4

Onları gördüğün zaman cüsseleri hoşuna gider. Söz söylerlerse sözlerini dinlersin. Halbuki onlar dayandırılmış keresteler gibidir. Herbir feryadı kendi aleyhlerine sanırlar. Asıl düşmanlar onlardır. Sakın onlardan! Allah kahretsin onları! Nasıl da döndürülüyorlar?

"Onları gördüğün zaman cüsseleri" kılıkları ve görünüşleri

"hoşuna gider. Söz söylerlerse sözlerini dinlersin" âyeti ile kastedilen Abdullah b. Ubeyy'dir. İbn Abbâs dedi ki; Abdullah b. Ubeyy yakışıklı, iri yarı, sağlıklı, güzel yüzlü ve tatlı dilli birisi idi. Konuşmaya başladı mı Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) konuşmasını dinlerdi. Allah da onu şekil itibariyle kusursuz ve maksadını güzel bir şekilde açıklamak nitelikleriyle nitelendirmiştir.

el-Kelbî dedi ki: Maksat İbn Ubeyy, el-Cedd b. Kays ve Mualtib b. Kuşeyr'dir. Bunlar iri yarı, güzel görünümlü ve fasahatli konuşan kimselerdi.

Müslim'in Sahih'inde:

"Halbuki onlar dayandırılmış keresteler gibidir" Müslim, IV, 2140; Buhârî, IV, 1H60; Müsned, IV, 373; Taherani, Kebir, V, 189; Beyhaki, es-Sünenü'l-Kübra, VIII, 198 âyeti hakkında şöyle denilmektedir: Bunlar olabildiğince güzel erkeklerdi.' " Âdeta dayandırılmış kütükler gibi idiler. Yüce Allah onları işitmeyen, akletmeyen, ruhsuz bedenler, akılsız cisimler gibi duvara dayandırılmış kerestelere benzetmektedir.

Bir diğer açıklamaya göre yüce Allah, onları içinden yenilip bitirilmiş, bundan dolayı İçinde ne olduğu bilinmeyen, başkasına dayandırılmış kerestelere benzetmektedir.

"Keresteler" anlamındaki kelimeyi Kumbul, Ebû Amr ve el-Kisaî (ötreli okumak yerine) "şın" harfini sakin olarak: diye: okumuşlardır. el-Berâ b. Âzib'in kıraati bu olduğu gibi, Ebû Ubeyd de bunu tercih etmiştir. Çünkü bunun tekili: şeklindedir. Tıpkı -bir tek deve için- denilirken, çoğulunun diye gelmesi gibi. Ayrıca dilde -tekili-: vezninde gelip de çoğulu: vezninde getirilen bir kelime bulunmamaktadır. Ancak bu kelimenin (orta harfinin) sakin okunmasının ağırlığından ötürü denilmesi ve buna bağlı olarak bunun böylece okunması gerekir,

el-Yezidî'nin naklettiğine göre bu; 'in çoğuludur. Yüce Allah'ın:

"Sık ve bol ağaçlı bahçeler" (Abese, 80/30) âyetindeki: " ve bol ağaçlı" anlamındaki lâfzın tekilinin: gelmesi gibi.

Diğerleri ise sakil ("şın" harfini ötreli) olarak okumuşlardır. İbn Kesîr'den, el-Bezzî'nin, Amr'dan Ayyaş'ın rivâyeti böyle olduğu gibi; Âsmı'dan gelen rivâyetlerin çoğunluğu da böyledir. Ebû Halim de bu okuyuşu tercih etmiştir. Sanki bu kelime bu okuyuşu ile:'in ve: nin çoğulu gibidir Bu durumda Meyve, mahsul" lâfzının; ile şeklinde çoğullarının gelmesine benzemektedir. Diğer taraftan: "Kereste" lâfzının çoğulu diye de yapılır. Tıpkı: Deve" kelimesinin çoğulunun ile diye (birincisinde "dal' harfi sakin, diğerinde de ötreli) gelmesi gibidir.

"Keresteler" lâfzını İbnu'l-Müseyyeb'in "ha" ve "şın' harflerini üstün olarak okuduğu da rivâyet edilmiştir.

Sîbeveyh dedi ki: "Kereste, keresteler" lâfzı (vezin itibariyle) "eve, develer" gibidir, üon harfi "he (yuvarlak te)': olmayan lâfızlardan benzeri de "Arslan, arslanlar" ile Put, putlar" lâfızlarıdır. Bu kelime "Keresteler" diye de okunmaktadır ki; bu şekliyle cemu’l-cem, (çoğulun çoğulu)dur. "Kereste" onun tekili olup, çoğulu: diye; çoğulunun çoğulu ise; ...diye gelir. Tıpkı: "Meyve kelimesinin çoğulunun: şeklinde, çoğulun çoğulunun da: şeklînde gelmesi gibidir.

"Dayandırmak (isnâd)" ise bir şeyi (bir başka şeyin üzerine) eğmek demektir. "O şeyi dayandırdım, eğdim" denilir.

"Dayandırılmış" ise çokluk ifade etmek içindir. Yani onlar kanlarım kurumak maksadı ile yeminlerine dayanmışlardır,

"Herbir feryadı kendi aleyhlerine sanırlar. Asıl düşmanlar onlardır."

Yani onlar feryad eden herkesin kendi aleyhlerine feryad ettiğini kabul ederler. Onlar asıl düşmanlardır. Buna göre buradaki

"asıl düşmanlar onlardır" anlamındaki ifadede hazfedilmiş zamir olmadığı kabul edilecek olursa, ikinci mef'ûlün yerini tutmaktadır. Bu âyeti ile yüce Allah onları korkaklık ve manevi bakımdan güçsüz olmakla nitelendirmektedir. Mukâtil ve es-Süddi dedi ki: Yani asker karargahında bir kimse: bir al dizginlerinden kurtuldu, diye seslenecek yahutta bir kayıp mal olduğuna dair bir ilanda bulunulacak olursa, kendilerinin kastedildiklerini sanırlar. Buna sebep kalplerindeki korkudur. Şair el-Ahtal'ın dediği gibi:

"Sen onlardan sonra bile hala herbir şeyi

Onlara hücum eden atlılar ve askerler zannedersin."

Bir başka açıklamaya göre:

"Herbir feryadı kendi aleyhlerine sanırlar. Asıl düşmanlar onlardır" sözünde mana itibariyle takdir edilmiş ifadeler vardır, ondan sonrasına ihtiyacı yoktur. İfadenin takdiri de şöyledir: Onlar herbir feryadı kendi aleyhlerine zannederek farkedildîklerini ve münafıklıklarının bilindiğini sanırlar. Çünkü kişinin kendisinden şüphe edildiğini zannetmesinin insana verdiği bir korku vardır. Daha sonra yüce Allah peygamberine hitab ederek:

"Asıl düşmanlar onlardır" diye yeni bir ifade başlamaktadır. ed-Dahhak’ın açıklamasının ifade ettiği anlam budur.

Bir diğer görüşe göre anlamı şudur: Onlar mescidde duydukları herbir feryadı kendi aleyhlerine ve Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın bununla onların öldürülmelerini emrettiğini sanırlar. O bakımdan onlar sürekli olarak yüce Allah'ın onlar hakkında kanlarını mubah kılacak ve örtüler arkasında sakladıklarını açığa çıkarmaya sebeb teşkil edecek bir emir indirmesinden korkup, dururlar. Bu anlamda şair şöyle demektedir:

"Eğer o bir kuş olsaydı, ben onu

Ubeyd ve Eznem'i çağıran serbest bir kuş sanacaktım,"

(Şairin sözünü ettiği) "Eznem" Yerbû' oğullarının bir koludur.

Daha sonra yüce Allah onları:

"Asıl düşmanlar onlardır, sakın onlardan" diye nitelendirmektedir. Bu görüşü Abdurrahman b. Ebi Hatim nakletmiştir. Allah'ın:

"Sakın onlardan" âyeti iki şekilde açıklanmıştır. Birincisine göre onların sözlerine güvenmekten yahut sözlerine meyletmekten sakın, ikincisine göre senin düşmanlarını meylettirmeklerinden (aleyhine kışkırtmalarından) ve ashabını sana yardım etmekten uzaklaştırmalarından sakın.

"Allah kahretsin onları!" Allah'ın laneti üzerlerine olsun, demektir. Bu açıklamayı İbn Abbâs ve Ebû Malik yapmıştır. Bu bir yergi ve azar ifadesidir. Araplar: "Allah kahretsin onu, ne kadar da şairdir!" sözlerinde de bu ifadeyi hayret anlamında kullanırlar.

"Allah kahretsin onları" âyeti, Allah onları karşısındakini kahreden bir düşman ile savaşa tutuşan kimsenin konumuna düşürsün, demektir. Çünkü yüce Allah, inatlaşarak karşı koyan herkesi kahredendir. Bu açıklamayı da İbn Îsa nakletmiştir.

"Nasıl da döndürülüyorlar?" Nasıl da yalanlıyorlar? Bu açıklama İbn Abbâs'a aittir. Katade: Nasıl da haktan dönüyorlar demektir, demiştir. el-Hasen: Doğru yoldan nasıl da yüz çeviriyorlar anlamındadır, demiştir. Anlamının: Deliller apaçık olmakla birlikte akılları nasıl olur da bundan başka bir tarafa sapıp gider, şeklinde olduğu da söylenmiştir ki; burada kullanılan fiil döndürmek, yüz çevirmek anlamında olan; 'den gelmektedir.

"Nasıl" anlamındaki anlamındadır. Buna dair açıklamalar daha önceden (el-Bakara, 2/223. âyet, 1, başlık ve Âl-i İmrân, 3/40. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.