddî rahat içinde diye açıklamıştır, anlamları birbirlerine yakındır.

(Âyet-i kerimedeki kipin kökünü teşkil eden): Sevinç: Şaka ve güzel söz" demektir.

Ebû Cafer, Şeybe ve el-A'rec elifsiz olarak; diye okumuşlardır. Bunlar "Rahat içinde olan, rahat olan ve tetikte olan, sakınan" kelimeleri gibi iki ayrı söyleyiştir. Bu açıklamayı el-Ferrâ'' yapmıştır.

el-Kisaî ve Ebû Ubeyde ise şöyle demişlerdir: "Fakihe (meyve, nimet) sahibi" demektir. Tıpkı; "Yağlı, etli, hurmalı, sütlü" kelimeleri gibi. “Meyveler ve nimetler içinde olan" demektir. "Elifsiz olarak; şekli Katade'nin açıklamasına göre "beğenmiş ve hoşnut olmuş haldedirler" demek olur. Ebû Zeyd dedi ki: nitelemesi ruhen hoş, rahat ve güleç yüzlü olan kimse hakkında kullanılır. Talha b. Mûsarrif de bu âyeti; şeklinde hal olarak nasb ile okumuştur.

56

Onlar ve eşleri gölgelerde, tahtlar üstünde yaslanacaklar.

"Onlar ve eşleri gölgelerde, tahtlar üstünde yaslanacaklar" âyeti mübteda ve haberdir. Bununla birlikte;

"Onlar" lâfzının te'kid;

"Eşleri" lâfzının zamire atfedilmesi;

"Yaslanacaklar" lâfzının

"sevinç içinde olacaklar" âyetine sıfat olması da mümkündür.

"Gölgelerde" âyeti genel olarak esreli "zı" ve med "elifi ile diye okunmuştur. İbn Mes'ûd, Ubeyd b. Umeyr, el-A'meş, Yahya, Hamza, el-Kisaî ve Halef; ise "zı" ötreli ve "elifsiz olarak okumuşlardır. Birinci okuyuşta kelime; "Gölge" lâfzının çoğuludur. İkinci okuyuşta ise kelime; "Gölge yapan (ağaç ve benzeri şeyler)" lâfzının çoğuludur.

"Tahtlar üstünde" ifadesi de yüksek köşklerdeki tahtlar (karyolalar) üzerinde demektir. Tekili: (........) şeklinde gelir, "Gemi"nin çoğulunun diye gelmesi gibi. Şair de şöyle demektedir:

"Dalları üzerindeki gülün kırmızı rengini alması sanki,

Gülümseyenin bahçesinde kuşluk vaktinde,

Haya ettiklerinden dolayı mahcub olmuş bakire kızların yanağı gibidir,

Tahtlar üzerinde birbirlerine reyhan hediye eden."

Haberde belirtildiğine göre Ebû Said el-Hudrî, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın şöyle buyurduğunu rivâyet etmektedir: "Cennetlikler hanımları ile cima ettikleri her seferinde tekrar bakireye dönerler." A. Raman İbnu'l-Cevzi, el-İlelu'l-Mütenâhiye, II, 93O'da hadisi kaydettikten sonra, hadisi Şerik'den münferiden rivâyet eden Mualla b. Abdurrahman'ın Ebû Hatim'e göre "metruk" rivâyeti alınmayan" İbnu’l-Medini'ye göre de "hadis uyduran birisi" olduğunu söylediğini kaydetmektedir.

İbn Abbâs da şöyle demiştir: Cennet ehli olan bir kimse yetmiş yıl hurinin boynuna sarılır. Ne o ondan usanır, ne o ondan. Ona vardığı her seferinde bakire olduğunu görür. Ona varmak istediği her seferinde de tekrar şehveti avdet eder. Yetmiş erkek gücüyle onunla cima eder. Onlardan meni gelmez. Erkekten de huriden de meni gelmeksizin cima ederler.

57

Onlar için orada meyveler ve istedikleri herşey vardır.

"Onlar için orada meyveler... vardır" âyeti mübteda ve haberdir.

"Ve istedikleri herşey vardır" âyetinde yer alan:

"İstedikleri"

lâfzındaki ikinci "dal" harfi "te"den ibdal edilmiştir. Çünkü bu fiil; veznindedir. Fiilin kökü de; İstedi" lâfzından gelmektedir, yani bir şey isteyip kendisine verilen demektir. Bu açıklamayı Ebû Ubeyde yapmıştır. Buna göre "istedikleri" dualarında temenni ettikleri şeyler anlamında olur.

Şöyle de açıklanmıştır: Yani onlardan kim bir şey isteyecek olursa, o ona verilecektir. Çünkü yüce Allah, ancak güzel şeyleri istemek ve istenmesi güzel olan şeyleri dilemek tabiatında yaratmış olacaktır.

Yahya b. Sellam:

"İstedikleri şeyler" canlarının çektiği şeyler demektir, diye açıklarken İbn Abbâs: Dileyecekleri şeyler demektir, diye açıklar. İkisinin de anlamı birbirine yakındır.

İbnu'l-Enbarî der ki:

"Onlar için... istedikleri herşey vardır" âyeti üzerinde vakıf yapmak güzeldir. Bundan sonra da:

58

Çok merhametli bir Rabbden: "Selam" denir.

"Selam" âyeti ile, onlara selam denilir, anlamında başlanılır.

"Selam" lâfzının: "Onlar için istedikleri herşey katıksız olarak verilir" anlamında merfu okunması da mümkündür. Ancak bu açıklamaya göre "İstedikleri herşey" üzerinde vakıf yapmak güzel olmaz.

ez-Zeccâc der ki:

"Selam" âyeti; "Şey"den bedel olarak merfudur. Onlar için Allah'ın onlara selam vermesi de vardır, demek olur. Bu ise cennet ehlinin en büyük arzusudur.

Cerir b. Abdullah el-Becelî'den rivâyet edilen hadise göre Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Cennet ehli nimetleri içerisinde bulundukları bir sırada onlara bir nûr görünecektir. Başlarını kaldıracaklar bir de ne görsünler, şanı yüce Allah üst taraflarından onlara görünmekte ve: Ey cennet ehli, es-selamu aleykum, diye buyurmaktadır. İşte yüce Allah'ın: "Çok merhametli bir Rabden selam denir" âyeti bunu anlatmaktadır. Rab onlara, onlar da ona bakarlar. Ona baktıkları sürece içinde bulundukları hiçbir nimete dönüp bakmazlar bile. Nihayet hicabı arkasında onlardan gizlenince onların bulundukları yerlerde nuru ve bereketleri üzerlerinde kalmaya devam eder." İbn Mace, I, 65'te, Abdullah (b. Mes'ûd)'dan; ed-Deylemi, el-Firdevs, II, 14 (Cabir b. Abdullah (radıyallahü anh)'dan. Bunu es-Sa'lebî ve el-Kuşeyrî zikretmişlerdir.

Bu manadaki bir rivâyet Sahih-i Müslim'de de sabittir. Biz bu rivâyeti Yûnus Sûresi'nde yüce Allah'ın:

"ihsanda bulunanlara daha güzeli ve daha da fazlası vardır."(Yûnus, 10/26) âyetini açıklarken zikretmiş bulunuyoruz.

Buradaki: "Şey"in belirtisiz "selam" lâfzının onun sıfatı olması da mümkündür. Onların istedikleri herşey eksiksiz olarak onlara verilecektir, demek olur. Mübteda olarak merfu olması "selam"in onun haberi olması da mümkündür. Bu açıklamalara göre ise; "Onlar için istedikleri herşey vardır" âyetinde vakıf yapılmaz.

İbn Mes'ûd'un kıraatinde: "Selam" lâfzı mastar olur. Hal konumunda da kabul edilebilir. Onlara istedikleri herşey esenlikli olarak ya da istedikleri gibi teslim edilerek verilecektir, anlamında, olur. Bu görüşe göre: "İstedikleri" lâfzı üzerinde vakıf yapmak güzel olmaz.

Muhammed b. Ka'b el-Kurazî ise yeni bir cümle başı olarak: diye okumuştur ki şöyle denilmiş gibidir: Bu sadece onlara verilir ve bu konuda onlarla hiçbir şekilde çekişilmez. Bu durumda: "Onlar için istedikleri herşey vardır" âyetinde vakıf tam olmaktadır. Bununla birlikte "selam" lâfzının, Allah'ın: "Onlar için istedikleri herşey vardır" lâfzından bedel olması ve; "İstedikleri herşey"in haberinin de; “Onlar için vardır" âyeti da olması mümkündür. Yine "selam" lâfzının ikinci bir haber olması da mümkündür. Bu durumda ifade: Kimse bu hususta onlarla çekişmeksizin bu katıksız olarak onlar içindir, demek olur.

" Söz (mealde: denir)" lâfzı: "Allah bunu onlara söyleyecektir" anlamında mastardır, ya da takdirindedir. Hazfedilmiş fiile masdarının lâfız olarak zikredilmiş olması delil teşkil etmektedir.

Manası: "Onlara istedikleri herşey bir söz olarak verilmiş olacaktır." Yani Allah tarafından onlara verilmiş sözün bir gereği olarak onlara verilecektir, şeklinde olması da mümkündür. Bu ikinci görüşe göre; "İstedikleri" lâfzı üzerinde vakıf güzel olmaz.

es-Sicistanî der ki: "Selam" âyeti üzerinde vakıf tam bir vakıftır. Ancak bu bir hatadır, çünkü "denir" âyeti, ondan önce anılanların dışındadır.

59

"Ey günahkârlar! Sizse bugün ayrılın."

"Ey günahkârlar! sizse bugün ayrılın" âyetinde geçen:

"Ayrılın" fiili muhatab olarak; "Ayrılın" şekillerinde aynı anlamda kullanılır. "Ben onu ayırdım, o da ayrıldı" diye kullanıldığı gibi; “Onu ayırdım, o da ayrıldı" diye de kullanılır.

Yani bu söz, cennet ehlinin cennete götürülmeleri emredileceği vakit, sorgulanmak üzere durdurulacakları sırada söylenecektir. Cennetlikler arasından çıkıp ayrılın, demektir.

Katade dedi ki: Onlar herbir hayırdan ayrılıp uzaklaştırılmış olacaktır, ed-Dahhak şöyle demektedir: Günahkârlar birbirlerinden ayrılacaklardır. Yahudiler ayrı bir fırka, hristiyanlar ayrı bir fırka, mecusiler ayrı bir fırka, sabiîler ayrı bir fırka, puta tapıcılar ayrı bir fırka olacaklardır. Yine ondan şöyle dediği nakledilmiştir: Herbir fırkanın cehennem ateşinde içine gireceği ve kapısının kapatılacağı bir evi bulunacaktır. Ebediyyen orada kalacak, ne o fırka başkasını görecek, ne başkası tarafından görülecektir.

Dâvûd b. el-Cerrah dedi ki: Müslümanlar günahkârlardan ayrılacaklardır. Ancak heva sahibi kimseler (itikadı bid'at sahibleri) günahkârlarla birlikte olacaklardır.

60

"Ey Âdemoğulları! Şeytana tapmayın! Çünkü o sizin için apaçık bir düşmandır." diye size emrimi açıklamadım mı?

"Ey Âdemoğulları! Şeytana tapmayın" masiyetimi gerektiren hususlarda ona itaat etmeyin

"...diye size emrimi açıklamadım mı?"

Buradaki "ahd (emir)" vasiyet anlamındadır. Ben rasûllerim vasıtasıyla size tebliğ edip tavsiye etmedim mi? demektir.

"Tapmayın" anlamındaki âyette geçen; edatı, el-Kisaî'nin dediği gibi, nehy içindir.

61

Ve: "Bana ibadet edin" diye. İşte dosdoğru yol budur.

"Ve Bana ibadet edin diye" âyetindeki:

“Diye"nin "nûn"u (sakin iken hareke verilmek ile ilgili) asıl kaideye uygun olarak esreli gelmiştir. Bunu ötreli okuyanlar ardından ötre gelen bir kesreyi hoş görmediğinden dolayı böyle okumuşlardır.

"İşte dosdoğru yol budur." Yani Bana ibadet dosdoğru dindir.

62

"Yemin olsun ki o, sizden pekçok kimseyi saptırdı. Niçin akıl etmiyorsunuz?"

"Yemin olsun ki o sizden pekçok kimseyi saptırdı." Pekçok insanı azdırdı. Bu açıklamayı Mücahid yapmıştır. Katade pekçok toplulukları, el-Kelbî pekçok ümmeti diye açıklamıştır, anlamları birdir.

"(........): Çok kimse" âyetini Medineliler ile Âsım "cim" ile "be" harflerini esreli okumuşlardır. Ebû Amr ile İbn Amir "cim" harfini ötreli, "be" harfini de sakin olarak (dolayısıyla "lam" harfi de şeddesiz olarak) okumuşlardır. Diğerleri ise "cim" ile "be" harflerini ötreli, "lam" harfini şeddesiz okumuşlardır. el-Hasen, İbn Ebi İshak, Îsa b. Ömer, Abdullah b. Ubeyd ile en-Nadr b. Enes ise "lam" harfini şeddeli okumuşlardır. Ebû Yahya ile el-Eşheb el-Ukaylî ise "cim" harfini esreli, "be" harfini sakin, "lam" harfini de şeddesiz okumuşlardır. Böylece bu kelime toplam beş türlü okunmuş olmaktadır.

el-Mehdevî ile es-Sa'lebî: Bunların hepsi de "çok yaratık" anlamında farklı söyleyişlerdir.

en-Nehhâs der ki: Bu kıraatlerin en açık (uygun) olanı birincisidir. Buna delil de bütün kıraat âlimlerinin:

"Sizi ve önceki nesilleri..." (eş-Şuara, 26/184) âyetini bu şekilde icma ile okumuş olmalarıdır. Bu durumda; “Çok kimse" lâfzı in çoğulu olmaktadır. Hepsinin de iştikakı aynıdır. Bu da: "Aziz ve celil olan Allah mahlukati yarattı" kullanımından gelmektedir.

Altıncı bir kıraat daha sözkonusu edilmiştir ki o da: “Nesiller" şeklinde "ye" iledir. Ayrıca ed-Dahhak'tan nakledildiğine göre bir cil (nesil) onbin (kişi)dir, azamisinin ne kadar olduğunu ise yüce Allah'tan başkası bilemez. Bunu da el-Maverdî zikretmiştir.

"Niçin akıl etmiyorsunuz?" Niçin şeytanın sizin düşmanınız olduğunu kavramıyor, Allah'a itaat etmenin gerekli olduğunu bilmiyorsunuz?

63

"İşte vaadolunduğunuz cehennem budur."

64

"Küfre sapmanızdan ötürü bugün oraya girin."

"İşte vaadolunduğunuz cehennem budur." Yani cehennem bekçileri onlara: İşte vaadolunduğunuz ve sizin yalanladığınız cehennem budur, diyeceklerdir.

Ebû Hüreyre'den rivâyet edildiğine göre; Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Kıyâmet gününde Allah insanları, cinleri, öncekileri, sonrakileri tek bir düzlükte toplayıp biraraya getirecek. Daha sonra cehennem ateşinden bir parça insanların üzerinden görünecek, onları çepeçevre kuşatacak. Sonra da bir münadi: "İşte vaadolunduğunuz cehennem budur. Küfre sapmanızdan ötürü bugün oraya girin" diye seslenir. İşte o vakit herbir ümmet dizleri üzerine çöker. Herbir gebe de karnındakini bırakır. Süt emziren herbir anne emzirdiğini unutur. İnsanları da sarhoş görürsün, halbuki onlar sarhoş değildirler; ama Allah'ın azâbı çok şiddetlidir." Bu manayı kısmen ihtiva eden hadisler bulunmakla birlikte; bizatihi bu mana ile böyle bir rivâyet tesbit edemedik.

65

Bugün, Biz ağızlarına mühür vururuz ve neler kazandıklarını elleri bize söyler ve ayakları şahitlik eder.

"Bugün, Biz ağızlarına mühür vururuz ve neler kazandıklarını elleri bize söyler ve ayakları şahitlik eder" âyetini Müslim'in Sahih'inde yer alan Enes b. Malik'ten gelen şu rivâyet açıklamaktadır: Enes b. Malik dedi ki: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın huzurunda idik, güldü. Sonra: "Niye güldüğümü biliyor musunuz?" diye sordu. Biz: Allah ve Rasûlü daha iyi bilir, dedik. Şöyle buyurdu: "Kulun Rabbine hitabından dolayı (güldüm). O: Ey Rabbim! Sen beni zulümden alıkoymadın mı? der. Yüce Rab: Evet, der. Bu sefer kul şöyle der: Ben kendime karşı ancak kendimden olan şahidi kabul ederim. Bunun üzerine yüce Allah: Bugün sana karşı şahid olarak kendin yetersin. Şahidler olarak da kiramen katibin yeter. (Peygamber devamla) buyurdu ki: Allah ağzına mühür vurur ve bu sefer azalarına konuş denilir. Azaları yaptıkları işleri söyler. Sonra onu konuşmak üzere serbest bırakır. Kul der ki: Benden uzak olun, benden uzak olun. Ben sizin için mücadele edip duruyordum. " Müslim, IV, 2280.

Müslim bunu Ebû Hüreyre'den gelen rivâyetiyle de kaydetmiştir. Orada da şöyle denilmektedir: "Sonra ona şöyle denir: Şimdi Biz sana karşı şahidimizi göndereceğiz. O kendi kendisine benim aleyhime kim şahitlik edecek diye düşünürken, ağzına mühür vurulur ve baldırına, etine, kemiklerine: Konuş denilir. Baldırı, eti, kemikleri yaptıklarını söylerler. Bunun böyle olmasının sebebi ise kendi nefsinden şahidler dolayısıyla ileri sürebileceği bir mazeretinin bırakılmamasıdır. Bu ise münafık kişidir, Allah'ın kendisine gazab ettiği kişi budur. " Müslim, IV, 2279.

Tirmizî'nin rivâyetine göre de Muaviye b. Hayde, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan naklettiği bir hadisinde şöyle demektedir: Eliyle Şam (Suriye) tarafına işaret ederek şöyle buyurdu: "Sizler ta şuradan buraya kadar (olan alan üzerinde) binekli, piyade olarak haşredileceksiniz. Kıyâmet gününde yüzünüz üzere çekileceksiniz, ağızlarınız da konuşamayacak şekilde mühürlenecektir. Sizler Allah nezdinde en hayırlıları ve en şereflilerini teşkil ettiğiniz yetmiş ümmetin tamamlayıcısı olacaksınız. Sizden herhangi biriniz hakkında ilk konuşacak uzvunuz baldırı olacaktır." Bir diğer rivâyette ise "baldırı ve elleri olacaktır" denilmektedir. Müsned, IV, 446, V, 3.

Hadisteki ("mühür" diye tercüme edilen): "el-fidan" testi ve ibrikin üzerindeki süzgeç demektir. Bu açıklamayı el-Leys yapmıştır. Ebû Ubeyd der ki: Baldırları konuşsun diye kendileri konuşturulmayacaklardır. İşte bu ibrikin ağzına konulan fidam (süzgeç)e benzetilmiştir.

Diğer taraftan ağızların mühürlenmesinin sebebi ile ilgili dört türlü açıklama yapılmıştır:

1- Çünkü onlar:

"Rabbimiz olan Allah hakkı için biz müşriklerden olmadık" (el-En'am, 6/23) diyecekler. Bundan dolayı yüce Allah da onların ağızlarını mühürleyecektir ve sonra azaları konuşacaktır. Bu açıklamayı Ebû Mûsa el-Eşarî yapmıştır.

2- Hesab için: Mevkıfte bekleyenler onları tanıyıp onlardan ayrılsınlar diye böyle yapılacaktır. Bu açıklamayı İbn Ziyad yapmıştır.

3- Konuşmayan kimsenin ifadesi delil olarak konuşanın ikrarından daha beliğdir, etkileyicidir. Çünkü bu icaz seviyesindedir. İcaza ihtiyaç duyulmayacak bir günde dahi olsa bu böyledir.

4- Böylelikle nefsi hususunda kendisine yardımcı olan azalarının artık Rabbine karşı kendi aleyhine şahitler olduklarını bilmesi için böyle olacaktır.

Şayet: Yüce Allah:

"Neler kazandıklarını elleri bize söyler ve ayakları şahitlik eder" âyetinde elin yapacağını "söylemek" diye nitelendirirken, ayağın yaptığını "şahitlik" olarak nitelendirmesinin sebebi nedir? denilecek olursa, şöyle cevap verilir: El o işini doğrudan yapan, ayak ise orada bulunan bir organdır. Hazır bulunanın başkası hakkında söyleyeceği söz de şahidliktir; işi yapanın kendi aleyhinde söylediği söz ise, söylediği ya da yaptığına dair bir ikrardır. İşte bundan dolayı yüce Allah, ellerin yaptıklarını "söz söylemek" diye ifadelendirirken, ayakların yaptıkları işi de "şahidlik" olarak ifadelendirmiştir.

Ukbe b. Amir'den şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı şöyle buyururken dinledim: "Ağızlara mühür vurulacağı gün insandan ilk konuşacak olan kemik sol bacağının baldırı olacaktır." Bunu el-Maverdî ile el-Mehdevî zikretmiştir. Muhammed b. Harun er-Rüyani, Müsned, I, 203

Ebû Mûsa el-Eşarî dedi ki: Zannederim insanın ilk konuşacak azası sağ baldırıdır. Bunu da el-Mehdevî zikretmiştir.

el-Maverdî der ki: Diğer azalardan önce baldırın konuşacak olma ihtimali vardır. Çünkü işlediği masiyetlerin lezzeti bedeninin alt tarafının bir bölümünü teşkil eden organlardan birisi olan baldınndaki duyu organları ile idrak eder, hisseder. İşte onlara yakınlığı dolayısıyla diğerlerinden öncelikli olarak şahitlikte bulunma ihtimali olabilir. Öncelikle solun sözkonusu edilmesine gelince, sağ organlardaki arzunun sol taraftaki organlara göre daha güçlü oluşundandır. Arzusunun azlığı dolayısıyla solun sağın önüne geçirilmiş olma ihtimali vardır.

Derim ki: Arzunun daha ileri olması dolayısıyla aksi de sözkonusu olabilir. Her ikisi ile birlikte el de bulunabilir. Kısacası bütün bunların toplamı ile arzu ve lezzet tamam olmaktadır. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

66

Eğer dileseydik, gözlerini silme kör ederdik de yolda didişip dururlardı. Artık nasıl görebileceklerdi?

"Eğer dileseydik gözlerini silme kör ederdik de yolda didişip dururlardı. Artık nasıl görebileceklerdi?" âyetinde yer alan:

"Silme kör ederdik" âyetinin mazi ve müzari şekilleri el-Kisaî'nin naklettiğine göre; Dilcilere göre; "Göz yarığı bulunmayan kör" demektir.

İbn Abbâs der ki: Onları hidayete karşı kör ederdik. Böylelikle ebediyyen hakka giden yolu bulamazlardı, demektir. el-Hasen ve es-Süddî derler ki: Yani biz onları kararsızlık içerisinde kör olarak bırakırdık. Bunun da anlamı şudur: Biz onları kör eder ve böylelikle onlar ne evlerinde ne de başka yerlerde hiçbir iş görme imkanını bulamayacak şekilde basiretleri olmaz, göremezlerdi. Taberî'nin tercih ettiği açıklama budur.

"Yolda didişip dururlardı." Yani yolu aşıp geçmek için birbirleriyle yarışırlardı.

"Artık nasıl görebileceklerdi?" Görme imkanını nereden bulacaklardı?

Atâ, Mukâtil ile Katade -ayrıca İbn Abbâs'tan da bir rivâyet olarak- dediler ki: Eğer Biz dileseydik, onların sapıklık gözlerini çıkartır ve sapıklık yolunda onları kör eder, onların sapıklıktaki basiretlerini hidayete yönlendirir, böylelikle onlar hidayet bulur ve doğru yolu görürler, âhirete giden yola hızlıca koşarlardı. Daha sonra da: "Artık nasıl görebileceklerdi" diye buyurmuştur ki, Biz onlara bunu yapmadık demektir. Yani onların hidayet gözleri silme kör iken ve sapıklıkta devam ediyorken nasıl doğru yola hidayet bulabilecekler?

Abdullah b. Selam'dan bu âyet-i kerimenin te'vili ile ilgili geçen açıklamalardan farklı bir rivâyet gelmiş ve o bu âyetin te'vilinin kıyâmet gününde gerçekleşeceğini söylemiş ve şöyle açıklamıştır: Kıyâmet gününde Sırat köprüsü kurulacağında bir münadi şöyle seslenecektir: Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem) ile onun ümmeti ayağa kalksın! İyileriyle, kötüleriyle ayağa kalkacaklar ve Sırat'ın üzerinden geçmek üzere onun peşinden gideceklerdir. Sırat'ın üzerine geldiklerinde Allah aralarından facir olanların gözlerini silme kör edecek, onlar da o Sırat üzerinde koşuşacaklardır. O Sırat'ı aşıp geçebilmek için onu nereden görebilecekler ki.

Daha sonra bir münadi: Haydi Îsa (aleyhisselâm) ile onun ümmeti ayağa kalksın. Ümmeti ayağa kalkar, iyileriyle, kötüleriyle onun peşinden giderler. Onların da durumu aynı olur ve diğer peygamberler de aynı durumla karşılaşırlar.

Bunu en-Nehhâs zikretmiş olup biz de bu anlamıyla İbnu'l-Mübarek'in "er-Rekaik" adlı eserinde belirttiği gibi; et-Tezkire adlı eserimizde de kaydetmiş bulunuyoruz. Bunu el-Kuşeyrî de zikretmiştir.

İbn Abbâs (radıyallahü anh) dedi ki: el-Esved b. el-Esved bir taş aldı. Beraberinde Mahzumoğullarından da bir topluluk vardı. Bunu Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın üzerine atmak istedi, Allah gözlerini silme kör yaptı, taşı da eline yapıştırdı. Ne peygamberi görebildi, ne de gideceği yolu. Âyet-i kerîme onun hakkında inmiştir.

"Silme kör" göz kapakları arasında göz yarığı bulunmayan kişiye denilir. Bu ifade; “Rüzgar izi sildi" tabirinden alınmıştır. Bu açıklamayı el-Ahfeş ve el-Kutebî yapmıştır.

67

Ve eğer dileseydik, oldukları yerde suratlarını değiştirirdik. Devam etmeye de, geri gelmeye de güçleri yetmezdi.

"Ve eğer dileseydik, oldukları yerde suratlarını değiştirirdik. Devam etmeye de, geri gelmeye de güçleri yetmezdi" âyetindeki:

"Suratları değiştirmek": Hilkati değişikliğe uğratmak onu taş, cansız veya hayvana dönüştürmek demektir. el-Hasen der ki: Biz onları oldukları yerde oturtur, öne de gidemez, arkalarına da dönemez hale düşürürdük. İşte cansız bir varlık da bu şekildedir. Ne öne gidebilir, ne arkaya. Mesh (suratların değiştirilmesi) bazan insan suretinin hayvana dönüştürülmesi ile de olur. Sonra bu hayvan nereye gidebileceğini de düşünemez, şaşırır kalır. Ne ileri gider, ne de geri.

İbn Abbâs (radıyallahü anh) dedi ki: Bu Biz, dileseydik onları evlerinin içinde dahi helâk ederdik, demektir.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Eğer Biz, dileseydik masiyet işleme cesaretini gösterdikleri yerde suretlerini değiştirirdik.

Abdullah b. Selam dedi ki: Bütün bunlar kıyâmet gününde olacaktır. Yüce Allah Sırat'ın üzerinde onların gözlerini silme kör edecektir.

el-Hasen, es-Sülemî, Zirr b. Hubeyş ve Âsım Ebû Bekr'in rivâyetine göre:

"Oldukları yerde" anlamındaki âyeti çoğul olarak; "Yerlerinde" diye okumuşlar, diğerleri ise tekil okumuşlardır.

Ebû Hayve

"gitmeye" anlamındaki kelimeyi mim harfini (ötre yerine) üstün olarak; diye okumuştur. "Mim" harfi ötreli olarak gitmek anlamında olup in mastarıdır.

68

Kime uzun ömür verirsek yaratılışta onu başaşağı çeviririz. Akıl erdirmiyorlar mı?

"Kime uzun ömür verirsek yaratılışta onu başaşağı çeviririz" âyetindeki "onu başaşağı çeviririz" anlamındaki lâfzı Âsım ile Hamza: şeklinde birinci "nûn" ötreli ve "kef" harfi de şeddeli olmak üzere; "Başaşağı çevirmek"ten gelen bir fiil olarak okumuşlardır. Diğerleri ise; şeklinde birinci "nûn"u üstün, "kef'ı da ötreli olarak "O şeyi baş üstü çevirdim" O da çevrildi" kullanımından gelen bir fiil olarak okumuşlardır.

Katade dedi ki: Yani o çocukluk halini andıran yaşlılık haline döner. Süfyan da yüce Allah'ın:

"Kime uzun ömür verirsek, yaratılışta onu başaşağı çeviririz." âyeti hakkında şöyle demiştir: Kişi seksen yaşına ulaştı mı, artık bedeni değişir ve gücü zayıflar. Şair de şöyle demektedir:

"Kim uzunca yaşarsa, günler eskitir onun yeniliğini,

Onun en güvendiği iki şey olan işitmesi ve görmesi ona ihanet eder."

Uzun ömür gençliğin yerine yaşlılığı, gücün yerine zayıflığı, fazlalığın yerine eksikliği getirir. Çoğunlukla görülen budur. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) da erzel-i ömre (ömrün en kötü haline) döndürülmekten Allah'a sığınmıştır. Muhammed b. Harun er-Rüyani, Müsned, I, 203 Buna dair açıklamalar daha önceden en-Nahl Sûresi'nde (16/70. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

Artık size bütün bunları yapanın ölümden sonra sizi diriltmeye kadir olduğu hususunda;

"akıl erdirmiyorlar mı?" Nafî' ve İbn Zekvan; "Akıl erdirmiyor musunuz?" şeklinde "te" ile diğerleri ise (erdirmiyorlar mı? anlamında) "ye" ile okumuşlardır.

69

Biz, ona şiiri öğretmedik. Ona yakışmaz da. O ancak bir zikir ve apaçık bir Kur'ân'dır.

Yüce Allah'ın:

"Biz, ona şiiri öğretmedik. Ona yakışmaz da" âyeti ile ilgili açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız:

1- Peygamber Şair de Değildir, Şair Olması da Uygun Değildir:

Yüce Allah, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın durumunu haber vererek kâfirlerden, onun şair olduğunu Kur'ân'ın da bir şiir olduğunu söyleyenlerin sözlerini:

"Biz, ona şiiri öğretmedik, ona yakışmaz da" âyeti ile reddetmektedir. Evet, Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) böyleydi, şiir söylemez ve şiirin veznine göre, kalıplarına göre konuşmazdı. Hatta eskiden söylenmiş bir beyiti herhangi bir sebeple okumaya çalıştığında veznini bozarak okurdu; sadece anlamlarını muhafaza ederek söylerdi. Bunlardan birisi de bir gün okuduğu (ve bazı kelimelerinin yerlerini değiştirdiği) Tarafe'nin şu beyitidir:

"Günler gösterecek sana bilmediğin şeyleri,

Ve kendisini azıklandırmadığın kimse sana getirecek haberleri."

Bir gün de kendisine insanların en şairi kimdir? diye sorulmuş, o da: "Şu beyiti söyleyen kişidir" demişti:

"Görmediniz mi beni gece vakti geldiğim her seferinde,

Orada gördüm; hoş kokulara sürünmemiş olsa bile."

Bir gün de şu beyiti okumuştu:

"Sen benim talanlarım ile kölelerinkini,

Akra' ile Uyeyne'ye mi pay edeceksin?"

Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın bir beyiti düzgün bir şekilde, nadiren okuduğu da olurdu.

Rivâyete göre o Abdullah b. Revaha'ya ait şu beyiti okumuştur:

"Yanı yatağından uzak olarak geçirir geceyi,

Müşrikler yataklarında ağır uykuya dalmış olduklarında."

el-Hasen b. Ebi'l-Hasen dedi ki: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem):

"Kişiyi (kötülüklerden) alıkoyan olarak,

İslâm ve ağaran saçlar yeter."

mısraını okumuş, Ebû Bekir (radıyallahü anh) ise şöyle demişti: Ey Allah'ın Rasûlü! Şair bunu şöyle söylemiştir:

"Ey Hüreyre! Sabahleyin yolculuk hazırlığını yapacak olursan (bil ki)

Ağaran saçlar ile İslâm kişiyi (kötülükten) alıkoyucu olarak yeterlidir."

Bunun üzerine Ebû Bekir ya da Ömer: Şahidlik ederim ki sen Allah'ın Rasûlüsün. Yüce Allah:

"Biz, ona şiiri öğretmedik. Ona yakışmaz da." diye buyurmaktadır. " Muhammed b. Harun er-Rüyani, Müsned, I, 203

el-Halil b. Ahmed'den şöyle dediği nakledilmiştir: Şiir, Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın birçok sözden daha sevdiği bir şeydi. Fakat o doğru-dürüst şiir okuyamazdı.

2- Hz. Peygamberin Nadiren Şiir Kalıplarına Uygun Söz Söylemesi:

Peygamber Efendimizin bazan şiir kalıplarına uygun sözler söylemiş olması, onun şiiri bildiğini gerektirmez. Yine bazan nesir olarak söyleyip de herhangi bir vezne uygun sözlerinin durumu da böyledir. Mesela, Huneyn gününde söylediği:

"Sen kanayan bir parmaktan başka bir şey misin ki

Allah'ın yolundadır senin bu karşılaştıkların."

Yine onun söylediği:

"Ben peygamberim yok bunda yalan,

Ben Abdu'l-Muttalib'in oğlu(nun oğlu)yum."

Bunun benzeri bazan Kur'ân-ı Kerîm âyetlerinde de, herkesin sözlerinde de görülebilir. Ancak bu ne şiirdir, ne şiir türünden şeylerdir. Yüce Allah'ın şu buyrukları gibi:

"Siz sevdiğiniz şeylerden infak edinceye kadar birre (iyiliğe, cennete) kavuşamazsınız." (Al-i İmrân, 3/92);

"Allah'tan bir zafer ve yakın bir fetih." (es-Saf, 61/13);

"Büyük havuzları andıran çanaklardan ve yerlerinde sabit kazanlardan..." (Sebe', 34/13) ve buna benzer daha başka âyetler.

İbnul-Arabî bu türden bazı âyet-i kerimeler zikretmiş, bunlar hakkında açıklamalarda bulunmuş ve bunların vezin kalıplarının dışında olduklarını söylemiştir. Ayrıca Ebû'l-Hasen el-Ahfeş Hz. Peygamber'in: "Ben peygamberim yok bunda yalan" sözünün şiir olmadığını söylediği gibi, el-Halil b. Ahmed de Kitabu'l-Ayn'de: İki ayrı parça halinde gelen seci'li sözler şiir olamazlar demiştir. Yine ondan gelen rivâyete göre bu recez türünden bir sözdür. Şöyle de denilmiştir: "Yok bunda yalan" anlamındaki lâfız ile "Abdu'l-Muttalib"in "be"leri üzerinde vakıf yapılmadıkça receze benzemez. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın da bunu nasıl söylediği bilinmemektedir.

İbnu'l-Arabî der ki: Durumundan kuvvetle anlaşıldığına göre "yok bunda yalan" lâfzındaki "be" merfudur. Buna karşılık "Abdu'l-Muttalib"in "be"si ise izafet terkibi dolayısıyla esrelidir.

en-Nehhâs da şöyle demektedir: Bazılarının söylediklerine göre rivâyet irablı olarak gelmiştir. Eğer i'rablı gelmiş ise, bu bir şiir olmaz, çünkü ilk beyitteki "be" harfini ötreli, üstün ya da tenvinli okuyup da ikincisinin "be"sini esreli okuyacak olursa, bu şiir vezin kalıbının dışına çıkar.

Kimisi de şöyle demiştir: Bu vezin şiir vezinlerinden değildir. Ancak bu açıkça bir gerçeği inkâr etmektir. Çünkü bu şekilde Arapların şiirlerini el-Halil ve başkaları da rivâyet etmiş bulunmaktadır.

Hz. Peygamber'in: "Sen kanayan bir parmaktan başka bir şey misin ki?" sözlerine gelince, denildiğine göre bu aruzun seri' diye bilinen kalıbındandır. Ancak bunun böyle olması; "Kanayan" kelimesindeki "te"nin esreli okunması halinde mümkün olur. Eğer sakin okunacak olursa hiçbir şekilde bu şiir olmaz. Çünkü bu şekilde bu iki kelime "fe'ul" vezninde olurlar. Seri' kalıbında ise fe'ul yoktur. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) bunu "te" harfini sakin ya da işba' sözkonusu olmaksızın harekeli söylemiş olabilir. Bunun şiir olduğunu kabul etsek dahi, esas alınan mısraların birbirinden ayrılması halidir. Böylece bu konudaki itiraz da ortadan kalkmış olmaktadır. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın da şiiri bilen ve şair bir kimse olması da gerekmez. Çünkü nadiren bir beyitin okunması ve recez ya da başka türden kafiyelerin tutması hiçbir zaman bunları söyleyen kimsenin şiiri bilen birisi olmasını gerektirmez. İlim adamlarının ittifakıyla böylesine şair de denilmez. Nitekim bir kimse bir ip yapacak olursa, onun iplikçi olması gerekmez.

Ebû İshak ez-Zeccâc dedi ki:

"Biz ona şiiri öğretmedik" âyetinin anlamı şudur: Biz ona şiir söylemeyi öğretmedik yani biz onu şair kılmadık. Bu ise onun bir miktar şiir okumasını ya da söylemesini engellemez. en-Nehhâs dedi ki: Bu, bu hususta yapılmış en güzel açıklamalardan birisidir.

Şöyle de açıklanmıştır: Yüce Allah, kendisine ona şiiri öğretmediğini haber vermektedir. Onun şiir okumadığını haber vermiş değildir. İfadenin zahirinden anlaşılan da budur.

Bu hususta açıkça anlaşılan bir açıklama da yapılmıştır. Bu açıklamayı yapan kişi bu konuda dilbilginlerinin icmaı olduğunu dahi iddia etmiştir. Onlara ait bu açıklama şu şekildedir: Şiir söylemek kastı olmaksızın vezinli söz söyleyen herkesin söylediği bir söz, şiir olamaz, sadece şiire uygun düşmüş bir söz olur. Bu da açıkça anlaşılan bir sözdür. Derler ki: Yüce Allah'ın peygamberi hakkında sözkonusu olmadığını belirttiği husus şiiri ve şiir türlerini bilmek, onun aruzlarını, kafiyelerini ve şiir söyleme vasfına sahib olmak (şairlik)dir. İttifakla Peygamber bu vasıflara sahib değildir. Nitekim Kureyşliler, Araplar hac mevsiminde yanlarına gelecek olurlarsa, neler söyleyeceklerini kendi aralarında danıştıklarında birilerinin: O şairdir, diyelim demesi üzerine aklı başında kimselerin şöyle dediklerini görüyoruz: Allah'a yemin olsun o vakit Araplar sizi yalanlayacaklardır, çünkü onlar şiirin her türlüsünü bilirler. Allah'a yemin ederim onun söyledikleri, şiirlerin hiçbir türüne benzememektedir. Onun sözleri şiir değildir.

Ebû Zerr'in kardeşi Üneys de şöyle demiştir: Ben onun sözünü şairlerin söyledikleri söz türleri ile karşılaştırdım. Onun şiire uyduğunu göremedim. Bu hadisi Müslim rivâyet etmiştir. Üneys'in Peygamber Efendimiz'in Peygamber olup olmadığını anlamak için yaptığı incelemeyi uzunca anlatan ve bu sözlerini de ihtiva eden bir rivâyet için bk. İbn Hibban, Sahih, XVI, 79. Üneys de Arapların arasında en şair kimselerden biri idi.

Utbe b. Ebi Rabia da Peygamber ile konuştuktan sonra şunları söylemiştir: Allah'a yemin ederim, onun sözü şiir de değildir, kehanet de değildir, sihir de değildir. Nitekim buna dair açıklamalar yüce Allah'ın izniyle Fussilet Sûresi'nde (41/40-43. âyetlerin tefsirinde) gelecektir.

Arapların fasihlerinden olan ve belağatli söz söyleyen başkaları da böyle demişlerdir.

Diğer taraftan dilden dökülen vezinli sözler şiir sayılmaz. Şiir sayılması için şiir maksadı ile şiir vezninde söylenmeleri gerekir. Bir kimse şöyle diyebilir: "Bizim bir hocamız bize anlattı ve -o şöyle seslendi: Ey Kisaî'nin arkadaşı diye." Ancak bu şiir sayılamaz. Yine hasta yatağında, aklı başında birisi olarak sayılan bir adamın söylediği: "Alın doktora götürün beni; ve bu kendisini dağladı deyin." sözleri de şiir sayılmaz.

3- Şiir Söylemek Bir Kusur mudur?:

İbnu'l-Kasım'ın, Malik'ten rivâyetine göre ona şiir okumak hakkında sorulmuş, o da: Fazla ileri gitme, çünkü yüce Allah'ın onun hakkında: "Biz, ona şiiri öğretmedik. Ona yakışmaz da" diye buyurmuş olması, şiirin kusurlarındandır. Yine (Malik) dedi ki: Bana ulaştığına göre Ömer b. el-Hattâb (radıyallahü anh) Ebû Mûsa el-Eş'arî'ye şöyle bir mektub yazmış: Şairleri huzurunda topla ve onlara şiir hakkında sor. Şiir söyleyip söylemediklerine bir bak. Bu iş için Lebid'i de hazır bulundur. Ebû Mûsa şairleri topladı ve onlara sordu. Onlar: Biz şiiri biliyor ve söylüyoruz, dediler. Lebid'e de sorunca, o da şöyle dedi: Ben yüce Allah'ın:

"Elif, lam, mim. Bu o kitabtır ki, onda hiç şüphe yoktur" (el-Bakara, 2/1-2) âyetini dinlediğimden bu yana hiçbir şiir söylemiş değilim.

İbnu'l-Arabî dedi ki: Bu âyet-i kerîme şiirin kusurunu ortaya koymaz. Tıpkı yüce Allah'ın:

"Sen bundan önce hiçbir kitab okumuş değildin ve sağ elinle de onu yazmamıştın." (el-Ankebut, 29/48) âyetinin, yazı yazmanın bir kusur olduğunu ifade etmediği gibi. Nasıl ki Peygamberin ümmî olması yazı için bir kusur teşkil etmiyorsa, Peygamberin şiir söylemediğinin belirtilmesi de şiirin bir kusur olduğunu ortaya koymaz.

Rivâyete göre Me'mun, Ebû Ali el-Minkârî'ye şöyle sormuş: Aldığım habere göre sen ümmi birisiymişsin, doğru dürüst şiir okuyamıyor ve konuşurken de lahn (irab hatası) yapıyormuşsun. Ebû Ali şöyle demiş: Ey mü’minlerin emiri! Bazan farkında olmadan yanlış konuşabilirim (lahn yapabilirim), ümmî olup doğru dürüst şiir söyleyememe gelince, Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) da yazı yazmasını bilmez, doğru dürüst şiir okuyamazdı.

Me'mun ona şöyle demiş: Ben sana sendeki üç kusur hakkında soru sordum, sen bunlara dördüncüsünü de ekledin, o da cahillik. Ey cahil! Bu hususlar Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) için bir faziletti. Ancak bunlar sende ve senin benzerlerinde bir kusurdur. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) hakkında bunların söz konusu olmaması, onun hakkındaki yanlış kanaatleri bertaraf etmek içindi. Şiir söylemenin ve yazı yazmanın bir kusur olduğundan dolayı değildir.

4- Peygambere Şairlik Gerekli Değildir:

"Ona yakışmaz da" yani onun şiir söylemesi de gerekmez. Şanı yüce Allah, bu özelliği peygamberinin alametlerinden birisi olarak belirlemiştir. Böylelikle ona ilâhi risaletin gönderildiği hususunda hiçbir kimsenin hatırına bir şüphe gelmesin, onun Kurân-ı Kerîm'i tabiatındaki şiir söyleme gücü dolayısıyla ortaya koyduğu zannedilemesin.

Kur'ân-ı Kerîm'de olsun. Allah Rasûlünün sözleri arasında olsun, şiir veznine uygun bulunan birtakım ifadeleri ileri sürerek inkarcı birisinin itiraz etmesine imkan yoktur. Çünkü şiir veznine uygun olmakla birlikte, şiir maksadıyla söylenmeyen sözlere şiir denilemez. Şayet bunlara şiir denilebilecek olursa, -az önce de açıklandığı gibi- şiir veznini tanımayan avam olan kimselerden vezinli söz söyleyen herkesin şair sayılması gerekirdi. ez-Zeccâc şöyle demektedir: "Ona yakışmaz da" âyetinin anlamı şudur: Düz nesir değil de şiir söylemek ona kolay gelmez.

"O", onun size bu okuduğu

"ancak bir zikir ve apaçık bir Kur'ân'dır."

70

Tâ ki o, diri olan kimseleri korkutup uyarsın ve kâfirler aleyhine söz hak olsun.

"Tâ ki o, diri olan kimseleri" Katade'ye göre kalbi diri olanları, ed-Dahhak'a göre de aklı başında olanları

"korkutup uyarasın" demektir.

Bunun Allah'ın ilminde îman edeceği bilinen kimseleri korkutup uyarasın anlamında olduğu da söylenmiştir. Bu da:

"Korkutup uyarsın" âyetinin "ye" ile değil de "te" ile okunmasına göredir. "Te" ile (korkutup uyarasın anlamında) okuyuş Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a hitab olur ve bu Nafî' ile İbn Amir'in kıraatidir. Diğerleri ise yüce Allah yahut Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem) ya da Kur'ân-ı Kerîm korkutup uyarsın, anlamında olmak üzere "ye" ile okumuşlardır. İbn es-Semeyka'ın "ye" ve "zel" harflerini üstün olarak; diye okuduğu da rivâyet edilmiştir.

"Ve kâfirler aleyhine söz hak olsun" yani Kur'ân-ı Kerîm ile kâfirlere karşı delil getirilmiş olsun.

71

Görmezler mi ki; Biz, onların faydasına kendi ellerimizle var ettiğimiz davarlar yarattık? İşte kendileri bunlara sahiptirler.

"Görmezler mi ki; Biz, onların faydasına kendi ellerimizle var ettiğimiz davarlar yarattık?" âyetindeki "görmek" kalbin görmesidir. Yani bakmazlar, ibret almazlar ve tefekkür etmezler mi... demektir.

"Ellerimizle var ettiğimiz" âyeti da aracısız, vekâlet ve ortaklık sözkonusu olmaksızın yaptığımız, yoktan var ettiğimiz... demektir.

" Şeylerden" lâfzındaki: edatı; ism-i mevsulü anlamındadır. İsmin uzunluğu dolayısıyla aid olan "he" zamiri hazfedilmiştir. Ancak; mastar anlamı veren edat olarak kabul edilirse; bu zamirin ayrıca takdirine gerek kalmaz.

"Davarlar" anlamındaki; âyeti in çoğulu olup bu kelime müzekkerdir.

"İşte kendileri bunlara sahiptirler." Bunları zabt etmekte, onlara güç yetirerek emirleri altında tutmaktadırlar.

72

Onları kendilerine boyun eğdirdik. Hem binekleri bunlardandır, hem onlardan yerler.

"Onları kendilerine boyun eğdirdik." Yani bu davarları onların emirlerine verdik, onlara müsahhar kıldık. Öyle ki küçük bir çocuk, kocaman bir deveyi tutup çekebilmekte, ona vurmakta, onu ciilediği gibi yönlendirmekte, buna rağmen deve ona itaatin sınırlan dışına çıkmamaktadır.

"Hem binekleri bunlardandır" âyetindeki

"Binekleri" kelimesi genel olarak "re" harfi üstün okunmuştur. Onların sırtlarına bindikleri şeyler demektir. Nitekim; “Sütü sağılan dişi deve" denilirken: manasınadır.

el-A'meş, el-Hasen ve İbn es-Semeyka' ise "re" harfini mastar olmak üzere ötreli okumuştur. Âişe (radıyallahü anhnhâ)'dan da bu kelimeyi diye okuduğu rivâyet edilmiştir, mushafında da böyledir. ile aynı şeydir. Tıpkı sağmal hayvan anlamında; ile ın; "yük taşıyan hayvan" anlamında da; ile ın kullanılabilmesi gibi.

Kufeli nahivcilerin naklettiklerine göre de Araplar "he" (müenneslik te'si) getirmeksizin; "Çok sabırlı kadın ve çok şükreden kadın" diye kullanırlar. Ancak: "Sağmal koyun, sırtına binilen dişi deve" diye kullanırlar. Çünkü böylelikle onlar fiili bizzat yapan ile fiilin üzerinde yapıldığı şahıs arasında fark gözetmek istemişlerdir. Bundan dolayı fiili bizzat yapandan he'yi hazfetmişler, buna karşılık fiilin üzerinde yapıldığı varlık isminde bu "he"yi hazfetmemişlerdir. Nitekim şair şöyle demektedir:

"Orada simsiyah karganın kanadındaki siyah tüyü andıran,

Kırkiki sağmal (deve) vardır."

Buna göre bu kelimenin (Hz. Âişe'nin okuyuşunda olduğu gibi): şeklinde olması gerekir.

Basralılar ise burada "he (yuvarlak te)"nin hazfedilmesi nisbet dolayısıyladır. Birinci görüşün lehine delil el-Cermî'nin Ebû Ubeyde'den şöyle dediğine dair yaptığı rivâyettir: tekil için de, çoğul için de kullanılabilir. ise ancak çoğul için kullanılır. Buna göre bu şekil çoğulun müzekkerliği dolayısıyla böyledir. Ebû Hatim'in iddiasına göre ise burada; "Hem binekleri bunlardandır" şeklinde "re" harfi ötreli mastar olduğundan dolayı câiz olmaz. "Re" harfi üstün olarak anlamı ise binilen varlıklar demektir. el-Ferrâ'' ise "re" harfinin ötreli Okunmasını câiz kabul etmiştir. Bu da: "Yedikleri de onlardandır, içtikleri de onlardandır" demeye benzer.

"Hem onlardan" yani etlerinden

"yerler."

73

Ve onlarda kendileri için faydalar ve içecekler vardır. Hâlâ şükretmezler mi?

"Ve onlarda kendileri için" yünleri, tüyleri, kılları, yağları, etleri ve daha başka şeyleriyle

"kendileri için faydalar ve" sütlerinden

"içecekler vardır."

Buradaki

"Faydalar" ile

“İçecekler" lâfızlarının munsarıf olmayış sebebleri her ikisinin de tekil kullanımlarda benzeri olmayan çoğullardan (munteha el-cumu') olması dolayısıyladır.

"Hâlâ" yüce Allah'a nimetleri dolayısıyla

"şükretmezler mi?"

74

Kendilerine yardım olunur ümidi ile O'ndan başka tanrılar edindiler.

Yüce Allah'ın kudretinin bunca âyet ve belgelerini görmüş olmalarına rağmen başlarına azâbın inmesi halinde uydurma ilâhlar tarafından

"kendilerine yardım olunur ümidi ile O'ndan başka tanrılar edinirler" hiçbir iş yapmaya güçleri, kudretleri olmayan uydurma ilâhlara tapınırlar.

"Kendilerine yardım olunur ümidi ile" âyeti türünden Araplar arasından: "Belki o bunu yapar" diye kullananlar da vardır.

75

Onlar kendilerine yardım edemezler. Halbuki kendileri tanrılar için hazırlanmış askerlerdir.

"Onlar" yani uydurma ilâhlar

"kendilerine yardım edemezler" âyetinde:

"Edemezler" lâfzı uydurma ilâhlar hakkında "vav" ve "nün" ile (aklı eren varlıklar gibi) çoğullarının yapılmış olmasının sebebi onlardan da insan gibi söz edilmesidir.

"Halbuki kendileri" yani kâfirler

"tanrılar için hazırlanmış askerlerdir."

el-Hasen der ki: Onlar bu tanrıları savunurlar ve onlara gelecek zararları önlemeye çalışırlar.

Katade de şöyle demektedir: Dünya hayatında onlar namına kızar ve öfkelenirler.

Şöyle de açıklanmıştır: Onlar bu uydurma ilâhlara ibadet ederler ve onların işlerini görürler. O bakımdan onların uydurma ilâhlara karşı durumu tıpkı hazır askerler gibidir. Halbuki bu uydurma ilâhların onlara yardım edebilmeye güçleri de yoktur.

Bu üç görüş de anlam itibariyle birbirine yakındır.

Şöyle de açıklanmıştır: Uydurma ilâhlar, ibadet edenler için, onlarla birlikte cehennemde hazır edilecek askerlerdir. Biri diğerine gelecek zararı önleyemez.

Anlamının şöyle olduğu da söylenmiştir: Bu putlar, bu kâfirler için cehennemde onların aleyhine hareket edecek Allah'ın askerleridir. Çünkü bu putlar onlara lanet okuyacak ve onların kendilerine ibadetlerinden uzak olduklarını belirteceklerdir.

Şöyle de açıklanmıştır: Uydurma ilâhlar kıyâmet gününde -onlara ibadet edenlerin zanlarına göre- yardımcı olmak üzere hazır edilecek askerlerdir.

Haberde nakledildiğine göre kıyâmet gününde Allah'tan başka varlıklara ibadet etmiş bulunan herbir kavme dünyada ibadet ettikleri varlık temsil olunur, onlar da onun arkasından gider ve cehenneme varırlar. Böylece bunlar onlar için hazır edilmiş askerler gibidirler.

Derim ki: Bu haberin ihtiva ettiği mana Müslim'in Sahih'inde Ebû Hüreyre yoluyla gelen bir hadis olarak; Tirmizî'de de yine ondan rivâyet edilen bir hadis olarak sabit olmuştur. Buna göre Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Allah kıyâmet gününde insanları tek bir düzlükte bir araya getirecek, sonra âlemlerin Rabbi onlara görünüp şöyle diyecek: Dikkat edin, herbir insan (dünyada iken) neye ibadet ediyor idiyse onun arkasından gitsin. Haç sahibi olanlara (haça tapanlara) haçları, surete tapanlara suretleri, ateşe tapanlara ateşleri müşahhas olarak gösterilecek. Onlar da (dünyada iken) ibadet ettiklerinin peşinden gidecekler. Geriye müslümanlar kalacak..." deyip hadisi uzun uzadıya kaydederler. Buhârî, IV, 1745; Müslim, I, 184; Tirmizî, V, 622, 691; Müned, II, 435.

76

O halde onların söyledikleri seni üzmesin. Muhakkak Biz, onların gizlediklerini de, açıkladıklarını da biliyoruz.

"O halde onların söyledikleri seni üzmesin." âyetinde:

"seni üzmesin" anlamında; şekli, fasih olan söyleyiştir. Bununla birlikte Araplar arasında; diye "ye" harfi ötreli, "ze" harfi esreli olarak kullananlar da vardır.

Âyetten kasıt, yüce Allah'ın peygamberini teselli etmektir. Yani onların şair ve sihirbaz(sın) şeklindeki sözleri seni üzmesin. İfade burada tamam olduktan sonra yüce Allah yeni bir cümle olmak üzere:

"Muhakkak Biz onların" söz veya amel olsun

"gizlediklerini de açıkladıklarını da biliyoruz" ve onlara bunun karşılığını vereceğiz, diye buyurmaktadır.

77

İnsan, hiç Bizim kendisini bir nutfeden yarattığımıza bakmaz mı? Böyle iken o apaçık bir hasım olup çıkıyor.

"İnsan" âyetinden kasıt İbn Abbâs'ın dediğine göre; Abdullah b. Ubeyy'dir. Said b. Cübeyr: el-As b. Vail es-Sehmî'dir derken, el-Hasen: Ubeyy b. Halef el-Cumahî'dir demiştir. İbn İshak da böyle demiş, ayrıca İbn Vehb bunu Malik'ten rivâyet etmiştir.

"Hiç Bizim kendisini bir nutfeden yarattığımıza bakmaz mı?" Nutfe pek az su demektir. Suyun damladığını ifade etmek üzere; fiili kullanılır.

"Böyle iken o, apaçık bir hasım olup çıkıyor." Yani düşmanlık ederek tartışmakta ve bunun için deliller ortaya koymaya kalkışmaktadır. Bununla yüce Allah şunu murad etmektedir: O daha önce kendisinden sözedilmeye değer bir şey değil iken sonradan açıktan açığa tartışan bir hasım oluvermektedir.

Şöyle ki; bu kişi Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a çürümüş bir kemik getirerek: Ey Muhammed ne dersin? Allah bu kemiği çürüyüp gittikten sonra diriltecek midir? Bunun üzerine Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştu: "Evet, Allah seni de diriltecek ve cehennem ateşine sokacaktır." Bunun üzerine bu âyet-i kerîme nazil oldu.

78

Kendi yaratılışını unutarak Bize bir misal getirip dedi ki: "Çürümüş haldeki kemikleri kim diriltecek?"

"Kendi yaratılışını unutarak Bize bir misal getirip dedi ki: Çürümüş haldeki kemikleri kim diriltecek?" âyeti ile ilgili açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:

1- Yaratılışını Düşünen Ahirete Zorunlu Olarak Îman Eder:

"Kendi yaratılışını unutarak Bize bir misal getirip..." yani o, Bizim kendisini ölü bir nutfeden yaratıp ona hayat verdiğimizi unuttu. Bu da şu demektir: Onun bu itirazının cevabı bizzat kendi yapısında vardır. İşte bundan dolayı Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) kendisine: "Evet (diriltecektir). Allah seni de diriltecektir ve cehennem ateşine koyacaktır" diye cevap vermiştir.

Bu âyette kıyas yapmanın sıhhatli olduğuna delil vardır. Çünkü yüce Allah, öldükten sonra dirilişi inkâr edenlere karşı ilk yaratmayı delil getirmiştir.

"Dedi ki: Çürümüş haldeki kemikleri kim diriltecek" âyetindeki:

"Çürümüş...ler" demektir, Kemik çürüdü" denilir, Çürümüş" demek olup çoğulu da: ...diye gelir. Burada yüce Allah; diye buyurup diye buyurmamasının sebebi, bunun; vezninin yerine kullanılmış olması dolayısıyladır (ma'dul). Bu şekilde, gerçek şeklinden ve vezninden udul ile (vazgeçilerek) kullanılan lâfızların da asıl hakkettikleri i'rabı da sözkonusu olmaz (munsarıf olmazlar).

Yüce Allah'ın:

"Anan da ahlaksız bir kadın değildi." (Meryem, 19/28) âyetinde (son kelimenin sonundaki) "yuvarlak te" düşürülmüştür. Çünkü bu kelime in yerine getirilmiştir.

Şöyle de denilmiştir: Bu kâfir Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a: Acaba ben bu çürümüş kemiği ufalayıp rüzgara karşı savuracak olursam, senin görüşüne göre, Allah bunu tekrar iade eder mi? demiş, bunun üzerine de: "De ki: Onları ilk defa yaratan kim ise onları diriltecektir" âyeti nazil olmuştur. Yani bunları herhangi bir şey olmaksızın ilk olarak yaratan, bir şeyden -ki o da acbu'z-zeneb'dir- ikinci olarak tekrar yaratmaya elbette ki kadirdir.

79

De ki: "Onları ilk defa yaratan kim ise onları O, diriltecektir. O, her türlü yaratmayı en iyi bilendir."

"O her türlü yaratmayı" yani nasıl ilk olarak yaratacağını ve tekrar iade edeceğini

"en iyi bilendir."

2- Kemikler de Canlıdır:

Bu âyet-i kerimede kemiklerin de canlı olduğuna ve ölüm dolayısıyla kemiklerin de necis olduğuna delil vardır. Ebû Hanife ile Şâfiî mezhebine mensub kimi ilim adamlarının görüşleri de böyledir.

Şâfiî (radıyallahü anh) ise, kemiklerde can yoktur demiştir. Buna dair açıklamalar daha önce en-Nahl Sûresi'nde (16/80. âyet, 3. başlıkta) geçmiş bulunmaktadır. Hanefi Mezhebi'nin görüşü böyle olmadığı gibi, merhum müfessirimizin daha önce en-Nahl 16/80. âyet 3- başlıkta verdiği bilgilere de uymamaktadır.

"...Kemikleri kim diriltecek?" sözü ile kemik sahiplerini kastetmiştir. Dilde muzafın, muzafu'n-ileyh yerine kullanılması çoktur. Şeriatte de olan bir şeydir denilecek olursa, buna şöyle cevap veririz: Bu ancak bir zaruret dolayısıyla ihtiyaç duyulması halinde olan bir şeydir. Burada böyle bir takdirde bulunmayı gerektiren bir zorunluluk bulunmadığı gibi, buna ihtiyaç da yoktur. Çünkü yüce yaratıcı bunu bize haber vermiştir. O buna kadirdir, hakikat de bunun böyle olduğuna tanıklık etmektedir. Ayrıca hayatın alameti olan duyma, kemikte var olan bir hususiyettir. Bu açıklamayı İbnu'l-Arabî yapmıştır.

80

O, sizin için yeşil ağaçtan ateş çıkarandır. Hemen ondan ateş yakıyorsunuz.

"O, sizin için yeşil ağaçtan ateş çıkarandır" âyeti ile yüce Allah, birliğine dikkat çekmekte, ölüleri diriltmeye kemal derecesinde kadir olduğunu göstermektedir. Bu da onların gördükleri ıslak, nemli odundan kuru ve yakıcı olan ateşi yaratması şeklinde, şahit oldukları bir husustur. Çünkü kâfir şöyle demişti: Nutfe hayat tabiatı dolayısıyla nemli ve sıcaktır. Bundan hayat or taya çıkmaktadır. Kemik ise ölüm tabiatı dolayısı ile kuru ve soğuktur. Ondan nasıl hayat ortaya çıkar. Bunun üzerine yüce Allah:

"O, sizin için yeşil ağaçtan ateş çıkarandır" âyetini indirmiştir. Yani yeşil ağaç sudandır. Su da ateşin zıddı olan rutubetli ve soğuktur. Zıt iki şey de birarada bulunmaz. Ancak yüce Allah, bundan (yeşil ağaçtan) ateşi çıkartmıştır. O halde O, zıddı kendi zıddından çıkartmaya kadir olandır. O, herşeye gücü yetendir.

Âyet-i kerîme ile kastedilen Arapların çakmaktaşı durumunda olan merh ve afar diye bilinen ağaçlardır. Arapların şu sözü de bunu ifade etmektedir: "Her ağaçta ateş vardır, fakat bilhassa merh ve afarda bu fazlasıyla vardır." Afar üstteki çakmak taşıdır, merh ise alttaki taştır. Misvak gibi iki dal alınır. Bunlardan su damlar. Biri, öteki üzerine sürtülür ve bunlardan ateş çıkar. Yüce Allah:

"yeşil ağaçtan" diye buyururken "ağaç" çoğul olduğu halde: "Yeşil" diye buyurup diye buyurmaması, lâfız itibariyle tekil olmasının gözönünde bulundurulması dolayısıyladır. Bununla birlikte Araplar arasında: "Yeşil ağaç" diyenler de vardır.

Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Siz elbette zakkum ağacından yiyeceksiniz ve o ağaçlardan karınları(nızı) dolduracaksınız." (el-Vakıa, 56/52-53)

81

Göklerle yeri yaratan onlar gibisini yaratmaya kadir değil midir? Evet. Ve O, biricik yaratandır. Herşeyi en iyi bilendir.

Daha sonra yüce Allah, delil getirerek şöyle buyurmaktadır:

"Göklerle yeri yaratan onlar gibisini yaratmaya kadir değil midir?" Bu âyetteki "onlar"dan kasıt, öldükten sonra dirilişi inkâr edenlerin benzeridir. Sellam Ebû'l-Münzir ile Yakub el-Hadramî; "Kadir (gücü yeten)" lâfzını fiil olarak; "Güç yetirir" diye okumuştur.

"Evet" yani göklerle yerin yaratılması, onların yaratılışından daha büyüktür. Gökleri ve yeri yaratan onları öldükten sonra diriltmeye de güç yetirendir.

"Ve O, biricik yaratandır. Herşeyi en iyi bilendir." el-Hasen -bu hususta kendisinden gelen farklı rivâyetler bulunmakla birlikte-; "Yaratan" lâfzını diye de okumuştur.

82

O, bir şeyi diledi mi ona emri sadece "ol" demesidir. O da oluverir.

"O, bir şeyi diledi mi ona emri sadece

"ol" demesidir. O da oluverir."

el-Kisaî

"O da oluverir" âyetini; şeklinde nasb ile; "Demesi"ne atf ile okumuştur. Yani O, bir şeyi yaratmayı diledi mi herhangi bir yorgunluğa ya da herhangi bir işleme gerek duymaz. Bu anlamdaki açıklamalar daha önceden bir kaç yerde geçmiş bulunmaktadır.

83

Herşeyin egemenlik ve tasarrufu elinde bulunanın şanı ne yücedir! O, münezzehtir, yalnız O'na döndürüleceksiniz.

"Herşeyin egemenlik ve tasarrufu elinde bulunanın şanı ne yücedir!"

âyeti ile yüce Rabbimiz kendisini acizlikten ve ortağı bulunmaktan tenzih etmektedir.

(Egemenlik ve tasarruf anlamı verilen) melekût ile melekûta lâfızları Arap dilinde mülk (mutlak olarak malik olmak, sahib olmak) anlamındadır. Araplar "Ceberuta, rahamutadan hayırlıdır" derler.

Said b. Katade der ki: "Herşeyin melekûtu (egemenlik ve tasarrufu)" herşeyin anahtarları demektir.

Talha b. Mûsarrif, İbrahim et-Teymî ve el-A'meş: diye okumuştur. Bu da "melekût" ile aynı anlamdadır. Ancak bu okuyuş mushafa muhaliftir.

"Yalnız O'na döndürüleceksiniz." Ölümünüzden sonra O'na döndürülecek ve O'nun huzuruna gideceksiniz. Genel olarak okuyuş: "Döndürüleceksiniz" şeklinde muhatab olmak üzere "te" iledir. es-Sülemî, Zirr b. Hubeyş ve Abdullah (b. Mesud)'ın arkadaşları: Dönecekler" diye haber olmak üzere "ye" ile okumuşlardır.