KALEM SÛRESİ

Rahmân ve Rahîm Allah'ın İsmi ile

el-Hasen, İkrime, Atâ ve Câbir'in görüşüne göre Mekke'de inmiştir. İbn Abbâs ve Katade: şöyle demişlerdir: Başından İtibaren yüce Allah'ın:

"Biz burnu üzerinden damgalayacağız onu." (el-Kalem, 68/16) âyetine kadar Mekke'de inmiştir. Bundan sonra yüce Allah'ın:

"Âhiret azâbı ise elbette daha büyüktür, eğer bilselerdi." (el-Kalem, 68/32) âyetine kadar olan bölümler de Medine'de inmiştir. Buradan itibaren yüce Allah'ın:

"...mı yazıyorlar?" (el-Kalem, 68/47) âyetine kadar olan bölümler Mekke'de inmiştir. Buradan itibaren de

"onu salihlerden kıldı" (el-Kalem, 68/50) âyetine kadar Medine'de inmiştir. Geri kalanı ise Mekke'de inmiştir. Bunu el-Maverdî söylemiştir el-Maverdî, en-Nüket, VI, 59

1

Nûn. Kaleme ve yazmakta oldukları şeylere yemin olsun ki;

"Nûn. Kaleme... yemin olsun ki" âyetinde telaffuz edilen ikinci “nün" harfini Ebû Bekir, el-Mufaddal, Hubeyre, Verş, İbn Muhaysın, İbn Âmir, el-Kisâî ve Yakub "vav" harfine idgam etmişler; diğerleri izhâr ile okumuşlardır. Îsa b. Ömer ise bunu üstün ile okumuştur. Bir fiil takdir etmiş gibidir. İbn Abbâs, Nasr ve İbn Ebi İshak ise kasem harfi takdiri ile kesreli okumuşlardır. Harun ve Muhammed b. es-Semeyka ise mebnî olarak ötreli okumuşlardır.

"Nûn"un tevili hususunda farklı görüşler vardır. Muâviye b. Kurra babasından, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a merfu bir rivâyet olarak: "Nûn. Nurdan bir yazı levhasıdır." dediğini rivâyet etmektedir Taberi, Câmiu'l-Beyân, XXIX, 16; İbn Kesîr, Tefsir, IV, 402 "Bu rivâyet mürsel ve garîbdir" kaydıyla

Sabit el-Bünânî de

"nûn"un divit (mürekkep hokkası) olduğunu rivâyet etmiştir. el-Hasen ve Katade de böyle demişlerdir.

el-Velid b. Müslim rivâyetle dedi ki: Bize Mâlik b. Enes, Ebû Bekrin mevlâsı Sumey'den anlattı: Sumey, Ebû Salih es-Semman'dan, o Ebû Hüreyre'den şöyle dediğini rivâyet etmektedir: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı şöyle buyururken dinledim: "Allah'ın ilk yarattığı kalemdir. Sonra Nûn'u halketti. O ise mürekkep hokkasıdır. Yüce Allah'ın: "Nûn, kaleme... yemin olsun ki" âyeti da bunu anlatmaktadır. Sonra ona: Yaz, diye buyurdu. Kalem: Ne yazayım!? dedi. Olmuşu ve kıyâmet gününe kadar olacak olan amel, ecel, rızık ya da iz türünden herşeyi yaz, diye buyurdu. Kalem de kıyâmet gününe kadar olacak herşeyi yazdı. Sonra kalemin ağzı mühürlendi, daha da konuşmadı, kıyâmet gününe kadar da konuşmayacak. Sonra aklı yarattı. Cebbar olan şöyle buyurdu: Senden daha çok beğendiğim bir yaratık yaratmadım. İzzetim ve celâlime yemin ederim ki, sevdiğim kimselerde seni kemale erdireceğim, buğzettiğim kimselerde seni eksik kılacağım." (Ebû Hüreyre devamla) dedi ki; Sonra Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "İnsanlar arasında aklı en mükemmel olan Allah'a en itaatkâr olanları ve O'na itaat olan işleri en çok yapanlarıdır" Abdullah b. ….. kaydettikten sonra şu değerlendirmeyi yapmaktadır Bu hadis bu senedle …. münkerdir."

Mücahid'den de şöyle dediği rivâyet edilmektedir:

"Nûn" yedinci arzın altındaki balıktır. (Devamla) dedi ki;

"Kaleme... yemin olsun ki" âyeti ise Zikr'in kendisi ile yazıldığı kalemdir. Mukâtil , Murre el-Hemdânî, Atâ el-Horasanî, es-Süddî ve el-Kelbî de böyle demişlerdir: Nûn, yerlerin üzerinde bulunduğu balıktır.

Ebû Zabyan, İbn Abbâs'tan şöyle dediğini rivâyet eder: Allah'ın ilk yarattığı kalemdir. Olacak olan herşeyi yazdı. Sonra suyun buharını yüksekti, ondan semayı yarattı. Sonra Nûn'u yarattı ve yeri onun üzerine yayıp döşedi.

Yer çalkalandı, dağlarla tesbit edildi. Dağlar yere karşı şüphesiz ki övünürler. Sonra İbn Abbâs;

"Nün, Kaleme... yemin olsun ki" âyetini okudu.

el-Kelbî ve Mukâtil dedi ki: Onun (o balığın) ismi el-Behmût'tur. Recez vezninde şair şöyle demiştir:

"Bana ne oluyor ki, hepinizi susuyor görüyorum,

el-Behmût'u yaratmış olan Rabbim Allah'a yemin olsun."

Ebû'l-Yakzan ve el-Vâkidî adînin Leyûsâ, Ka'b, Lûsusa olduğunu söylemiştir. Yine (Ka'b); Belhemûsâ olduğunu da söylemiştir. Ka'b (devamla) dedi ki: İblis yerlerin üzerinde bulunduğu balığın içine girip, onun kalbine vesvese vererek dedi ki: Ey Lûsûsâ! Senin üzerinde hareket eden hayvanlardan, ağaçlardan, yerlerden ve başkalarından neler olduğunu biliyor musun? Sen hareket edecek olursan, hepsini sırtının üzerinden atıverirsin. Leyûsâ bunu yapmak istedi, Allah ona bir hayvan gönderdi. Burun deliğinden girip beynine kadar ulaştı. Balık bundan ötürü yüce Allah'a yalvarıp yakardı, Allah da o hayvana izin verdi ve çıktı. Ka'b dedi ki: Allah'a yemin ederim ki, balık o hayvana bakmakta, o hayvan da ona bakmaktadır. Eğer benzeri bir şey yapmak isteyecek olursa, tekrar önceki haline döner.

ed-Dahhak, İbn Abbâs'tan şöyle dediğini rivâyet etmektedir:

"Nûn" er-Rahmân isminin harflerinin sonuncusudur ve şöyle telaffuz etti: er-Rahmânun, er-Rahmân lâfzının harflerini ayrı ayrı telaffuz etti.

İbn Zeyd dedi ki: Bu yüce Allah'ın yemin ettiği bir kasemdir, İbn Keysan: Bu sûrenin başlangıcıdır, demiştir. Sûrenin ismi olduğu da söylenmiştir.

Atâ ve Ebû'l-Âl-iye dedi ki: Nûn yüce Allah'ın Nasîr, Nûr ve Nasır isimlerinin baş harfleridir.

Muhammed b. Kâh dedi ki: Yüce Allah mü’minlere nasrına (onlara verdiği yardım ve zaferine) yemin etmektedir ve bu yemin hakkın kendisidir. Bunun açıklayıcısı da yüce Allah'ın: "Mü’minlere yardım etmek ise zaten üzerimize bir haktır" (er-Rum, 30/47) âyetidir.

Cafer es-Sadık dedi ki: O (Nûn) cennet nehirlerinden

"Nûn" diye adlandırılan bir ırmaktır.

Bunun sözlük harflerinden bilinen harf olduğu da söylenmiştir. Çünkü başka türlü olsaydı, i'rab edilir olması gerekirdi. el-Kuşeyrî Ebû Nasr Abdurrahim’in Tefsir'inde tercih ettiği görüş de budur. O dedi ki: Çünkü

"Nun" i'rabı yapılmayan bir harftir. Eğer tam bir kelime olsaydı

"el-Kalem" kelimesi i'rab edildiği gibi, onun da i'rab edilmesi gerekirdi. O halde bu da diğer sûrelerin başlangıcında olduğu gibi bir hece harfidir. Buna binaen de; o sûrenin adıdır, denilmiştir. Yani bu "Nûn" süresidir. Sonra;

"Kaleme... yemin olsun ki" diye buyurarak; dil gibi, açıklama özelliklerini taşıdığından ötürü kaleme yemin etmektedir. Bu da göklerde olanların da, yerde olanların da kendisi ile yazı yazdıkları her kalem için sözkonusu olan bir yemindir. Ebû’l-Feth el-Bustî'nîn şu beyitleri de bu kabildendir:

"Bir gün kahramanlar yemin ederse kılıçlarıyla,

Ve saysalar onu şanı ve şerefi kazandıran bir unsur.

Yazıcıların kalemine izzet ve yücelik yeterlidir:

Allah kalemle yemin ediyor diye çağlar boyunca."

Kalemin kılıca üstünlüğünü dile getiren, şairlerce söylenmiş pekçok beyit vardır. Sözünü ettiğimiz bu beyitler bunların en üstünleridir.

İbn Abbâs dedi ki: Bu Allah'ın yarattığı Kaleme bir yemindir. Bu Kaleme emir verdi, o da kıyâmet gününe kadar olacak olan herşeyi yazdı. (İbn Abbâs) dedi ki: Bu nurdan bir kaleni olup, uzunluğu sema ile arz arası gibidir.

Denildiğine göre: Yüce Allah Kalemi yarattı, sonra ona baktı, ikiye yarıldı. Ona hareket et (yaz), diye buyurdu. Rabbim, ne yazayım? dedi. Kıyâmet gününe kadar olacak olan herşeyi, diye buyurdu. O da Levh-i Mahfuz üzerinde cereyan etti (olacakları yazdı).

el-Velid b. Ubade b. es-Samit dedi ki: Babam vefatı sırasında bana vasiyette bulunarak dedi ki; Yavrucuğum, Allah'tan kork ve bil ki sen bir olarak Allah'a, hayrı ile şerri ile kadere îman etmedikçe asla ilmi elde etmiş ve takva sahibi olmuş olmazsın. (Çünkü) ben Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı şöyle buyururken dinledim: "Allah'ın ilk yarattığı şey Kalemdir. Ona; Yaz, dedi. Rabbim ne yazayım? diye sordu. Kaderi yaz, diye buyurdu. Kalem o anda olanı ve ebediyete kadar olacak olanı yazdı." Tirmizî, IV, 457, "Bu hadis bu rivâyet yoluyla garibdir" kaydıyla.

İbn Abbâs dedi ki: Allah'ın ilk yarattığı Kalemdir. Ona olacak olan herşeyi yazmasını emretti. Yazdıkları arasında:

"Ebû Leheb'in iki eli kurusun." (Tebbet, 111/1) davardır.

Katade dedi ki: Kalem yüce Allah'ın kulları üzerindeki bir nimetidir. Başkası da şöyle demiştir: Allah ilk Kalemi yarattı. O da olacakları Zikirde yazdı ve onu Ansının üstünde, nezdinde alıkoydu. Sonra yeryüzünde kendisi ile yazı yazılsın diye ikinci kalemi yarattı. İleride:

"Yaratan Rabbinin adıyla oku" (el-Alak, 96/1) Sûresi'nde açıklaması gelecektir.

"Ve yazmakta oldukları şeylere" âyeti ile Âdemoğullarının amellerini yazan melekleri kastetmektedir. Bu açıklamayı İbn Abbâs yapmıştır.

"Yazmakta oldukları" âyeti ile insanların yazdıkları ve kendisi ile anlaştıkları şeylerin kastedildiği de söylenmiştir. Yine İbn Abbâs dedi ki:

"Ve yazmakta oldukları şeyler”den kasıt, bildikleri şeylerdir. Buradaki:

“Şeyler" mevsûl ya da mastar içindir, Onların yazdıkları şeylere yahut yazmalarına yemin olsun, demek olur. Görüş ayrılığına binaen bununla yazan herkes ya da Hafaza melekleri kastedilir.

2

Sen Rabbinin nimeti sayesinde bir deli değilsin.

"Sen Rabbinin nimeti sayesinde bir deli değilsin" âyeti kasemin (yeminin) cevabıdır ve nefydir. Müşrikler Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) için: O bir delidir, onda bir şeytan vardır, diyorlardı. İşte onların:

"Ey kendisine Zikr (Kur'ân) indirilen kişi! Mutlaka sen bir delisin" (el-Hicr, 15/6) sözleri de bunu anlatmaktadır. Yüce Allah onların söylediklerini reddetmek ve yalanlamak üzere:

"Sen Rabbinin nimeti" rahmeti

"sayesinde bir deli değilsin" âyetini indirdi.

Burada

"nimet" rahmet demektir. İkinci olarak burada

"nimet"in bir yemin olma ihtimali de vardır. İfadenin takdiri de şöyle olur: Rabbinin nimetine yemin olsun ki; sen bir deli değilsin. Çünkü "vav" ile "be" harfleri yemin harflerindendir. Bu: "Sen bir deli değilsin, bundan dolayı Allah'a hamdolsun" demeye benzer. Anlamının: Sen bir deli değilsin, nimet Rabbindendir, şeklinde olduğu ve bunun: "Allah'ım, hamdinle seni teşbih ederim" demeye benzediği de söylenmiştir ki; Allah'a hamdolsun, anlamındadır. Lebid'in şu beyiti de bu kabildendir:

"Ben kişinin ayrılmak istemediği bir diyarda idim,

Erbed denilen yerde faydalı bir komşu benden ayrıldı."

"Ve orası Erbed'dir" takdirindedir. en-Nâbiğa da şöyle demiştir:

"Güzel gıdadan mahrum olmadılar ve anneleri

Sana çok sayıda erkek evlâd vermiştir."

Burada da; "o.., vermiştir" takdirindedir.

"Rabbinîn nimeti sayesinde" âyetindeki "be" olumsuz olarak gelen "deli (değilsin)" lâfzına taalluk etmektedir. Cümle olumlu olarak gelirse "gafil" lâfzına taalluk eder, "Sen Rabbinin nimeti hakkında gafilsin" denilmesi gibi. Hal olarak da nasb mahallindedir. şöyle buyurmuş gibidir: "Sana bu nimetler verilmiş olduğu halde sen deli değilsin (deli olamazsın)" denilmiş gibidir.

3

Gerçekten senin için elbette kesilmeyecek bir ecir vardır.

"Gerçekten senin için elbette kesilmeyecek" kesintisiz ve eksilmeyecek

"bir ecir vardır." Peygamberliğin ağır yüklerine katlandığın için bir mükâfat vardır.

Halatı kesmeyi ifade etmek üzere: "Halatı kestim" deniKerek aynı kökten gelen fiil kullanılır. Sağlam olmadığı takdirde de: "Sağlam olmayan halat denilir. Şair de şöyle demiştir:

"Sarı renkleri siyaha çalan (ve) yiyeceklerini kendileri kazanan yırtıcı hayvanlar ki onların yiyecekleri kesintiye uğramaz."

Yani kesilmez.

Mücahid dedi ki;

"Kesilmeyecek" lâfzı sayısız anlamındadır. el-Hasen dedi ki: Başa kakılmak suretiyle lezzeti, tadı bozulmayacak demektir, ed-Dahhak ise anıdsiz verilen bir mükâfat diye açıklamıştır.

Bunun hesapsız, kitapsız anlamında olduğu da söylenmiştir ki; bu da yüce Allah'ın lutf ile verecekleridir. Çünkü ceza (karşılık) miktarı tesbit edilmiş oUrıdır. Tefaddul hakkında ise miktar, hesap, kitap sözkonusu değildir. Bu açıklamayı el-Maverdî zikretmiş olup, Mücahid’in açıklaması ile aynı anlamı ihtiva eder,

4

"Ve şüphe yok ki sen çok büyük bir ahlâka sahipsin

Bu âyete dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:

1- Hz. Peygamberin Yüce Ahlâkı:

"Ve şüphe yok ki sen çok büyük bir ahlâka sahipsin" âyeti ile ilgili olarak İbn Abbâs ve Mücahid şöyle demişlerdir: Ahlâka sahipsin, dinler arasında büyülî bir dine sahibsin, demektir. Allah'ın bu dinden daha çok sevdiği ve ondan daha çok hoşnud olduğu bir başka din yoktur.

Müslim'in Sahih'inde Âişe (radıyallahü anha)'dan: "Onun ahlâkı Kur'ân-ı Kerîm'den ibaretti" dediği rivâyet edilmektedir Müslim, I, 513; Tirmizî, IV, 369, Dârinî, I, 410; Ebû Dâvûd, II, 40; Nesâî, III, 199; İbn Mâce, II, 7fi2; Müsned, VI, 53, 94, 111, 1Ö3, 1«K, 216, 2J6, 246

Ali (radıyallahü anh) ve Atiyye: Bu Kur'ân'ın edebidir, demişlerdir. Onun ümmetine şefkati, onlara ikramı olduğu da söylenmiştir- Katade: Onun ahlâkı Allah'ın emirlerine riayet etmesi, Allah'ın yasakladığı şeylerden uzak kalması demektir. Sen çok üstün ve şerefli bir karaktere sahipsin diye de açıklanmıştır, el-Maverdi: Zahir olan budur, demektedir.

Sözlükte ahlâkın gerçek mahiyeti, insanın kendisini bağlı kıldığı, riayet ettiği edeb demektir. İşte buna ahlâk denilir. Bu (yaratmak ile aynı kökten gelen bir kelime olarak) onda âdeta bir yaratılış haline geldiğinden dolayı böyle denilmiştir. İnsanın tabii olarak yapısında bulunan edebe gelince, işte buna "el-hîm" denilir ki; karakter ve tabiat demek olup, bunun kendi lâfzından bir tekili yoktur. "Hım" aynı zamanda bir dağın adıdır. Buna göre ahlâk, insanın kendisini uymak için zorladığı tabiat demek olur, Hîm ise yaratılışında var olan tabiattır. el-A'şâ bu hususu şiirinde açıklayarak şöyle demiştir:

"Değersiz şeylerin sahibi şayet mevlâsına (köle ya da azadlısına)

karşı cimrilik eder de, Ve ahlâk, hîmine geri dönerse..."

Ahlâk aslî tabiatına geri dönerse... demektir.

Derim ki: Müslim'in Sahih'inde Âişe (radıyallahü anha)'dan zikrettiğimiz rivâyet bu husustaki görüşlerin en sahihidir. Aynı şekilde ona Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın ahlâkına dair soru sorulduğunda o da: "Mü’minler gerçekten felâh bulmuşlardır." (el-Mu'minûn, 23/1) âyetinden itibaren on âyet okumuş ve şöyle demiştir: Kimse Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan daha güzel ahlâklı değildir. Ashabından yahut ehli beytinden birisi onu çağırdı mı mutlaka: Efendim buyur, derdi. Bundan dolayı yüce Allah:

"Ve şüphe yok ki sen çok büyük bir ahlâka sahipsin" diye buyurmuştur.

Ne kadar güzel bir huydan sözetlilirse, mutlaka Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) ondan en büyük paya sahipti. el-Cüneyd dedi ki: "Büyük ahlâk" denilmesinin sebebi, onun yüce Allah'tan başkasına yönelmek gibi bir gayretinin olmayışından dolayıdır. "Büyük ahlâk" denilmesinin sebebinin, ahlâkın üstün değerlerinin onda toplanması olduğu da söylenmiştir. Buna da Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın: "Şüphesiz Allah beni ahlâkın üstün değerlerini tamamlamak üzere göndermiştir" el-Kmlâî, Müsnedü'ş-Şihâb, \ieyn\X l-iO7/iy.S6, 11, 19? âyeti delil teşkil etmektedir.

Bir diğer görüşe göre bunun sebebi:

"Sen af yolunu tut, maruf olanı emret, cahillerden de yüz çevir" (el-Araf, 7/199) âyetinde yüce Allah'ın kendisinden takınmasını istediği edebin gereklerini yerine getirmiş olmasından dolayıdır. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan şöyle dediği rivâyet olunmuştur: "Rabbim beni en güzel bir şekilde tedib etmiştir. Çünkü: "Afyolunu tut, maruf olanı emret ve cahillerden yüz çevir" (el-A'raf, 7/199) diye buyurmuştur. Ben onun bu emrini kabul edip yerine getirince: "Ve şüphe yok ki sen çok büyük bir ahlâka sahipsin" diye buyurdu. el-Aclunî, Keşfu'l-Hafâ, I, 72’de hadisin sıhhat durumu ile ilgili yaptığı nakillerden anlaşıldığı kadarıyla anlamı doğru olmakla birlikte, d<>i>ıı-cliirtı,sı s:ığl:ıın tıir sı-ııetli yoktur.

2- Güzel Ahlâkın Önemi ve Mükâfatı:

Tirmizî'nin rivâyetine göre Ebû Zer. dedi ki: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "Her nerede olursan ol, Allah'tan kork! Kötülüğün arkasından iyiliği yetiştir ki, onu silsin. İnsanlarla da güzel bir ahlâkla geçin." (Tirmizî) dedi ki: Bu hasen, sahih bir hadistir Tirmizî, IV, 355; Dârimi, II, 115; Müsned, V, 153, I SU. I". JJH

Ebû'd-Derdâ'dan rivâyete göre Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Kıyâmet gününde mü’minin terazisinde güzel bir ahlâktan daha ağır bir şey olmayacaktır. Şüphesiz ki yüce Allah çirkin ve bayağı (konuşup davranan) kimseye buğzeder." (Tirmizî) dedi ki: Bu hasen, sahih bir hadistir Tirmizî, IV. 362; Buhârî, el-Edebu'l Müfred, s. 16

Yine ondan (Ebud-Derdâ'dan) dedi ki: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı şöyle buyururken dinledim: "Mîzâna güzel ahlâktan daha ağır konulacak hiçbir şey yoktur. Şüphesiz ki güzel ahlâk sahibi, onun vasıtası ile çok namaz kılan, çok oruç tutan kimsenin mertebesine ulaşır." (Tirmizî) dedi ki: Bu, bu cihetten garib bir hadistir Tirmizî, IV, 161

Ebû Hüreyre'den dedi ki: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)’a insanları en çok cennete neyin soktuğuna dair soru soruldu. O da: "Allah'tan korkmak ve güzel ahlâk" diye buyurdu. Sonra insanları en çok ateşe neyin soktuğuna dair soru soruldu, bu sefer: "Ağız ve ferc" diye buyurdu. (Tirmizî) dedi ki: Bu sahih, garib bir hadistir Tirmizî, IV, 3<>3; İbn Mâce, II, I41H; Müsned, M. J91, jy2

Abdullah İbnu'l-Mübarek'ten rivâyete göre o güzel ahlâkı, niteliklerini anlatarak şöyle demiştir: Güzel ahlâk güler yüzlülük, iyiliği karşılıksız olarak yapmak ve başkalarına eziyetten kaçınmaktır.

Câbir'den rivâyete göre Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Şüphesiz ki kıyâmet gününde aranızdan en çok sevdiğim ve bana en çok yakın olanlar arasında (başta gelenler), ahlâk itibariyle en güzel olanlarınızdır ve yine kıyâmet gününde kendisine en çok buğzedip meclis itibariyle benden en uzakta olacak olanlar, boşboğazlık edenler, diliyle insanlara eziyet ederek çirkin, sözler söyleyenler ve mütefeyhiklerdir." Ashab: Ey Allah'ın Rasûlü, dediler. Boşboğazlık edenleri, konuşmalarıyla başkalarına eziyet edenleri biliyoruz. Mütefeyhikler ne oluyor? Peygamber: "Mütekebbiilerdir" diye buyurdu. (Tirmizî) dedi ki: Bu hususta Ebû Hüreyre'den gelmiş rivâyet de vardır. Bu, bu cihetiyle hasen, garib bir hadistir. Tirmizî, IV, 370

5

Yakında sen de göreceksin, onlar da görecekler;

"Yakında sen de göreceksin, onlar da görecekler" âyeti hakkında İbn Abbâs dedi ki: Kıyâmet gününde sen de bileceksin, onlar da bilecekler, demektir. Kıyâmet gününde hak, batıldan apaçık ayırdcdilince sen de göreceksin, onlar da görecekler diye de açıklanmıştır,

6

Delilik hanginizde imiş.

"Delilik hanginizde İmiş" âyetindeki:

"Hanginizde imiş" lâfzının basındaki "bu" fazladan gelmiştir. Yani sen de, onlar da pek yakında hanginizin deli olduğunu göreceksiniz.

"el-Meftûn" delilikle fitneye düşen (deliliğe maruz kalan) demektir. Bu da "be" harfinin fazladan gelmesi bakımından) yüce Allah'ın:

"...yağ veren..." (el-Mu'minun, 23/20) ile; “Allah'ın kullarının kendisinden içtikleri..."İnsan, 76/6) Katade Ebû Ubeyd ve el-Ahfeş'in görüşü budur. Recez vezninde de şair şöyle demiştir:

"Biz el-Felec (denilen şehir)'in sahipleri Ca'de oğullarıyız,

Kılıçla vururuz, kurtuluşu ümid ederiz."

"Be" harfinin zâid olmadığı da söylenmiştir. Buna göre;

"delilik hanginizde imiş" âyeti, fitneye hanginiz maruz kalmışsınız, demektir. Burada; lâfzı "mef'ûl" vezninde mastar olup: "Fitneye maruz kalmak" anlamında olur. Nitekim: "Filanın herhangi bir tahammülü ve aklı yoktur" demişlerdir. el-Hasen, ed-Dahhak ve İbn Abbâs da böyle demişlerdir. Şair er-Râî de şöyle demektedir:

"Nihayet kemikleri üzerinde bir et

Kalbinde de bir akıl bırakmadıklarında..."

Bu örnekler mef'ûl vezninde gelen kelimelerin mastar anlamında kullanıldığına dair olup, âyet-i kerimedeki "el-meftûn'un "fitneye maruz kalmak" anlamına gelip böylece açıklandığını belirtmek istiyor.

Buna göre: Fitneye maruz kalan kimse gibi, hanginizin fitnesine düştüğünü (göreceksiniz) demek olur.

el-Ferrâ' dedi ki: "Be" burada "...de, da" anlamındadır. Yani: "İki kesimin hangisinde; senin de aralarında bulunduğun mü’minler kesiminde mi, yoksa diğer kesimde mi deli kimse bulunduğunu, onlar da görecekler, sen de göreceksin."

"el-Meftûn: Fitneye düşmüş, fitneye maruz kalmış" şeytanın fitneye düşürdüğü deli kimse demektir. Arapların altını ateşte kızdırmayı anlatmak üzere kullandıkları: "Altını ateşte kızdırdım (fetentu)" sözlerinden, azaba uğratılan anlamında olduğu da söylenmiştir. Nitekim yüce Allah'ın:

"O günde onlar azâb için ateşe sunulurlar" (ez-Zâriyât, 51/13) âyetinde de bu anlamdadır.

Sûrenin çoğunluğu el-Velîd b. el-Mugîre ile Ebû Cehil hakkında İnmiştir.

"Meftûn"un şeytanın kendisi olduğu da söylenmiştir. Çünkü o dininde fitneye maruz kalmıştır. Müşrikler onda bir şeytan vardır, diyorlardı. İşte "deli; mecnûn, tinli" sözleriyle de bunu kastetmişlerdir. Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır; Yarın onlardan hangilerinin mecnûn olduğunu bileceksinizdir. Çarpmasından deliliğin ve aklın karışmasının husule geldiği şeytanın hangisinde olduğunu bileceksiniz, demektir.

7

Muhakkak senin Rabbin, kendi yolundan sapanları da en iyi bilendir. Hidayet bulanları da en iyi bilen O dur.

"Muhakkak senin Rabbin, kendi yolundan sapanları da en iyi bilendir."

Yani şüphesiz yüce Allah, dininden sapıp uzaklaşanları çok iyi bilir.

"Hidayet bulanları da" hidayet üzere olan kimseleri de

"en iyi bilen O'dor." O bakımdan yarın herkese ameline göre karşılık verecektir.

8

Artık yalanlayanlara itaat etme!

Bu âyeti ile müşriklere meyletmeyi ona yasaklamaktadır. Onlar Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı kendilerine ilişmemeye çağırıyorlar ve böylelikle onlar da ona ilîşmeyeceklerdi, Yüce Allah ise onlara meyletmenin küfür olacağını açıklamaktadır. Bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır:

"Ve eğer Biz sana sebat vermemiş olsaydık, onlara az kalsın biraz meyledecektin." (el-İsra, 17/74)

Bir diğer açıklamaya göre âyetin anlamı şudur: Kötü dinlerine uyman için sana yaptıkları çağrıyı kabul ederek yalanlayıcılara itaat etme!

Âyet-i kerîme Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı atalarının dinine çağırmaları üzerine Kureyş müşrikleri hakkında inmiştir.

9

Onlar senin kendilerine yumuşak davranmanı arzu ettiler; kendileri de bunun üzerine yumuşak davranacaklardı.

1- İbn Abbâs, Atiyye, ed-Dahhak ve es-Süddî dedi ki: Senin de kâfir olmanı arzu ettiler. Böylelikle onlar da küfürleri üzere devam edip gideceklerdi.

2- Yine İbn Abbâs'tan şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Kendilerine (bina kim) müsaadeler vermeni arzu ettiler, onlar da sana bir takım müsadeler vereceklerdi.

3- el-Ferrâ' ve el-Kelbî dedi ki: Sen yumuşayacak olsan, onlar da sana karşı yumuşarlar.

"(........): Kendisine karşı yumuşak davranılmaması gereken kimselere yumuşamak" demektir. Bu açıklamayı el-Ferrâ' yapmıştır.

4- Mücahid dedi ki: Keşke kendilerine meyletsen ve hakkı terketsen, diye arzu ettiler. Onlar da sana karşı yumuşayacaklardı,

5- er-Rabî b. Enes dedi ki: Keşke yalan söylesen diye arzu ettiler, onlar da yalan söyleyeceklerdi.

6- Katilde dedi ki: Sen bu işi bırakıp vazgeçsen diye arzu ettiler, onlar da seninle birlikte aynı yolda yürüyeceklerdi.

7- el-Hasen dedi ki: Onlara karşı kendi dininde yapmacık davranışlarda bulunsan diye arzu ettiler. Onlar da kendi dinlerinde sana karşı yapmacık davranışlarda bulunacaklardı.

8- Yine ondan rivâyet edildiğine göre; Sen işinin bir hükmünü reddetsen diye arzu ettiler, onlar da tutumlarını kısmen reddedeceklerdi,

9- Zeyd b. Eslem dedi ki: Keşke sen onlara karşı iki yüzlü davranıp, riyakârlık yapsan da, onlar da sana karşı münafıklık yapıp riyakârlıkta bulunacaklardı.

10- Keşke sen zayıflık gömersen, onlar da zayıflık göstereceklerdi, anlamında olduğu da söylenmiştir. Bu açıklamayı da Ebû Cafer yapmıştır.

11- Sen dininde onlara karsı yumuşak davransan, onlar da inançlarında, dinlerinde sana karşı yumuşak davranacaklardı, diye de açıklanmıştır. Bu açıklamayı el-Kutebî yapmıştır.

12- Yine ondan gelen açıklamaya göre ondan bir süre kendi ilâhlarına ibadet etmesini istediler. Onlar da onun ilâhına bir süre ibadet edeceklerdi.

İşte bunlar (toplam) oniki görüş etmektedir.

İbnü’l-Arabî dedi ki: Müfessirler bunun açıklaması hususunda yaklaşık un görüş zikretmişlerdir. Hepsi de lısgata ve manaya bağlı olarak ileri sürülen iddialardır. Bunların en kabule değer olanları, keşke sen yalan söylesen diye arzu ettiler, onlar da yalan söyleyeceklerdi, görüşü ile; keşke sen küfre sapsan diye arzu ettiler;-onlar da küfre sapacaklardı, görüşüdür.

Derim ki: Yüce Allah'ın izniyle hepsi de lügat ve mana bakımından sahih açıklamalardır. Çünkü: "Yumuşaklık göstermek ve karşı tarafın hoşuna gidecek yapmacık işlerde bulunmak'tır.

Düşmana karşı güzel davranmanın (mücâmele); ona eğilim göstermek olduğu söylendiği gibi, konuşma esnasında yakınlık göstermek ve yumuşak söz söylemek anlamında olduğu da söylenmiştir. Şair dedi ki:

"Başına gelen birtakım işlerde bir dereceye kadar zulmetmek elbette ki,

Düşmanlara karşı yumuşak davranmaktan daha kesin ve kararlıca bir iştir."

el-Mufaddal dedi ki: Bu iki yüzlülük ve samimiyeti terketmek demektir. Bu yönüyle yerilen bir davranıştır. Fakat birinci (bir önceki) açıklamaya göre ise yerilen bir iş değildir. (Peygamber tarafından) bunların hiçbirisi yapılmadı.

el-Müberred dedi ki: denilir ki; bu da "dininde hainlik edip içinde sakladığından farklı bir şey açığa vurdu" demektir. Bazıları da: tevriye yaptım (birkag anlama gelme ihtimali bulunan söz ve davranışlarda bulundum) demektir. da "aldattım" anlamındadır, demişlerdir. Bu açıklamayı el-Cevherî yapmıştır.

Yüce Allah:

"Kendileri de bunun üzerine yumuşak davranacaklardı" diye buyurarak atıf suretinde getirmiştir. Eğer bu nehyin (itaat etme yasağının) cevabi olarak gelmiş olsaydı: "Kendileri de bunun üzerine yumuşak davranırlar" demesi gerekirdi. Ancak maksat: Onlar keşke böyle bir şey yapsaydın diye temenni ettiler, o zaman onlar da senin yaptığın gibi yapacaklardı, diye atıfta bulunmaktır. Yoksa yasağa karşı bir ceza ya da mükâfat olarak ifade getirilmek murad edilmemiştir. Bu bir temsil ve bir benzetmedir. (Yani senin yumuşak hareket etmen halinde onlar da senin gibi yumuşak hareket edeceklerdi, demektir.)

10

Sakın itaat etme; çokça yemin eden aşağılık ve değersiz her ki-

Bu âyetlerle eş-Şa'î, es-Süddî ve İbn İshak'ın görüşüne göre; el-Ahnes b. Şerîk'i kastetmektedir. el-Esved b. Abdi Yağûs yahut Abdurrahman b. el-Esved de denilmiştir. Bu da Mücahid'in görüşüdür.

Yine denildiğine göre el-Velîd b. el-Muğîre, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a bir miktar mal teklif etti ve dininden döndüğü takdirde bu malı ona vereceğine dair yemin etti. Bu açıklamayı da Mukâtil yapmıştır.

İbn Abbâs dedi ki: Kastedilen kişi Ebû Cehil b. Hişam'dır.

"Çokça yemin eden"; "zKalbi zayıf olan kimse (mealde: aşağılık ve değersiz)" demektir. Bu açıklama Mücahid'den nakledilmiştir. İbn Abbâs'tan çok yalan söyleyen anlamında olduğunu söylediği nakledilmiştir. Zaten çok yalan söyleyen kişi de değersiz kimse demektir. Çokça kötülük İşleyen anlamında olduğu da söylenmiştir ki; bu da el-Hasen ve Katade'nin açıklamasıdır.

el-Kelbî: el-Mehîn; günahkâr ve âciz kimse demektir, demiştir. Allah nezdinde hakir ve değersiz anlamında olduğu da söylenmiştir. İbn Şecere zelil kimse demektir, diye açıklamıştır. er-Rummânî: Mehîn; çokça çirkin İşler yaptığından ötürü aşağılık kimse demektir, diye açıklamıştır.

Bu azlık anlamına gelen "mehânef'den fail vezninde bir kelimedir. Burada ise görüş ve ayırdetme gücünde eksiklik anlamındadır. Yahutta bu "mufal" anlamında "fııîl" vezninde olup "rnuhân" yani hakir ve değersiz kılınmış demektir.

11

Ayıplayıp duran, onun bunun sözünü taşıyana;

" Ayıplayıp duran" ile ilgili olarak İbn Zeyd şöyle demiştir: Hemmâz: Ayıplayıp, duran eliyle insanları ayıplayan ve onları vuran kimse, demektir. Lemmâz ise diliyle ayıplayan kimseye denilir. el-Hasen de şöyle demiştir: Bu meclisin bir kenarında sinen kişi demektir. Yüce Allah'ın:

"İnsanları arkadan çekiştiren (humeze)" (el-Humeze, 104/1) âyetine benzemektedir.

Hemmâz insanları yüzlerine karşı sözkonusu eden kimse, lemmâz ise hazır olmadıkları vakit arkalarında onlardan sözeden kimsedir, diye de açıklanmıştır. Bu açıklamayı Ebû'l-Âl-iye, Atâ b. Ebi Rebah ve yine el-Hasen yapmışlardır.

Mukâtil bunun aksini söylemiştir: Humeze hazır olmayanın gıybetini yapan kimse, lumeze ise yüzüne karşı gıybet yapan kimse demektir. Murre: Her ikisi de eşittir, demiştir. Hazır olmayan kimseyi tenkid edip yeren kimse demek olan "el-kattât" İle de aynı şeydir. Buna yakın bir açıklama İbn Abbâs ve Katade'den yapılmıştır. Şair de şöyle demektedir;

"Benimle karşılaştığında yalan yere bir sevgi izhar ediyorsun,

Fakat hazır olmadım mı sen, arkadan beni çekiştiren, gıybetimi yapansın (hâmiz ve lumezesin)."

"Onun bunun sözünü taşıyana-" İnsanların arasını bozmak maksadı ile laf alıp götüren demektir.

Fesad çıkarmaya çalıştı, gayret etti, fesad çıkarıyor, bunun için gayret ediyor..." demektir. (Bu işt yapmaya da:) "nemim ve nemîme denilir.

Müslim'in Sahih'inde Huzeyfe'den rivâyete göre; ona bir adamın laf götürüp getirdiğine dair haber ulaşınca Huzeyfe şöyle demiş: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı: "Cennete hiçbir nemınâm (onun bunun sözünü taşıyan) girmeyecektir." diye buyururken dinledim. Müslim, 1, 101; Müsned, V, 391, 39fi, 599, 406

Şair de şöyle demektedir:

"Ve bir mevlâ (azatlı) ki karınca yuvası gibidir; yanında hiçbir hayır yoktur,

Mevtasına (efendisine) ancak laf alıp taşımasından başka."

el-Ferrâ' dedi ki: Bunlar (nemîm ile nemime) iki ayrı söyleyiştir. "Nemîm"in "nemîme"nin çoğulu olduğu da söylenmiştir.

12

Hayra durmadan engel olan, haddi aşan ve çok günahkâr olana;

"Hayra durmadan engel olan" malın harcanması gereken yerlerde infak edilmesine engel olan demektir. İbn Abbâs dedi ki: Çocuğunu, aşiretini İslâm'dan alıkoyan, engelleyen demektir. el-Hasen dedi ki: Onlara şöyle diyordu: Sizden kim Muhammed'in dinine girecek olursa, ebediyyen ona hiçbir faydam olmaz.

"Haddi aşan" yani İnsanlara zulmeden, haddi aşıp geçen ve batıl üzere olan

"ve çok günahkâr olana" günah sahibi olana. Çokça günah işleyen kimse demektir. Bu "feûl" vezni manasında "fail" vezninde gelmiş bir kelimedir.

13

Cahil ve kaba, üstelik kulağı kesik olana.

"Cahil ve kaba; üstelik kulağı kesik olana" âyetindeki: "Cahil ve kaba"; küfründe çok şiddetli ve katı olan demektir. el-Kelbî ve el-Ferrâ': Batıl üzere haksızlık ve düşmanlığı çok ileri götüren kimse demektir, diye açıklamışlardır. Bunun insanları sürükleyerek, onları hapse ya da azaba götüren kimse anlamında olduğu da söylenmiştir. Bu da çekmek, sürüklemek demek olan: (........)'den alınmış olur. Yüce Allah’ın:

"Yakalayın onu; sürüyerek götürün" (ed-Duhan, 44/47) âyetinde de bu anlamda kullanılmıştır.

es-Sıhâh'dâ şöyle denilmektedir: "O adamı şiddetle çektim, çekerim" demektir. "Çokça çeken adam" anlamındadır. Şair bir atı nitelendirirken şöyle demektedir:

"Biz o atı dizginler, yavaşlatmaya çalışırız; fakat asla onu çekip sürüklemeyiz."

İbnu's-Sikkît dedi ki: Bu hem "lam" hem "nun" ile: Onu sürükledi, çekti" şekillerinde kullanılır. "(.......): Kaba ve katı kimse" demektir. Aynı zamanda bu "kaba mızrak" anlamına da gelir. "Kabalığı apaçık" yani kötülükte çok çabuk olan, hızlı hareket eden demektir. denilir ki "ben yerimden ayrılmam (senin arkandan sürüklenip gitmem)" demektir.

Ubeyd b. Umeyr dedi ki: Bu çokça yiyen, çok içen, güçlü, çetin fakat teraziye konulduğu vakit bir arpa kadar dahi ağırlık taşımayan kimsedir. Melek bir itiş ile bu gibi kimselerden yetmişbin kimse iter.

Ali b. Ebî Tâlib ve el-Hasen dediler ki: "Çirkin işler yapan, kötü huylu kimse" demektir. Mamer dedi ki: Bu, çirkin işler yapan, adi, bayağı kişiye denifir. Şair de şöyle demiştir:

"Hayasız, kötü huylu ve kulağı kesik bir adam

(Hem) imdada koşup fayda sağlamaz, hem de şerefli değil."

Müslim'in Sahih'indeki rivâyete göre Harise b. Vehb, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı şöyle buyururken dinlemiştir: "Size cennetlikleri haber vereyim mi?" Ashab: Evet deyince, şöyle buyurdu: "Zayıf ve başkası tarafından zayıf görülen, Allah'a yemin verecek olsa, Allah'ın andının, gereğini yerine getirdiği kimsedir. (Peki) size cehennemlikleri de haber vereyim mi?" Ashab; Evet deyince şöyle buyurdu: "Cahil ve kaba, serkeş ve hayrı engelleyen ve büyüklük taslayan herkes." O, Yine ondan gelen bir rivâyette de: "Serkeş ve engelleyen, Kulağı kesik, anlamı verilen "zenîm" kelimesi ile ilgili tefsir ve açıklamalar biraz sonra geleceğinden bu tabir buralarda ayrıca açıklanmamıştır. kulağı kesik ve mütekebbir olan herkes" Müslim, IV, 2190; Buhârî, IV, 1870, V, 2255; Tirmizî, IV, 717; İbn Mâce, II, I37H; IV, 306 denilmektedir. Müslim, IV, 2190

(Hadiste geçen) el-cevvâz’ın "serkeş ve (hayrı) engelleyen" kimse anlamına geldiği söylendiği gibi, yürüyüşünde böbürlenen, eti bol kişi anlamında olduğu da söylenmiştir.

el-Maverdî, Şehr b. Havşeb'den, onun Abdurrahman b. Gam'den zikrettiğine ve yine İbn Mes’ûd'dan rivâyet ettiğine göre Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu; "Cennete cevvâz da, ea'zarî de girmeyecektir, utul ve zenim olan da girmeyecektir."' Bir adam şöyle dedi: Cevvâz nedir? Ca'zarî nedir? Utul ve zenim ne demektir? Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "Cevvâz (mal) toplayıp onu engelleyen (infak etmeyen), ca'zarî kaba saba, utul ve zenîm; hilkati itibariyle güçlü, karnı geniş, sağlık verilmiş, çok yiyen, çok içen, bol yiyecek bulan ve insanlara çokça zulmeden kişidir." Mâverdî, Nüket, VI, 6Ş Müsned, IV, 227'cle yalnız "utul ve zenim'e dair açıklamaları ıi-vSyet etmektedir. Bu rivâyet ile ilgili olarak Heysemi, Mecmâ', VII, 12H'de su değerlendirmeyi yapmaktadır: 'Hadisi Ahmed rivâyet ermiş olup senedinde Şehr b. Havşeb vardır Bir topluluk onun "sika" olduğunu kaimi etmiş ise de nisbeten zayıftır Abdurrahman b. Ğanm’ın ise sahih görüşe göre sahabi değildir.'

es-Sa'lebî de bunu Şeddâd b. Evs'den zikretmektedir: Cennete cevvâz da, ca'zarî de, utul ve zenîm olan da girmeyecektir. Ben bunları Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan duydum. Dedim ki; Cevvâz nedir? O: Çokça (mal) toplayıp, fakat onu engelleyendir, dedi. Peki ca'zarî nedir? diye sordum. O, Kaba saba kimse demektir, dedi. Peki utul ve zenim ne demektir? diye sordum. O: Karnı geniş, yapısı yumuşak, çok yiyen, çok içen, çok haksızlık eden, çok da zalimlik eden kimsedir dedi.

Derim ki: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan gelen "utul: cahil ve kaba" hakkındaki bu açıklaması, müfessirlerin görüşlerinden daha üstündür. Ebû Davud'un Kitabında "el-cevvâz" lâfzının açıklaması, kaba saba diye zikredilmiştir. Bunu Harise b. Vehb el-Huzaî'nin rivâyet ettiği hadiste zikretmektedir. Harise dedi ki: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "Cennete ne cevvâz, ne de ca'zerî kimse girecektir." Dedi ki: Cevvâz kaba ve saba kimseye denilir. Ebû Dâvûd, IV, 253

Buna göre ilk olarak zikrettiğimiz üzere; buna dair (Peygambere kadar ulaşan) merfu iki açıklama bulunmaktadır.

Kalbi katılaşmış kimse demek olduğu da söylenmiştir. Zeyd b. Eslem'den yüce Allah'ın: "Cahil ve kaba, üstelik kulağı kesik olana" âyeti hakkında şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Allah'ın bedenine sağlık verdiği, karnını genişlettiği, ona dünyadan kısmen bir şeyler verdiği, bununla birlikte insanlara çok zalim olan bir adamdan ütürü sema ağlar. İşte utul ve zenîm (cahil ve kaba ve kulağı kesik) budur. Sema zina eden yaşlıdan ötürü ağlar. Yer nerdeyse onu taşımayacak."cu

Zenîm (kulağı kesik olan): Bir kavme sonradan alınan, onlardan sayılan, onlardan olmadığı halde onlara katılan kimse demektir. Bu açıklama İbn Abbâs ve başkalarından rivâyet edilmiştir. Şair şöyle demektedir:

"Adamların fazladan kendilerinden çağırdıkları bir zenîm(dir o)

Tıpkı köselenin enine ayakların derisinin ilâve edildiği gibi."

Yine İbn Abbâs'tan şöyle dediği rivâyet edilmiştir: Bu Kureyş'ten bir adam olup kulağı yarılmış, kesilmiş koyun gibi kulağında bir kesikliği bulunan bir kimsedir. İbn Cubeyr'in ondan rivâyet ettiğine göre bu; koyunun kesik kulağı ile tanındığı gibi, kötülükle tanınan kimse demektir. İkrime dedi ki; Koyun nasıl kesik kulağı ile tanınıyorsa, bu da adilik ve bayağılığı ile tanınan adi ve bayağı kimse demektir.

"Kusurları ile tanınan kimse" anlamında olduğu da söylenmiştir. Bu açıklama da İbn Abbâs'tan rivâyet edilmiştir. Ondan gelen bir başka rivâyete göre; çokça zalimlik eden kimse demektir. İşte bunlar toplam altı görüş etmektedir.

Mücahid dedi ki; Zenîm denilenin elinde altı parmağı vardı. Herbir başparmağının yanında fazladan bir parmağı bulunuyordu. Yine ondan Said b. el-Müseyyeb ve İkrime'den şöyle dedikleri rivâyet edilmiştir: Bu, kavminin nesebine sonradan katılan veled-i zina demektir. el-Velid, Kureyşliler arasında aslen onlardan olmayan, kendilerine katılmış birisi idi. Babası doğumundan onsekiz yıl sonra kendi çocuğu olduğunu iddia etmişti. Şair şöyle demektedir:

"O babası bilinmeyen zenim bir kimsedir,

Annesi fahişedir, onun soyu sopu çok bayağıdır."

İki şekliyle kaynağını tespit edemedik. 'Utul ve Zenin'i açıklayan rivâyetler ve kaynakları ise az önce zikredildi.

Hassan dedi ki:

"Sen Haşimoğullarına ilave edilmiş zenîm kimsesin,

Binicinin arkasına tek bir okun eklendiği gibi,"

Derim ki: Bu da birinci görüş ile aynıdır.

Ali (radıyallahü anh)'dan rivâyet edildiğine göre; bu, aslı olmayan (bilinmeyen) kimse demektir, diye açıklamıştır. Anlam aynıdır.

Rivâyet edildiğine göre Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Cennete ne bir zina çocuğu, ne onun çocuğu, ne onun çocuğunun çocuğu girer." Ebû Nuaym, Hilyetu'l-Evliya, III, 30H'de bu rivâyeti Ihı şekilde kaydetmeden önce (111, 307), Ebû Hüreyre'den: "Cennete dört kişi girmeyecektir: Ana-babasına isyankâr, içki içmeye devam eden, çok minnet eden ve veled-i zina" şeklindeki rivâyeti kaydeder ve bunun on tane muhtelif rivâyetinin olduğunu belirtir ve bu rivâyetleri illetlerine işaret ederek sıralar (IH, 307-310) ve böylece rivâyetin diğer illetleriyle birlikte oldukça muzelarih olduğunu ortaya koyar. Dârakulnî, Ilel, Riyâd, 1405/1985, IX, 101 vd da bu rivâyetin illetlerini ortaya koyar. Merhum müfessirimizin de bu ve bundan sonraki benzer hadisler ile ilgili değerlendirmesi biraz sonra gelecektir.

Abdullah b. Ömer de dedi ki: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "Zina mahsulü çocuklar kıyâmet gününde maymun ve domuzların suretinde haşredileceklerdir."

Meymûne (radıyallahü anhnhâ) dedi ki: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı şöyle buyururken dinledim: "Aralarında zina mahsulü çocuklar çoğalmadığı sürece ümmetim hayır içinde kalmaya devam edecektir. Fakat zina mahsulü çocuklar aralarında çoğaldı mı artık Allah'ın onların hepsini kuşatacak bir ceza göndermesi pek yakındır. " Müsned, VI, 303; Münziri, Terğib, III, 191 -senedinin hasen olduğu kaydıyla-; Heysemi, Mecmâ', VI, 257 -hadisin sahih ya da Kesen olabileceği kaydıyla-

İkrime dedi ki: Zina mahsulü çocuklar çoğaldı mı yağmur kesilir.

Derim ki: Birinci ve ikinci hadisin sahih bir senetlerinin bulunacaklarını zannetmiyorum. Meymûne'nin rivâyet ettiği hadis ile İkrime'nin açıklamasına gelince, Müslim'in Sahih'inde Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın hanımı Cahş kızı Zeyneb'den şöyle dediği zikredilmektedir: Bir gün Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) korkmuş ve yüzü kızarmış olarak ve söyle diyerek dışarı çıktı: "Lâ ilahe ilallah. Yakınlaşmış bulunan bir kötülükten dolayı Arapların vay haline! Bugün Ye'cûc ile Me'cûc'un seddinden bunun gibi bir gedik açıldı" diye buyurdu ve başparmak ile ona bitişik olan diğer parmağı ile (şehadet parmağı ile) bir halka yaptı (ve gösterdi). (Zeyneb) dedi ki: Ey Allah'ın Rasûlü dedim. Aramızda salihler bulunuyor iken helâk olur muyuz? Şöyle buyurdu: "Evet, kötülük çoğaldığı takdirde." Bu hadisi Buhârî de rivâyet etmiştir Buhârî, III, 1221, 1317, VI, 25Hy, 2609; Müslim, IV, 2207, 22OK; Tirmizî, IV, 4H0; İbn Mâce, 11, 1305; Müsned, VI, 428, 429

Kötülüğün, murdarlığın çokluğu ise zinanın ve zina mahsulü gocukların ortaya çıkmasıdır. İlim adamları bunu böylece tefsir etmişlerdir. İkrime'nin söylediği "yağmurun kesilmesi" ise helakin ne ile gerçekleşeceğine dair bir açıklamadır. Bunun ise bu hususta bir (peygamberden gelen) tevkife ihtiyacı vardır. Bu sözünü neye dayanarak söylediğini o daha iyi bilir.

Müfessirlerin çoğunluğuna göre bu âyetler el-Velid b. el-Muğire hakkında inmiştir. O Mina ahalisine (hac esnasında Mina'da vakfe yapanlara) üç gün süre ile hurma, ekşimik ve yağdan oluşan bir yemek (hays) yedirir ve şöyle nida ettirirdi: Kimse bir tencerenin altında ateş yakmasın. Hiçbir kimse paça tütsülemesin. Şunu bilin ki kim hays yemek istiyorsa, el-Velid b. el-Muğire'ye gelsin. O bir tek hac esnasında yirmibin hatta daha fazlasını harcar, bununla birlikte bir yoksula tek bir dirhem dahi vermezdi. İşte bundan dolayı: "Hayra durmadan engel olan" diye buyurmuştur. İste:

"O müşriklerin vay haline ki onlar zekatı vermezler..." (Fussilet, 41/6-7) âyetleri de onun hakkında inmiştir.

Muhammed b. İshak dedi ki: Bu, el-Ahnes b. Şerik hakkında inmiştir. Çünkü o Zühreoğullarına katılmış bir antlasmalıdır. Bundan dolayı ona zenîm denilmiştir.

İbn Abbâs dedi ki: Bu âyet-i kerîme ile onun niteliği belirtilmiş, fakat öldürülünceye kadar kim olduğu bilinememişti, öldürülünce canındı. Boynunda asılı duran ve kendisi ile tanındığı bir parça eli vardı.

Murra el-Hemdanî dedi ki: Babası ancak onsekiz sene sonra evladı olduğunu iddia etmişti.

14

O, mal ve oğullar sahibi oldu diye;

15

Karşısında âyetlerimiz okunduğunda: "Öncekilerin masallarıdır" der.

"O, mal ve oğullar sahibi oldu diye" âyetindeki:

"...oldu diye" ibaresini Ebû Cafer, İbn Amir, Ebû Hayve, el-Muğîra ve el-A'rec istifham (soru) olmak üzere medli tek bir hemze ile: diye okumuşlardır.

el-Mufaddal, Ebû Bekr ve Hamza ise tahkik ile iki hemzeli olarak; diye okumuşlardır. Diğerleri ise haber olmak üzere tek bir hemze ile okumuşlardır.

Medli bir hemze ya da tahkikli iki hemze ile okuyanların kıraatine göre bu bir istifham (soru) olup, maksat azardır. Bu şekilde okuyanların:

"Kulağı kesik olan" (13. âyet) üzerinde vakıf yaparak

"Oldu diye" ile okumaya başlaması uygundur. Bvt da; "o mal ve evlat sahibi olsa, ona itaat edecek misin?" anlamında olur. İfade: "O mal ve evlat sahibidir diye mi karşısında âyetlerimiz okunduğunda: (Bunlar) öncekilerin masallarıdır der;" takdirinde olabilir. Takdirin şöyle olması da mümkündür: "O mal ve evlat sahibidir diye mi inkâr ediyor ve büyüklük taslıyor!" Buna da daha önce geçen ifadeler delil teşkil etmektedir; dolayısıyla sorudan sonra da, bunlar zikredilmiş gibidirler.

İstifhamsız olarak

"Oldu dîye" şeklinde okuyanların kıraatine göre bu, mef'ûlü'n-leh olup bundaki âmil gizli bir fiildir. İfade: O mal ve evlad sahibi oldu diye nankörlük edip, kâfir oluyor, takdirinde olur. Bu fiile de yüce Allah'ın:

"Karşısında âyetlerimiz okunduğunda: (Bunlar) öncekilerin masallarıdır der" âyeti delil teşkil etmektedir.

Buradaki;

"Diye" lâfzında ne "okunduğunda" ne de "der" anlamındaki fiiller amel eder. Çünkü: "(.......): ...duğunda" edatından sonra gelenler ondan önce gelenlerde amel etmez. Zira bu edat kendisinden sonraki cümlelere izafe edilir. Muzafu'n-ileyh (kendisine izafe olunan) ise muzaftan öncekilerde amel edemez.

"Der" cezanın ("...duğunda" anlamı verilen şart edatının) cevabı olup, cezadan önceki ibarelerde amel etmez. Çünkü âmilin, kendisinde amel ettiği şeyden önce gelmesi gerekir. Cevabın da şarttan sonra olması gerekir. (Amel ettiği kabul edilecek olursa) aynı halde hem mukaddem, hem de muahhar olmuş olur, (Bundan dolayı amel ettiği söylenemez.)

Anlamın şöyle olması da mümkündür; O bolluk içindedir ve sayıca kalabalıktır, diye ona itaat etme!

İbnu'l-Enbârî dedi ki: Bu âyeti istifhamsız olarak okuyanların;

"Kulağı kesik olan" (13. âyet) lâfzı üzerinde vakıf yapması güzel olmaz. Çünkü mana: ile "... oldu diye" şeklindedir. Buna göre:kendisinden önceki lâfızlara taalluk etmektedir.

Başkaları ise şöyle demektedir. Bunun yüce Allah'ın:

"O'nun bunun sözünü taşıyana" (11. âyet) anlamındaki âyete taalluk etmesi mümkündür. İfadenin takdiri de şöyle olur: O kimse mal ve evlad sahibi oldu diye, onun bunun sözünü taşıyıp durur.

Ebû Ali ise bunun "cahil ve kaba" (13. âyet) anlamındaki lâfza taalluk etmesini câiz kabul etmektedir Bu durumda huyruğun anlamı çöyle olabilir: Cahil ve kalın... oldu diye... öncekilerin masallarıdır, der.

"Öncekilerin masalları" onların batılları, sapmaları ve hurafeleri demektir. Daha önceden (el-En'âm, 6/25. âyet-i kerimenin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

16

"Biz, burnu üzerinden damgalayacağız onu."

Bu âyete dair açıklamalarımızı iki başlık halinde sunacağız:

1-Kâfirin Alâmetlendirilmesi;

"Damgalayacağız onu" âyeti ile ilgili olarak İbn Abbâs dedi ki:

"Damgalayacağız onu" âyeti, kılıçla onun burnunu damgalayacağız, demektir. Yine İbn Abbâs dedi ki: Âyetin hakkında indiği kişinin burnu Bedir gününde kılıçla işaretlenmiştir. Ölünceye kadar bu şekilde işaretli kalmıştır.

Katade dedi ki: Kıyâmet gününde onun burnuna kendisi ile tanınacağı bir alamet koyacağız.

Herhangi bir alamet ya da dağlamak suretiyle bir iz bırakmayı anlatmak Üzere: "Onu alametlendirdim, işaretledim" denilir. Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır:

"O günde kimi yüzler ağaracak, kimi yüzler kararacaktır." (Al-i İmrân, 3/106) Bu açıkça görülecek bir alâmettir. Yine yüce Allah bir başka yerde:

"Biz günahkârları o gün gözleri morarmış halde haşrederiz" (Taha, 20/102) diye buyurmaktadır, Bu da açıkça görülen bir diğer alamettir. Bu âyet-i kerîme de üçüncü bir alametin ifadesidir ki; o da burun üzerinde ateşle damga vurmaktır. Bu da yüce Allah'ın:

"Günahkârlar yüzlerinden tanınacak..." (er-Rahmân, 55/41) âyetine benzemektedir. Bu açıklamayı el-Kelbî ve başkaları yapmıştır.

Ebû'l-Âl-iye ve Müçahid şöyle demektedir:

"Biz, burnu üzerinden damgalayacağız onu," Yani burnu üzerinde damgalayacağız, âhirette yüzünü simsiyah kılacağız ve böylelikle o, yüzünün siyahlığı ile tanınmış olacaktır.

"Hurtûm" insan hakkında kullanılırsa, burun demektir. Yırtıcı hayvanlar için dudağın bulunduğu yer anlamındadır: "Kavmin hurtumları" efendileri anlamındadır. el-Ferrâ' dedi ki: Eğer burun özel olarak damgalanacak bir yer ise, o vakit bu yüz anlamındadır, Çünkü bazen bir şeyin bir bölümü o şeyin yer aldığı bütünü ifade eder.

Taberî dedi ki: Biz onun işini çok açık bir şekilde ortaya koyacağız, ta ki onu tanıyabilsinler ve tıpkı burunlar üzerindeki damgalar gizli saklı kalmadığı gibi, onlar için de gizli saklı kalmayacak şekilde onu tanıyabilsinler.

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Biz onu öyle utanılacak ve yerilecek bir halde bırakacağız ki; âdeta burnu üzerinden damgalanmış kimse gibi olacak.

el-Kutebî dedi ki: Araplar kalıcı ve kötü bir şekilde yerilecek hale gelen bir kimse için: "Ona kötü bir damga (alâmet) vuruldu" derler. Kendisinden asla ayrılmayacak, yakasını bırakmayacak bir utanç ona yapıştı, demektir. Tıpkı damganın izinin silinemediği gibi. Cerir dedi ki;

"Ben damga yaptığım alâmetimi Ferazdak'ın üzerine ve Baîs'infl) üzerine koyunca,

el-Ahtal'ın da burnunu kesmiş oldum."

Cerir bununla hicvetmesini kastetmektedir.

(el-Kutebî) devamla dedi ki: Bütün bunlar el-Velîd b. el-Muğîre hakkında inmiştir. Yüce Allah'ın herhangi bir kimseyi bunu ayıpladığı kadar ayıpladığını bilmiyoruz. Dünyada da, âhirette de -tıpkı burun üzerindeki damga gibi- kendisinden asla ayrılmayacak bir utanca onu mahkûm etmiştir.

Yine denildiğine göre bundan kasıt, yüce Allah'ın dünya hayatında onu maruz bıraktığı kendi nefsinde, malında ve yakınlarında kötülük, zillet ve küçüklük gibi birtakım belâlardır. Bu açıklamayı da İbn Balır yapmış ve el-A'şâ'nın şu beyitini delil göstermiştir:

"Bırak onu; (onunla uğraşmanın) sana faydası ne?

Sen başkasına yönel! Şiirinle; ve kimin burnunu damgalayacaksan onu ilkini damgalayıver."

en-Nadr b. Şumeyi dedi ki: Biz içki içmesi dolayısıyla pek yakında ona had vurarak cezalandıracağız, demektir. Hurtum da şarap anlamındadır, çoğulu da "harâtîm" ...diye gelir. Şair şöyle demektedir:

"Gündüzün boyunca oyun ve eğlencede, neşedesin

Geceleyin ise sen hep harâtîm (şarab)i çokça içmektesin.

Recez vezninde de şair şöyle demiştir:

"Sahba, hurtûm, ukar ve karkafa (adlarını taşıyan şarap ki)..."

Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Ey Hâdır'ın babası! Zina edenin bilinir zinası,

Ve her kim hurtumu (şarabı) içerse, sarhoş eder sabahı."

2- Suçun Cezası Olarak Yüze Damga Vurmak:

İbnu'l-Arabî dedi ki: Günah işleyen bir kimsenin yüzüne damga vurmak insanlar arasında eskiden beri görülegelen bir uygulamadır. Hatta -önceden de geçtiği üzere- rivâyet edildiğine göre yahudiler zina eden kimseye recm cezasını uygulamayı ihmal edince, onun yerine sopa vurmayı ve yüzü siyaha boyamayı ceza olarak tesbit ettiler. Bu ise batıl bir uygulama getirmektedir. Doğru olan yüze damga yapma çeşitlerinden birisi de, ilim adamlarının uygun gördüğü yalan şahitlik yapan kimsenin yüzüne kara çalmaktır. Bu da işlenen günahın çirkinliğine alâmet olsun ve yalan şahitlik yapanın gördüğü ceza ve teşhir edilmesi dolayısı ile benzeri bir işten kaçınması umulan, ondan başkalarına karşı cezanın ağırlığını göstermek içindir. Çünkü bu kişi daha önce yüce Allah'ın âyeti gereğince aziz bir kimse idi, fakat işlediği masiyet dolayısıyla hakir bir kimse olmuştur. Hakirliğin en büyüğü ise yüzün hakirliğidir, İşte Allah'a itaat huvsusunda onun küçümsenmemesi ve önemsenmemesi, ebediyyetin hayrına ve onun ateşe haram kılınmasına sebeb teşkil etmiştir. Çünkü yüce Allah Âdemoğlunun vücudundaki secde izlerini yemeği ateşe haram kılmış bulunmaktadır, Sahih'te sabit olduğu üzere. Buhârî, I, 27H, V, 2403, VI, 2704; Müslim, I, 165; Müsned, II, 275, 293, 533

17

Gerçek şu ki Biz, o bahçe sahiplerini sınadığımız gibi bunları da sınadık: Hani sabah vaktinde onu mutlaka devşireceklerine yemin etmişlerdi.

Bu âyete dair açıklamalarımızı üç başlık halinde sunacağız:

1- Bahçe Sahiplerinin Sınanması:

"Gerçek şu ki Biz... bunları da sınadık" âyetinde kastedilen Mekkelilerdir. Sınama (ibtilâ); denemek demektir. Yani; Biz azgınlaşsınlar diye değil, şükretsinler diye onlara mal verdik, fakat onlar azgınlaşıp Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem)'a düşmanlık edince, Biz de onlar tarafından haberi bilinen o bahçe sahiplerini sınadığımız gibi; Mekkelileri açlık ve kıtlık ile sınadık. Bu bahçe Yemen topraklarında onlara yakın, San'a'ya birkaç fersah -iki fersah da denilmiştir- uzaklıkta idi. Bu bahçe yüce Allah'ın oradaki hakkını eksiksiz ödeyen bir kimseye aitti. Bu şahıs ölünce çocuklarına geçti. Bunlar bahçenin mahsulünden insanların faydalanmasını engellediler, ondaki Allah hakkını ödemekte cimrilik gösterdiler Allah da o bahçeyi onların bahçeye gelen musibeti önleme imkânını bulamadıkları bir yerden yok etti, telef etti.

el-Kelbî dedi ki: Onlar (bahçe sahipleri) ile Sana'a arasında iki fersahlık mesafe vardı. Allah onları bahçelerini yakmak suretiyle sınadı. Buranın Davran denilen yerde bir bahçe olduğu da söylenmiştir. Davran, Sanaa'dan bir fersah uzaklıktadır. Bu bahçe sahipleri Îsa (aleyhisselâm)'ın semaya kaldırılmasından kısa bir süre sonra yaşamışlardı. Cimri kimseler idiler. Yoksullar dolayısıyla (gelip istemesinler diye) geceleyin hurmaları toplarlardı. Onlar bahçelerinin ekinini toplamak istediler ve şöyle dediler: Bugün yanınıza bir yoksul çıkıp gelmesin, O bakımdan erkenden bahçelerine gittiler. Oranın (ağaçlarının, ekinlerinin) köklerinden sökülmüş olduğunu ve adera -gece gibi- simsiyah kesilivermiş olduğunu gördüler.

Geceye: denildiği gibi, gündüze de denilir. Eğer bu ifade ile (ki bu tabir yirminci âyette zikredilmiştir) geceyi kastetmiş ise yerinin simsiyah kesilmiş olmasından dolayıdır. Onlar sanki bahçelerinin yerinde siyah bir çamur görmüş gibi oldular.

Eğer bu tabir ile gündüzü kastetmiş ise, ağacın ve ekinin gidip yerin onlardan yana temizlenmiş olmasından dolayı bu ifade kullanılmış olmalıdır. Geceleyin bahçenin etrafını saran ise Cebrâîl (aleyhisselâm) idi. O oradaki ekini, herşeyi kökünden koparmıştı. Denildiğine göre o kökünden kopardığı bu bahçeyi alıp beytin etrafında dolaştırmış, sonra onu bugün Taif şehrinin bulunduğu yere bırakmıştı. Bundan dolayı oraya Taif ismi verilmiştir. Hicaz topraklarında ise ağaçların, üzüm bağlarının ve suyun bulunduğu bir başka belde bulunmamaktadır.

el-Bekri, el-Mucem'inde Eserin tam ismi: "Mu'cemu me'sta'cem Mine'l-Buldâni ve't-Emâkin" olup müellifi: Abdullah bin Abdulaziz b. Muhammed el-Bekrî (432-487/1040-1094)dir (Ömer Rıza Kehhâle, Mu'cemu'l-Müellifin, VI, 75) şöyle diyor: Taife bu adın veriliş sebebi ed-Demum diye anılan es-Sadif'ten bir adamın bir duvar inşa edip: Ben sizin şehriniz etrafında bir Taif (bir şeyin etrafını dolaşan, çeviren) bina ettim, demesinden dolayıdır. O bakımdan bu şehre Taif denildi. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

2- Arazi Mahsûllerinden Cimrilikten Uzak ve Cömertçe İnfak Etmenin Önemi:

Kimi ilim adamı şöyle demiştir; Bir ekin biçen yahut bir meyve ve mahsûl toplayan bir kimsenin elde ettiklerinden hazır bulunanları gözetmesi gerekir. Yüce Allah'ın:

"Biçildiği gün de hakkını verin" (el-En'âm, 6/141) âyetinin anlamı da budur. Bu daha önceden el-En'âm Sûresi'nde (6/141. âyet, 5- başlıkta) açıklaması geçtiği üzere zekâtın dışındaki bir haktır.

Kimisi de şöyle demiştir; Hasadçılar biçmede, toplamadan bıraktıkları şeyleri terketmekle yükümlüdür. Bazı âbidler gıdalarını bu gibi şeylerden karşılamaya gayret ederlerdi.

Rivâyet olunduğuna göre geceleyin hasad nehyedilmiştir. O bakımdan şöyle denilmiştir: Bu takdirde yoksullara gösterilmesi gereken merhamet ortadan kalkmış olacağından dolayı bu yasaklanmış bulunmaktadır. Bu görüşü kabul edenler: "Nun, kaleme... yemin olsun fei"Sûresi'ndeki bu âyeti (böylece) tevil etmiştir. Geceleyin mahsûl toplamanın yasaklanmasının sebebinin yılan ve yerdeki haşereler korkusu ile olduğu da söylenmiştir.

Derim ki: Birincisi daha sahihtir, ikincisi de güzeldir. Birincisinin daha sahih olduğunu söylememizin sebebi (kıssada sözü edilen) cezanın yüce Allah'ın belirttiği üzere yoksulların gelmesini ve böylelikle haklarını almalarını istemeyişlerinden dolayı olmuştu. Esbat'ın rivâyetine göre es-Süddi şöyle demiştir: Yemen'de bir topluluk vardı. Bunların babaları salih bir kimse idi. Mahsûlleri olgunlaştı mı yoksullar ona gelirdi. O da onların bahçesine girmelerini, ondan yemek yemelerini ve azıklarını almalarını engellemezdi. Babaları ölünce çocukları birbirlerine: Biz malımızı ne diye bu yoksullara vereceğiz, dediler. Gelin sabah erkenden gidelim, yoksullar haber almadan önce mahsûllerimizi toplayalım deyip (inşaallah diyerek) istisna yapmadılar. Biri diğerine gizlice: Sakın bugün üzerimize bir yoksul girmesin, diyerek yollarına koyuldular. İşte yüce Allah'ın:

"Hani sabah vaktinde onu mutlaka devşireceklerine yemin etmişlerdi" âyetinde kastedilen budur. Yani onlar yoksullar dışarı çıkmadan sabah vaktinde mutlaka ağaçlarının mahsullerini devşireceklerine dair kendi aralarında yemin etmişler ve istisna da yapmamışlardı. Yani inşaallah dememişlerdi.

İbn Abbâs dedi ki: Bu bahçe San'a'ya varmadan iki fersah beride idi, Salih bir adam bu ağaçları dikmişti. Üç oğlu vards. Bahçede, bağda dalından kopanlmayıp dalında kalanlar, yoksullara ait olurdu. Mahsûl yaygıların üzerine bırakıldı mı yaygının dışına düşen herşey aynı şekilde yoksullara ait olurdu. Ekinlerini biçtikleri vakit yine orakın biçmedikleri de yoksullara ait olurdu. Ekinlerini dövdüklerinde etrafa dağılan herşey de onların olurdu, Babaları bu bahçenin mahsûllerinden yoksullara tasaddukta bulunurdu. Babaları hayatta iken yetimler, dul kadınlar ve yoksullar bunlarla geçinirdi. Babaları ölünce Allah'ın kendilerinin yaptıklarını sözettiği işleri yaptılar ve: Mal azaldı, çoluk çocuk çoğaldı dediler. Kendi anılarında: İnsanlar evlerinden dışarıya çıkmadan sabahleyin erkenden gidip, sonra da bahçenin mahsûllerini toplayacaklarına ve böylelikle miskinlerin durumu öğrenemeyeceklerine dair yemin ettiler. İşte yüce Allah'ın:

"Hani sabah vaktinde onu mutlaka devşireceklerine yemin etmişlerdi" âyeti bunu anlatmaktadır. Sabah vakti henüz ortalık aydınlanmadan yoksullar onları farketmesin diye hurmalarının mahsûllerini mutlaka koparıp, toplayacaklarına dair yemin etmişlerdi,

"Hurma ağacının salkımı ağaçtan koparıldı" ve:Hurma salkımının toplanma zamanı geldi" denilir. Bu da –vezin itibariyle-: "Tayın binilme zamanı, ekinin biçilme zamanı geldi" demeye benzer.

18

(înşâallah deyip) istisna da yapmıyorlardı.

"İstisna da yapmıyorlardı." İnşaallah demiyorlardı.

"Sabah erkenden birbirlerine seslendiler." Biri diğerine şöylece sesleniyordu:

"Eğer devşirecekseniz erkence mahsulünüzün başına gidin."

Mahsulleri koparıp toplamaya karar vermiş olarak gidin. Katade derdi ki: Ekininizi biçmek üzere gidin, demektir.

el-Kelbî dedi ki: Onların bahçelerinde ekin de, hurma da yoktu. Mücahid de şöyle dedi: Onların mahsûlleri üzümdü, fakat inşaallah dememişlerdi,

Ebû Salih dedi ki: Onların istisna yapmaları "subhanallahi Rabbinâ; Rabbimiz Allah'ı tenzih ederiz" demeleri şeklinde idi.

"İstisna da yapmıyorlardı" âyetinin yoksulların haklarını istisna etiniyorlardı, anlamında olduğu da söylenmiştir. Bu açıklamayı İkrime yapmıştır.

19

Onlar uyurlarken hemen onu Rabbin tarafından dört bir yanından saran bir belâ sardı.

Geceleyin bahçelerine geldiklerinde oranın simsiyah kesilmiş olduğunu ve Rabbinden gelen bir belânın onlar uykuda iken etrafını çepeçevre kuşatmış olduğunu gördüler.

Etrafını çepeçevre saranın -daha önce belirtildiği gibi- Cebrâîl (aleyhisselâm) olduğu da söylenmiştir. İbn Abbâs dedi ki: (Çepeçevre saran) Rabbinden gelen bir emirdir. Katade dedi ki: Rabbinden gelen bir azaptır. İbn Cureyc: Cehennem vadisinden çıkan bir parça ateştir.

" Dört bir yandan saran bir bela" ancak geceleyin olur. Bu açıklamayı el-Ferrâ' yapmıştır.

3- Kişinin Karar Vermesi Sorumluluk Gerektirir mi?

Bu âyet-i kerimede kişinin karar vermesinin insanın sorumlu tutulduğu hususlardan birisi olduğuna delil vardır. Çünkü burada süzü edilenler bir iş yapacaklarına dair karar verdiler ve o işi yapmadan önce cezalandırıldılar. Bu âyetin bir benzeri de yüce Allah'ın;

"Kim orada zulümle, ilhadı isterse Biz ona pek acıklı azâbı tattırırız" (el-Hac, 22/25) âyetidir.

Sahih'te Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın şöyle buyurduğu zikredilmektedir: "İki müslüman kılıçlarıyla karşı karşıya geldikleri takdirde katil de, maktul de cehennemdedir." Ey Allah'ın Rasûlü, denildi. Katili anladık, maktule ne oluyor? Şöyle buyurdu: "O da karşısındakini öldürmeyi arzu ediyordu." Buhârî, I, 20, VI, 2520, 2594; Müslim, IV, 2213, Nesâî, VII, 124, 125; İbn Mâce, II, 1311; Müsned, IV, 410, V, 43, 41

Bu husus yeterli açıklamalarıyla birlikte Âl-i İmrân Sûresi'nde yüce Allah'ın:

"Bir de işledikleri (günah) üzerinde bilip durdukları halde ısrar etmeyenlerdir." (Âl-i İmrân, 3/135) âyeti açıklanırken (yedinci başlıkta) geçmiş bulunmaktadır.

20

O da kapkara kesiliverdi.

21

Sabah erkenden birbirlerine seslendiler:

22

"Eğer devşireceksiniz, erkence mahsulünüzün başına gidin" diye.

"O da kapkara kesiliverdi," İbn Abbâs, el-Feırâ ve başkalarından rivâyet edildiğine göre; karanlık gece gibi oldu, demektir. Şair şöyle demiştir:

"O kapkara, simsiyah gecen uzayıp gitti,

Kapkaranlık gece, sabahın üzerinden bir türlü çekilmiyor …karanlık açılıp sabah olmuyor.

Bahçe yanıp kapkara gece gibi kesiliverdi, demektir.

Yine İbn Abbâs'tan; siyah kül gibi oldu, diye açıkladığı rivâyet edilmiştir, İbn Abbâs dedi ki: Huzeymelilerin şivesinde "Siyah kül" demektir.

es-Sevrî, biçilmiş ekin gibi diye açıklamıştır. Buna göre burada bu lâfız: "İçinde ne varsa kesilmiş, biçilmiş" anlamındadır.

el-Hasen dedi ki: O bahçeden hayır kesildi, demektir. Yine burada da bu lâfız bu şekliyle "mefûl" anlamındadır, "kesilmiş, biçilmiş" demek olur).

el-Müerric dedi ki: Kumlardan ayrılmış bir kum tanesi gibi anlamındadır. (Bu şekilde ayrılan ve koparılan şeylere): ile -çoğulu- denilir. Kum zaten yararlı hiçbir şey bitirmez.

el-Ahfeş dedi ki: "Geceden sıyrılan sabah gibi" demektir. el-Müberred; İçinde hiçbir şey bulunmadığı halde, gündüz gibi anlamındadır. Şemir: "Kapkara" hem gece, hem de gündüz anlamındadır. Yani bu öbüründen kopup ayrılır, o da diğerinden kopup ayrılır. (Bunun için her ikisine de aynı isim verilmiştir.)

Geceye bu ismin veriliş sebebinin karanlığı dol ayısı ile iş yapmayı kestiği için bu ad verildiği söylenmiştir. Bundan dolayı burada "fail" (veznindeki bu kelyııe) "fail" anlamını ihtiva etmektedir.

el-Kuşeyrî dedi ki; Ancak bu açıklama su götürür. Çünkü gündüz kişinin tasarrufunu, işini, gücünü kesmediği halde yine de ona bu isim (sarîm ismi) verilmektedir.

23

Birbirleri ile gizlice konuşarak gittiler:

24

"Sakın bugün hiçbir yoksul karşınıza çıkıp oraya girmesin" diye.

"Birbirleri ile gizilce konuşarak gittiler." Yani kimse onların gittiklerini bilmesin diye sözlerini sır gibi saklayarak gittiler. Bu açıklamayı Atâ ve Katade yapmıştır.

"Gizlice konuşarak" âyeti sessiz olup sükûnetle ve açıklamaksızın konuştuğu vakit kullanılan: fiilinden gelmektedir. Nitekim Dureyd b. es-Sımme şöyle demiştir:

"Ve ben ciğerimdeki hastalıktan dolayı da ölmedim, sesim kesilerekte ölmedim.

Fakat ziyaretime gelenlerin hepsi de hakkımda bütün bunları düşündü."

Kendilerini kimse görmesin diye insanlardan kendilerini gizleyerek; diye de açıklamıştır. Halbuki babaları fakir ve yoksullara haber veriyor, onlar da ekinlerin biçimi ve mahsullerin toplanma zamanında hazır bulunuyorlardı.

25

(Yoksulları) alıkoymaya güçleri yetiyormuş gibi erkenden gittiler.

"Alıkoymaya güçleri yetîyormuş gîbi erkenden gittiler." Yani kendi maksatlarını gerçekleştirebilme imkânını elde ettiklerini zannederek kendilerince güç yetirdiklerini kabul edip kastederek (maksatlarını gerçekleştirmek üzere) gittiler, demektir. Bu anlamdaki açıklamayı İbn Abbâs ve başkaları yapmıştır.

"Alıkoymak, kastetmek" anlamındadır. "Kastetti, kasteder" demektir. Mastarı: ...diye gelir. Mesela; " Senin maksadını ben de maksat olarak gözettim" denilir. Recez vezninde şairin şu beyitinde de bu anlamdadır:

"Allah tarafından bir sel yönelip geldi,

O da verimli bahçenin maksadını güderek."

en-Nehhâs da bu beyiti şöylece zikretmektedir:

"Bir sel geldi, Allah'ın emrinden bir sel geldi,

Verimli bahçenin maksadını güderek."

el-Müberred: (Şiirdeki): "Verimli" lâfzını, geliri olan diye açıklamıştır. Başkaları da şöyle demiştir: Bu, suyun ağaçlarının dibinden aktığı bahçe demektir. İle de buradan gelmektedir. Ancak ikincisinde "lam" yerine "ye" getirilmiştir. diyenlerin görüşüne göre de bu "ben onu bir kab kıldım" demek olur.

Katade ve Mücahid dedi ki: "Alıkoymaya" lâfzı "ciddi olarak" anlamındadır. el-Hasen ise ihtiyaç ve fakirlik İçerisinde olarak demektir, diye açıklamıştır. Ebû Ubeyd ve el-Kutebî de: Önlemeye, alıkoymaya anlamındadır, demişlerdir.

Bu da Arapların sütü azalan develer için kullandıklar "Develerin sütü azaldı" tabirinden gelmektedir. "Sütü az dişi deve" anlamındadır, "Yağmuru ve verimi az yıl" anlamındadır.

es-Süddi ve Süfyan dedi ki: "Alıkoymaya" gazab ve kızgınlıkla anlamındadır. Çünkü: "Kızgınlık, öfke" demektir. el-Esmai'nin arkadaşı Ebû Nasr Ahmed b. Hatim dedi ki: Bu lâfız (ortadaki harf olan "re" harfi) muhaffeftir (sakin değil, fetha ile harekelidir) ve şiir okuyarak dedi ki:

"Asil atlar toynaklarını yere vura vura geldiklerinde

Öfke ve kızgınlıkla dolu olarak."

İbnu's-Sikkît dedi ki: Bu bazen harekelenebilir. Bu anlamda olmak üzere kesre ile: denilir. İsm-i faili: ile ...diye gelir. Bu kabilden olmak üzere: "Öfkeli aslan ve öfkeli aslanlar" denilmiştir.

"Alıkoymaya" (diye anlamı verilen lafsın burada) "tek başlarına olmak üzere" anlamında olduğu da söylenmiştir. denilir ki; bu "bir kimse kavminden bir kenara çekilerek onlarla karışmaksızın tek başına bir yerde konakladı (konaklar)" anlamındadır.

Ebû Zeyci dedi ki: "Yalnız başlarına bir topluluk arasından yalnız başına bir adam"Arkadaşlarını terkedip onlardan uzakça bir yere çekildi, çekilir" denilir. "Diğer yıldızlardan ayrı bir yıldız" demektir. el-Esmaî dedi ki: "Tek başına ve yalnız bir adam" demektir. (Yine el-Esmaî) dedi ki: Kuzeylilerin şivesinde: Tek başına kimse" anlamındadır. Ebû Zueyb'e ait şu mısraı da zikretmektedir:

"Sanki o hava boşluğunda yapayalnız bir yıldız gibidir."

Ebû Amr bunu bu mısraın son kelimesindeki "ha" harfini "cim" ile rivâyet etmiş ve "yalnız başına" diye açıklamıştır, Bu, Süheyl yıldızıdır, demiştir.

el-Ezherî dedi ki: (Alıkoymaya diye meali verilen): "Onların kasabalarının adıdır." es-Süddi, bahçelerinin adıdır, demiştir. Bu kelime "ra" harfi sakin ve üstün olmak üzere; ile şekillerinde söylenir, ama genel olarak "re" harfi sakin olarak okunmuştur. Ehu'l-Âl-iye ve İbn es-Semeyka' ise (radıyallahü anh harfini) üstün ile okumuşlardır. Bunlar iki ayrı söyleyiştir.

"Güçleri yetiyormuş gibi" âyeti: Onlar işlerini ölçüp biçtiler ve buna göre karar aldılar, demektir. Bu açıklamayı el-Ferrâ' yapmıştır. Katade de şöyle demiştir: Kendi kanaatlerine göre bahçelerine güç yetirecekkrini zannediyorlardı. en-Nehaî de şöyle demiştir:

"Güçleri" yoksullara

"yetiyormuş gibi" demektir. Anlamının; bulmaktan geldiği de söylenmiştir. Yani onlar ellerinde bulunan şeyleri alıkoydular.

26

Fakat onu gördüklerinde dediler ki: "Muhakkak ki biz yolumuzu şaşıranlarız;

"Fakat onu gördüklerinde dediler ki: Muhakkak ki biz yolumuzu şaşıranlarız." Yani onlar bahçelerinin yanmış olduğunu, içinde hiçbir şey olmadığını, kapkara bir gece gibi kesilmiş olup onu kül gibi gördüklerinde; tanıyamadılar ve kendi bahçeleri olup olmadığında şüphe ettiler. Biri diğerine:

"Muhakkak ki biz yolumuzu şaşıranlarız" dedi. Yani biz bahçemize giden yolu kaybettik. Bu açıklamayı Katade yapmıştır.

Bir diğer açıklama da şöyledir: Bizler yoksulları engellemek niyetiyle sabah erkenden gelmekle doğruyu isabet ettiremedik, şaşırdık. Bundan dolayı cezalandırıldık.

27

"Hayır, aksine biz mahrum bırakılanlarız."

"Hayır, aksine biz mahrum bırakılanlarız." Yani yaptıklarımız sebebiyle bahçemizden mahrum bırakıldık. Esbât'ın, İbn Mes’ûd'dan rivâyetine göre o şöyle demiş: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Mahiyetlerden alabildiğine sakınınız. Çünkü kul bir günah işler, bundan dolayı daha önceden kendisine hazırlanmış bulunan bir rızıktan mahrum edilir." Daha sonra:

"Hemen onu Rabbin tarafından dört bir yanından saran bir belâ sardı..." (Kalem, 68/19) âyeti ile bir sonraki âyeti okudu Deylemi, Firdevs, I, 3H3, (195 te az farkla) her iki yerde … Ayete işaret yok; ayrıca bk. Aclûnî. Keşfu'l-Hafâ, I. 280, h.n: 735

28

Ortancaları: "Ben size demedim mi, Allah'ı tesbih etmeli değil miydiniz?" dedi.

"Ortancaları" onların en iyileri, en adaletli olanları ve en akıllıları

"ben size demedim mi, Allah'ı tesbih etmeli değil miydiniz?" Yani istisna yapmalı değil miydiniz? Onların istisna yapmaları bir teşbih idi. Bu açıklamayı Mücahid ve başkaları yapmıştır. Bu da bu ortancalarının onlara istisnada bulunmalarını emretmiş olduğunu, fakat ona itaat etmediklerini göstermektedir.

Ebû Salih dedi ki; Onların istisna yapmaları: "subhanallah" demeleri idi. Ortancaları onlara: Allah'ı tesbih etmeli değil miydiniz, dedi. Yani siz subhanallah demeli ve size verdiklerine karşı şükretmeli (değil mi)siniz.

en-Nehhâs dedi ki: Teşbihin asıl anlamı yüce Allah'ı tenzih etmektir. Bundan dolayı Mücahid teşbihi "inşaallah" demenin yerinde kullanmış ve böylece açıklamıştır. Çünkü âyetin anlamı O'nun İradesi, dilemesi olmadan herhangi bir şeyin olabileceğinden yana yüce Allah'ı tenzih etmektir.

Şöyle de açıklanmıştır: Yaptığınızdan dolayı Allah'tan mağfiret dilemeli ve kötü niyetinizden dolayı O'na tevbe etmeli değil misiniz? Çünkü onlar bu işi kararlaştırdıklarında ortancaları onlara bunu söyledi ve yüce Allah'ın günahkârlardan intikam alışını onlara hatırlattı.

29

"Rabbimiz münezzehtir. Gerçekten biz zâlimlermişiz" dediler.

"Rabbimîz münezzehtir... dediler." Bu sözleriyle günahlarını itiraf ettiler ve yüce Allah'ı yaptığı bu işte zalim olmaktan tenzih ettiler. İbn Abbâs onların

"Rabbimiz münezzehtir" sözlerinin günahımızdan ötürü Allah'tan mağfiret dileriz, anlamında olduğunu söylemiştir.

"Gerçekten biz" yoksulları alıkoymak istemekle kendi kendimize haksızlık eden

"zâlimlermişiz, dediler."

30

Karşılıklı olarak birbirlerini kınamaya başladılar.

"Karşılıklı olarak birbirlerini kınamaya başladılar." Yemin etmek ve yoksulları alıkoymak hususunda biri ötekini kınamaya ve: Bu şekilde hareket etmeyi sen bize söyledin, demeye başladılar.

31

Dediler ki: "Yazıklar olsun bize! Gerçekten biz azgınlar İmişiz."

"Dediler ki: Yazıklar olsun bize! Gerçekten biz azgınlar İmişiz." Fakirlerin haklarını engellemek ve istisnada bulunmayı terketmekle isyankâr olanlarmışız, demektir. İbn Keysan dedi ki: Allah'ın nimetlerine karşı azgınlık ettik. Daha önceden atalarımızın o nimetlere şükrettiği gibi biz şükretmedik.

32

"Rabbimizin bize ondan hayırlısını ihsan etmesi umulur. Muhakkak ki biz Rabbimîzden dileyenleriz."

"Rabbimizin bize ondan hayırlısını İhsan etmesi umulur." Birbirleriyle ahitleştiler ve şöyle dediler: Eğer Allah bize ondan hayırlısını verecek olursa, yemin olsun ki, atalarımızın yaptıklarının benzerini uygulayacağız. Böylece Allah'a dua ettiler, O'na niyazda bulundular, Allah da aynı gecede onlara onun yerine ondan hayırlısını verdi. Cebrâîl'e o yanmış olan bahçeyi söküp Şam topraklarından Buzğur denilen yere koymasını ve Şam'dan bir bahçe alıp onun yerine koymasını emretti.

İbn Mes’ûd dedi ki: O insanlar ihlâsa yöneldiler. Allah da onların samimi olduklarını bildiğinden onlara "et-hayavan" denilen bir bahçeyi, öbür bahçelerinin yerine verdi. Bu bahçede bir katırın sadece tek bir salkım yüklendiği üzüm yetişiyordu.

el-Yemânî Ebû Halid dedi ki: Ben sözü edilen o bahçeye girdim. O bahçedeki herbir salkımın ayakta duran siyahi bir adamı andırdığını gördüm.

el-Hasen dedi ki: Bahçe sahiplerinin:

"Muhakkak ki biz Rabbimizden dileyenleriz" demelerinin, onların imanlarının bir neticesi mi olduğunu, yoksa müşriklere sıkıntı gelip çattığı vakit söyledikleri türden bir söz mü olduğunu bilemiyorum. O bu sözleriyle bunların mü’min olup olmadığı hususunda kanaat belirtmemiş olmaktadır.

Katade'ye bahçe sahipleri hakkında: Onlar cennetlik midir, yoksa cehennemlik midir? diye sorulmuş, O da; Sen gerçekten beni çok yoracak bir yükümlülükle karşı karşıya bıraktın, diye cevap vermiştir. Çoğunluk onların tevbe edip ihlâsa yöneldiklerini söylemiştir, Bunu da el-Kuşeyrî nakletmektedir.

"Bize... ihsan etmesi" (anlamı verilen): lâfzı genel olarak şeddesiz okunmuştur. Medineliler ve Ebû Amr ise şeddeli okumuşlardır, İki ayrı söyleyiştir.

Şöyle de açıklanmıştır: (Şeddeli okuyuşun mastarı olan) "tebdil" bir şeyi değiştirmek ya da o şeyin bizzat kendisi mevcut olmakla birlikte durumunda değişiklik yapmak demektir. (Şeddesiz okuyuşun mastarı olan) "ibdâl" ise bir şeyi kaldırıp bir başkasını onun yerine koymak demektir. Buna dair açıklamalar daha önce en-Nisâ Sûresi'nde (4/56. âyetin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

33

Azâb İşte böyledir. Âhiret azâbı ise elbette daha büyüktür. Eğer bilselerdi.

"Azâb" İbn Zeyd'den rivâyete göre dünya azâbı ve malların telef edilmesi

"işte böyledir." Şöyle de açıklanmıştır: Bu âyet Mekkelilere Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın bedduası dolayısıyla Allah onları kıtlıkla imtihan edince (hakka) dönüş için bir vaaz, bir öğüttür. Yani dünya hayatında sınırlarımızı aşan kimselere onlara yaptığımız gibi yaparız.

"Âhiret azâbı ise elbette daha büyüktür, eğer bilselerdi." İbn Abbâs dedi ki: Bu Bedir'e çıkıp Muhammed'i ve arkadaşlarını öldüreceklerine dair yemin edip, Mekke'ye de mutlaka dönüp Beyti tavaf edeceklerine, şarap içeceklerine, şarkıcı cariyeler başlarının üzerinde deflen vuracağına dair yemin etmeleri üzerine; Mekkelilere verilmiş bir misaldir. Yüce Allah, onların zannettiklerinin aksini göscerdi, onlardan kimileri esir alındı, kimileri öldürüldü, kimileri bozguna uğratıldı. Tıpkı şu bahçe sahiplerinin mahsûllerini toplamayı kararlaştırmış olarak çıkıp da maksatlarını gerçeklegtiremeden ziyana uğramış oldukları gibi.

Şöyle de denilmiştir: Bahçe sahiplerinin yoksullara vermedikleri hakkın onların ödemeleri gereken farz bir hak olma ihtimali de vardır, nafile olma ihtimali de vardır. Birincisi daha kuvvetlidir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

Şöyle de denilmiştir: Sûre Mekke'de inmiştir. Dolayısıyla Mekkelilere isabet eden kıtlığa ve Bedir savaşı hakkında yorumlanması uzak bir ihsimai olur. Ancak merhum müfessirin sûrenin baş taraflarında belirttiği gibi İbn Abbâs ve Katade'ye gfire 17. ile 33. âyetler Medine'de inmiştir. Dolayısıyla hu mın itiraz İbn Abbâs'ın az önce kaydedilen açıklamaları hakkında en azından İbn Abbâs'in anlayışı çerçevcsinde-geçerli değildir.

34

Muhakkak ki takva sahipleri için Rabbleri yanında Naîm cennetleri vardır.

"Muhakkak ki takva sahipleri için Rabbleri yanında Naim cennetleri vardır" âyetine dair açıklamalar daha önceden geçmiş bulunmaktadır. Yani şüphesiz takva sahipleri için âhirette dünya cennetlerinde (bahçelerinde) görüldüğü gibi insanın hevesini kursakça bırakmayan, şaibelerin bulunmadığa katıksız bir şekilde nimetlere gark olmaktan başka bir şeyin bulunmadığı cennetler vardır, Kureyş kâfirlerinin ileri gelenleri dünyalıktan büyük bir pay sahibi olduklarını, buna karşılık müslümanların dünyalıktan az bir paylarının olduğunu görüyorlardı. Âhirete dair sözler ve Allah'ın mü’minlere vaadettiği hususları işittiklerinde şöyle diyorlardı: Eğer Muhammed'in ve onunla birlikte bulunanların ileri sürdükleri gibi; bizim öldükten sonra dirilişimiz doğru ise, hiçbir şekilde bizim ve onların durumu ancak bu dünyadaki gibi olabilir. Onların sahip olacakları hiçbir şekilde bizden fazla olmayacaktır, onların imkânları bizden üstün olmayacaktır. Onların ulaşabilecekleri en ileri seviye bize eşit olmaktan öteye gitmeyecektir.

35

Biz müslümanları o günahkârlar gibi kılar mıyız hiç?

Bunun üzerine yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Biz müslümanları o günahkârlar gibi" o kâfirler gibi

"kılarmıyız hiç?" İbn Abbâs ve başkaları dedi ki: Mekke kâfirleri şöyle dedi: Âhirette size verileceklerden daha iyisi bize verilecektir. Bunun üzerine:

"Biz müslümanları o günahkârlar gibi kılarmıyız hiç?" âyeti nazil oldu. Sonra onları azarlayarak şöyle buyurdu:

36

Ne oldu size? Nasıl hüküm veriyorsunuz?

"Ne oldu size? Nasıl hüküm veriyorsunuz?" Böyle doğru olmayan yargıda bulunuyorsunuz? Sanki amellerin karşılığını vermek size bırakılmış ta siz de istediğiniz gibi hüküm veriyorsunuz ve müslümanlara verileceklerden daha hayırlılarının size verileceğini söyleyiveriyorsunuz.

37

Acaba sizin bir kitabınız var da ondan mı okuyorsunuz?

"Acaba sizin bir kitabınız var da ondan mı okuyorsunuz?" Yani sizin kendisinde itaatkârın isyankâr gibi olduğunu gördüğünüz bir kitabınız mı vardır?

38

Beğenip seçtiğiniz herşey mutlaka sizindir diye (Orada mı yazıyor)?

"Beğenip, istediğiniz her şey" seçtiğiniz ve arzuladığınız her şey

"sizindir diye (orada mı yazıyor)?" Anlam ise -fethalı olarak-: diye şeklindedir, fakat ondan sonra "lam" harfi geldiğinden ötürü kesreli okunmuştur. O bakımdan -lamsız olarak-: "Seni akıllı diye bildim" denilir. Buna karşılık -kesre ile- "Bildim ki şüphesiz sen akıllı bir kimsesin' denilir. Buna göre:

"Beğenip seçtiğiniz herşey mutlaka sizindir diye" anlamındaki âyette âmil "okuyorsunuz" anlamındaki fiildir ve "lam" harfinin: 'nin fethalı okunmasına engel olmuştur.

Bir görüşe göre de yüce Allah'ın;

"Okuyorsunuz" anlamındaki lâfız ile birlikte ifade tamam olmakta, sonra yeni bir ifade olarak:

"Beğenip seçtiğiniz herşey mutlaka sizindir" diye başlamaktadır. Yani o halde bu kitapta beğenip seçtiğiniz herşey size verilecektir (diye yazıyor öyle mi?) Oysa durum böyle değildir. Her iki âyetteki (37 ve 38. âyetlerdeki): “Onda" lâfzında ki iki zamir de "Kitab"a racidir.

39

Yoksa sizin bizim üzerimizde: "Ne hüküm ederseniz, muhakkak sizindir" dîye kıyâmet gününe kadar sürecek yeminleriniz mi vardır"?

Daha sonra azâbın şiddetini daha da arttırarak:

"Yoksa sizin bizim üzerimizde ne hüküm ederseniz muhakkak sizindir diye kıyâmet gününe kadar sürecek" pekiştirilmiş, sağlamlaştırılmış

"yeminleriniz" ahidleriniz, antlaşmalarınız

"mı vardır?" Âyetteki:

"Sürecek" Allah ismi ile pekiştirilmiş yeminler demektir. Yani sizlerin yüce Allah üzerinde sizi cennete sokacağına dair sağlamlaştırılmış ahitleriniz mi vurdu?

"Ne hüküm ederseniz muhakkak sizindir" âyetinde:

"Muhakkak" lâfzındaki :hemze':nin kesreli gelmesi, haberin başına "lam"ın girmiş olmasından dolayıdır. Aynı zamanda bu "yeminleriniz" anlamındaki lâfzın da sılacıdır. Halbuki mahalli itibariyle (hemzenin) nasb ile gelmesi gerekir. Kesreli gelmesi (belirtildiği üzere haberin başına) "lam' in gelmesinden ötürüdür. Nitekim: "Muhakkak sana bu vardır diye yemin ettim" denilir.

İfadenin yüce Allah'ın:

"Kıyâmet gününe kadar sürecek" âyetinde tamam olduğu, sonradan da:

"Ne hüküm ederseniz -ü halde- muhakkak sizindir diye" diye yeniden başladığı da söylenmiştir. Bu da; hayır, durum böyle değildir, demek olur.

İbn Hürmüz ise her iki yerde de soru olmak üzere

"Beğenip, seçtiğiniz herşey mutlaka sizin mi olacaktır?" (38. âyet) ile Ne hüküm verirseniz, muhakkak sizin mi olacaktır?"' diye okumuştur.

Hasan-ı Basrî "sürecek" anlamındaki lâfzı hal olarak nasb ile: diye okumuştur. Bu ya "sizindir" lâfzındaki zamirden haldir, çünkü bu "yeminlerinizde dair bir haberdir. Dolayısıyla ondan bir zamir taşımaktadır. Yahutta "üzerimizde" anlamındaki lâfzı bizzat yeminlere taalluk eden bir lâfız olarak değil de "yeminler" anlamındaki lâfzın bir sıfatı olarak kabuf etçiğimiz takdirde "üzerimizde" anlamındaki lafızda bulunan zamirden hat kabul edilir. Çünkü tıpkı ona dair haber olması halinde olduğu gibi; onda ona ait bir zamir bulunur. Bununla birlikte eğer nekre olduğu takdirde; "yeminler" lâfzından hal olması da mümkündür. Nitekim:

"Maruf bir şekilde faydalandırma vardır. Bu takva sahiplerine bir borçtur," (el-Bakara, 2/241) âyetinde yer alan: "Bir borçtur" lâfzının; Faydalandırma" lâfzından hal olmak üzere nasb olabileceğini kabul ettikleri gibi.

"Sürecek" lâfzı genellikle ötreli olarak, "yeminleriniz" anlamındaki lâfzın sıfatı olarak okunmuştur.

40

Sor onlara; buna hangileri kefildir?

Ey Muhammed

"sor onlara"; uydurma sözler söyleyenlere;

"buna hangileri kefildir?" Daha önce sözü geçen hususlara hangileri kefil olabilir? Bu da müslümanlara verilecek olan hayrın kendilerine de verileceği iddiasıdır.

"Kefil ve taahhüt edip (gerektiğinde) tazminat ödeyeceğini kabul eden kimse" demektir. Bu şekildeki açıklamayı İbn Abbâs ve Katade yapmıştır. İbn Keysan dedi ki; Burada bu lâfız delil ortaya koyan, iddiasını belgeleyen kimse, anlamındadır. el-Hasen dedi ki: Burada "kefil" rasûl demektir.

41

Yoksa onların ortakları mı var? Eğer doğru söyleyenler iseler o halde ortaklarını getirsinler.

"Yoksa onların ortakları mı var?" âyetinde ki:

"Onların... mı var" âyetinde, mı sıia (zaîd)dır.

"Ortaklar" da şahitler anlamındadır.

"Eğer" iddialarında

"doğru söyleyenler İseler, o halde ortaklarını" iddialarının doğruluğuna tanıklık edecekleri

"getirsinler."

Şöyle de açıklanmıştır: Eğer imkânları varsa haydi ortaklarını getirsinler. Buna göre bu, âciz bırakmak anlamında bir emirdir.

42

Baldırın açılacağı o günde onlar, secde etmeye davet edilecekler de edemeyecekler.

"Baldırın açılacağı o günde" âyetinde yer alan:

"O günde" lâfzında âmilin (bir önceki âyette geçen); "Getirsinler" âyeti olması mümkündür. Onlar baldırın açılacağı o günde kendilerine şefaat etmeleri için ortaklarını getirsinler, demek olur. Takdir edilmiş bir fiil ile nasb edilmesi de mümkündür. Baldırın açılacağı o günü an, demektir. Bu durumda (bir önceki âyet-i kerimenin son kelimesi olan) "doğru söyleyenler" anlamındaki lâfız üzerinde vakıf yapılır. Birinci takdire göre ise o lâfız üzerinde vakıf yapılmaz.

"Açılacağı o günde" âyeti "nûn" ile: "Açacağımız o günde" diye de okunmuştur. İbn Abbâs ise; "Baldırı açacağı o günde" diye malum bir fiil olarak okumuştur ki; o çetin halin ya da kıyâmetin baldırını açacağı o günde, demek olur.

Tıpkı Arapların: "Savaş baldırının üzerini eteklerini yukarı doğru çekerek açtı" demelerine benzer. Şair de şöyle demiştir:

"Savaştaki yiğidi ısıracak olursa savaş, o da ısırır onu

Ve eğer savaş eteklerini yukarı kaldırarak bacağım açarsa, o da açar."

Recez vezninde de şair şöyle demiştir:

"işte (savaş) bacağının üstünü açtı, siz de metanetle yürüyün

Ve savaş üzerinize sıkı geliyor, siz de sıkı durun."

Bir diğer şair şöyle demektedir:

"Kendime ve korkmama hayret ettim,

Bir de kuşların rızıkları peşinden koşmalarına.

Bacağının üstünü açmış bir seneden,

Kıpkızıl bir sene ki, eti kemiğinden soyup çıkarır."

Bir başkası da şöyle demektedir:

"Onlara baldırının üstünü açtı

Ve o apaçık kötülüğün bir kısmı göründü onlara."

Yine İbn Abbâs'tan, el-Hasen ve Ebû'l-Âl-iye'den meçhul bir fiil olarak:

"Açılacağı" diye okudukları da rivâyet edilmiştir. Bu kıraatin anlamı.- "Açılacağı" (ye ile) okuyuşun manasına râcidir. Şöyle buyurulmuş gibidir: "Kıyâmetin bir şiddetin üzerini açacağı o günde..." ötreli bir "te" ve kesreli bir "şın" ilt:: "Açacağı (açmaya başlayacağı) o günde" diye açmaya başlamayı anlatmak üzere kullanılan den gelen bir fiil olarak da okunmuştur. Kişinin üst dudağının yukarı doğru çevrildiğini anlatmak üzere: "Adam üst dudağını yukarı doğru büktü" ifadesi de buradan gelmektedir. Bu şekilde yapan kimseye de -ism-i fail denilir.

İbnu'l-Mübarek dedi ki: Bize Üsame b. Zeyd haber verdi. O İfirime'den, o İbn Abbâs'tan. Yüce Allah'ın:

"Baldırın açılacağı o günde" âyeti hakkında dedi ki: Bu aşın keder ve zorluğun üzeri açılacağında... (demektir.) Bize İbn Cureyc haber verdi, o Mücahid'den dedi ki: İşin ileri derecede çetin ve son derece ciddi ve sıkılığının açılacağı... (demektir.) Mücahid dedi ki: İbn Abbâs dedi ki: Bu, kıyâmet günündeki en çetin saat olacaktır.

Ebû Ubeyde dedi ki: Savaş ve iş çetin ve şiddetli bir hal aldığı vakit: "İş baldırını açtı" denilir. Bu tabirin asıl dayanağı ise, ciddiyete ve gayrete ihtiyaç olan bir işe düşen bir kimse baldırının üzerini açar. O bakımdan baldır ve üzerinin açılması, zorluk ve şiddetli zamanları anlatmak için istiare olarak kullanılmıştır.

Şöyle de açıklanmıştır: Bir şeyin baldın, bacağı onu ayakta tutan aslını, esasını teşkif eder. Ağacın sapı (bacağı yani gövdesi) ve insanın bacağı gibi. Yani işin esasının açılıp, bütün İşlerin gerçek durumu ve esası ortaya çıkacağı o günde... demek olur.

Cehennemin baldırının üzerinin açılacağı diye açıklandığı gibi. Arşın bacağının üzerinin açılacağı diye de açıklanmıştır. Bir başka açıklamaya göre de bununla ecelin yaklaşıp, bedenin zayıf düşeceği vakti kastetmektedir. Yani hasta olan kimse zayıflığını görmek üzere bacağının üzerini açacak, müezzin onu namaza çağıracak fakat o yerinden kalkıp dışarı çıkacak gücü bulamayacak.

Yüce Allah'ın bacağının üzerini açacağına dair gelen rivâyete gelince, şüphesiz ki yüce Allah azalardan ve üstünü açıp kapatmaktan yüce ve münezzehtir. Bunun anlamı işinin oldukça büyük, azametli olan bazı yanlarını açığa çıkarması şeklindedir. Nurunu açıp göstereceği diye de açıklanmıştır.

Ebû Mûsa'nın Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan rivâyetine göre yüce Allah'ın:

"Baldırın açılacağı" âyeti hakkında şöyle buyurmuştur: "O pek büyük bir nurun üzerini açacak, onlar da onun için secdeye kapanacaklardır." Ebû Ya'lâ, Müsned, XIII, 269; Heysemî, Mecmu', VII, 12S - hadisin senedindeki Ravh 1>, Cenahın Dvıhaym tarafından olan sika kahul edilmekle birlikte, "pek kuvvetli değildir dediğini, geri kalan râvilerinin sika olduğunu kaydetmektedir.

Ebû’l-Leys es-Semerkandî Tefsir'inde dedi ki: Bize el-Halil b. Ahmed anlattı, dedi ki, bize İbn Menî' anlattı dedi ki, bize Hudbe anlattı dedi ki, bize Hammâd b. Seleme anlattı. O Adî b. Zeyd'den, o Umarc el-Kuraşi'den, o Ebû Burde b. Ebî Mûsa'dan dedi ki: Bana babam anlattı, dedi ki: Rasûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ı şöyle buyururken dinledim; "Kıyâmet gününde herbir kavme dünyada iken tapındıkları şeyin timsali gösterilir. Herbir kavim neye ibadet ediyor idiyse ona doğru gider. Sonunda tevhid ehli geriye kalır. Onlara siz neyi bekliyorsunuz, herkes gitti, denilir. Onlar: Bizim dünyada iken kendisini görmediğimiz halde ibadet ettiğimiz bir Rabbimiz vardı derler.

Peki onu görecek olursanız tanır mısınız denilecek, onlar: Evet diyecekler. Bu sefer:

Onu görmediğiniz halde onu nasıl tanıyacaksınız denilir. Şöyle derler: Onun hiçbir benzeri yoktur. Bu sefer onlara hicabı açar, onlar yüce Allah'a bakarlar. Onun için secdeye kapanırlar. Geriye sırtları tıpkı ineklerin boynuzlarını andıran birtakım kimseler kalacak, onlar yüce Allah'a bakacaklar, secde etmek isteyecekler fakat buna güçleri yetmeyecek. İşte yüce Allah'ın: "Baldırın açılacağı o günde onlar secde etmeye davet edilecekler de edemeyecekler" âyeti bunu anlatmaktadır. Yüce Allah şöyle diyecek: "Kullarım başlarınızı kaldırın. Ben sizden herbir kimseye bedel (fidye) olmak üzere yahudilerden ve hristiyanlardan birisini cehenneme koydum." Ebû Burde dedi ki: Ben bu hadisi Ömer b. Abdu'l-Aziz'e naklettim, şöyle dedi: Kendisinden başka hiçbir ilâh olmayan Allah hakkı için söyle! Gerçekten bu hadisi baban mı sana nakletti? Ben de ona üç defa yemin ettim. Ömer dedi ki; Ben tevhid ehli hakkında bundan daha çok sevdiğim bir hadis dinlemiş değilim, Ebul-Leys es-Semerkandî, Bahru’l-Ulum, III, 395; el-Lâlekâî, İtikadu Ehli's-Sünne, Riyâd, 1402, III, 479-480; Muhammed b. Nasr el-Mervezî, Ta'zimu Kadri's-Salât, I, 309-310

Kays b. es-Seken dedi ki: Abdullah b. Mesud, Ömer b. el-Hattâb'ın huzurunda hadis naklederek dedi ki: Kıyâmet gününde insanlar âlemlerin Rabbi huzurunda kırk yıl süreyle gözlerini semaya dikmiş olarak, çıplak ayaklı, elbisesiz, terleri çenelerine kadar varmış halde duracaklar. Allah kırk yıl boyunca onlarla konuşmayacak, onlara bakmayacak. Sonra bir münadi şöyle seslenecek: Ey insanlar! Sizi yaratan, size şekil veren, sizi öldüren, sizi dirilten, sonra da O'ndan başkasına ibadet ettiğiniz Rabbinizin, herbir kavmi veli edindikleri (tapındıkları) mabudları ile başbaşa bırakması adaletli bir iş olmaz mı? Onlar: Evet diyecekler. (Abdullah b. Mesud devamla) dedi ki: Herbir kavme Allah'tan başka dünyada iken ibadet ettikleri kaldırılır. Bu mabudları kendilerini cehenneme götürünceye kadar onların arkasından giderler.

Geriye müslümanlarla, münafıklar kalır. Onlara: Herkes gitti, siz gitmeyecek misiniz denilir. Onlar: Rabbimiz gelinceye kadar (buradayız), diyecekler. Peki O'nu tanır mısınız? diye sorulacak, onlar: Bize kendisini tanıtırsa, biz de O'nu tanırız. (İbn Mes’ûd) dedi ki; İşte o vakit baldırın üzerini açacak, onlara tecelli edecek. O'na ihlasla ibadet etmiş olanlar secdeye kapanıverecekler. Münafıklar ise sırtlarında âdeta demir çubukları varmışçasına secde edemeden kalacaklar. Onlar cehenneme götürülecek, diğerleri (mü'mînler) ise cennete gireceklerdir. İşte yüce Allah'ın;

"Onlar secde etmeye davet edilecekler de edemeyecekler" âyeti bunu anlatmaktadır. Taberi, Câmiu'l-Beyân, XXIX, 40

43

Gözleri önlerine eğilmiş, kendilerini de bir zillet kaplamış olarak. Halbuki onlar sapasağlam iken secdeye çağırılıyorlardı.

"Gözleri önlerine eğilmiş... olarak" zelil ve mütevazı bir halde demektir.

"Önlerine eğilmiş... olarak" lâfzı hal olarak nasbedilmiştir.

"Kendilerini bir zillet kaplamış" olacaktır. Çünkü mü’minler başlarını ve yüzlerini kaldırdıklarında kardan da daha beyaz olacaktır. Münafıklarla kâfirlerin ise yüzleri katrandan daha da kara bir renk alacak şekilde kararacaktır.

Derim ki: Ebû Mûsa ile İbn Mes’ûd'un rivâyet ettikleri hadisleri mana itibariyle Sahih-i Müslim'de Ebû Said el-Hudri'den ve başkaları tarafından gelen rivâyetlerle sabittir, Buhâri, IV, 1671-1672, VI, 2706-2707; Müslim, I, 167-170

"Halbuki onlar" dünyada

"sapasağlam iken" sağlık ve afiyet içindeyken

"secdeye çağrılıyorlardı."

İbrahim et-Teymî dedi ki: Onlar ezan ve kamet ile (namaza) çağırıldıkları halde bu çağrıya uymayı kabul etmiyorlardı.

Said b. Cubeyr dedi ki: Onlar:

"Haydi felâha" nidasını işitiyorlar fakat buna icabet etmiyorlardı,

Ka'b el-Ahbâr dedi ki: Allah'a yemin ederim ki, bu âyeti kerîme cemaatlerden geri kalan kimseler dışında, kimse hakkında inmiş değildir.

Yani onlar şeriatte kendilerine yöneltilmiş teklifi emirlerle (secdeye davet ediliyorlardı) diye de açıklanmıştır. Anlam birbirine yakındır. el-Bakara Sûresi'nde (2/43. âyet, 12. başlıkta) cemaatle namaz kılmanın vücubuna dair açıklamalar geçmiş bulunmaktadır. er-Rabî' b. Haysem felç olmuştu. Bununla birlikte iki kişi arasında tutunarak mescide gidiyordu. Ey Ebû Zeyd evinde namaz kılsan olmaz mı? Şüphesiz bu senin için bir ruhsattır, denilince şöyle dedi: "Haydin felâha" sesini işiten herkes yüzüstü emekleyerek dahi olsa o çağrıya icabet etsin.

Said b. el-Müseyyeb'e şöyle soruldu: Târık seni öldürmek istiyor, ortadan kaybol. Şöyle dedi: Allah'ın da bana güç yetiremeyeceği bir şekilde mi? Ona: Evinde otur denilince, o: Ben "haydi felâha" nidasını duyacağım da ona cevap vermeyeceğim öyle mi?

44

Artık Beni bu sözü yalanlayanlarla başbaşa bırak! Biz onları bilmeyecekleri bir yerden derece derece azaba yaklaştıracağız.

"Artık beni bu sözü" es-Süddîye göre Kur'ân'ı, kıyâmet günü de denilmiştir

"yalanlayanlarla başbaşa bırak!" Beni onlarla başbaşa bırak!

"Yalanlayanlarla" lâfzında ki:

"larla" mef'ûlün meali yahutta;

"beni... bırak" fiilindeki mütekellhn zamire atfedilmiştir.

Bu âyet Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a bir tesellidir. Yani onları cezalandıracak olan Benim, onlardan Ben intikam alacağım. Daha sonra şöyle buyurmaktadır:

"Biz onları bilmeyecekleri bir yerden derece derece azaba yaklaştıracağız." Bu; onları kendileri bilmeksizin, gafilken azâb ile yakalayacağız, demektir. Bu sebeple Bedir gününde azaba uğradılar.

Süfyan es-Sevrî dedi ki: Onlara dört bir yandan nimetlerimizi verecek ve şükretmeyi unutturacağız. el-Hasen dedi ki: Kendisine ihsan edilmek suretiyle derece derece azaba yaklaştırılan nice kimseler, kendisine övgülerle fitneye maruz kalan nice kimseler, günahları örtülmek suretiyle aldanışa kapılan nice kimseler vardır.

Ebû Ravk dedi ki: Onlar herbir günah işlediklerinde biz onlara bir başka nimet veririz ve onlara mağfiret dilemeyi unuttururuz.

İbn Abbâs dedi ki: Biz onlara karşı tuzak kuracağız. Şöyle de açıklanmıştır; Bu onları azar azar azaba yaklaştırmakla ve onlara azâbı ansızın göndermemekle olur. Bir hadiste belirtildiğine göre İsrailoğullarındân bir kişi şöyle demişti: "Rabbim ben sana nicedir isyan ettiğim halde, sen beni cezalandırmıyorsun? Bunun üzerine yüce Allah onların dönemlerindeki peygambere vahyederek: Ona de ki: Benim senin üzerinde nice azabım var ki sen bunun farkında bile değilsin. Gözlerinin donması, kalbinin katılaşması, Benim seni derece derece azaba yaklaştırmamdır, senin için bir cezadır eğer aklını kullanacak olursan, anlarsın" diye buyurdu.

"İstidrâc: Derece derece azaba yaklaştırmak" acilen ceza vermemektir. Asıl anlamı tedricî bir şekilde bir halden bir hale nakletmek, aktarmak demektir. (Basamağa) "derece" denilmesi de buradan gelmektedir. Derece, bir konumdan sonraki bir diğer konumdur. "Filan kişi filanın yanında bulunanları azar azar çıkardı" demektir. (......) ile aynı anlamda olup "onu bu işe tedrici olarak yaklaştırdı, kendisi de yaklaştı" demektir.

45

Ben onlara mühlet veriyorum. Muhakkak Benim onlara karşı tedbirim sapasağlamdır.

"Ben onlara mühlet veriyorum." Onlara süre tanıyor, sürelerini uzatıyorum. " Bir zaman süresi" demektir. "Allah ona süresini uzattı" anlamındadır, " Gece ve gündüz"e denilir.

"Ben onlara mühlet veriyorum" âyetinin, acilen onları öldürmüyorum anlamında olduğu da söylenmiştir ki; anlam birdir. Buna dair açıklamalar daha önce el-A'raf Sûresi'nde (7/182-183. âyetlerin tefsirinde) geçmiş bulunmaktadır.

"Muhakkak Benim onlara karşı tedbirim sağlamdır." Yani, şüphesiz ki Benim azabım pek güçlü ve çetindir. Kimse Benden kurtulamaz.

46

Yoksa sen onlardan bir ücret mi istiyorsun da onlar da bir borçtan dolayı ağır bir yük altında mı bırakıldılar?

Bu âyetle, tekrar daha önce zikredilen:

"Yoksa onların ortakları mı var?"' (41. âyet) âyetine dönmektedir. Yani sen kendisine davet ettiğin Allah'a îman etmek karşılığında kendilerinden bir mükâfat mı arıyorsun? Bundan dolayı onlar kendilerini böyle bir borç sebebiyle, malı karşılıksız vermek kendilerine ağır geldiğinden Ötürü, ağır bir borç yükü ile mi karşı karşıya hissediyorlar. Yani bu hususta onların üzerinde herhangi bir yükümlülük yoktur. Aksine onlar sana bey'at ettikleri takdirde yeryüzünün hazinelerini ellerine geçirecekler ve Naîm cennetlerine ulaşacaklardır.

47

Yoksa gayb onların yanındadır da onlar mı yazıyorlar?

"Yoksa gayb" kendileri için gayb olanların bilgisi

"onların yanındadır da onlar mı yazıyorlar?"

Şöyle de açıklanmıştır: Söyledikleri bu sözler onlara vahiy yoluyla mı indiriliyor?

İbn Abbâs'tan nakledildiğine göre burada gayb Levh-i mahfuz'dur. Onlar sana karşı söyledikleri bu sözleri oradaki (Levh-i Mahfuz'daki) bilgilerden alıp kendilerinin sizden faziletli olduğunu, herhangi bir şekilde cezalandırılmayacaklarını mı yazıyorlar?

"Yazıyorlar?" âyetinin kendileri için istedikleri hükmü mü veriyorlar, anlamında olduğu da söylenmiştir.

48

Artık Rabbinin hükmüne sabret ve o balık sahibi gibi olma. Hani o gamla dolu dolu dua etmişti.

"Artık Rabbinin hükmüne" O'nun kaza ve takdirine

"sabret!" Burada hüküm, kaza (ve takdir) demektir. Şöyle de açıklanmıştır: Rabbinin sana yüklediği risaletini tebliğ etme hükmünü yerine getirmek üzere sabret, sebat göster.

İbn Bahr dedi ki: Rabbinin yardımı gelinceye kadar sabret.

Katade: Acele etme ve (acelecilik ederek Rabbinî) gazaplandırma! Sana yardımın gelmesi kaçınılmaz bir şeydir.

Âyetin "cihadı emreden" kılıç âyeti ile nesholduğu da söylenmiştir.

"Ve o balık sahibi" Yûnus (aleyhisselâm)

"gibi olma." Yani gazap etmekte tahammül edemeyip acelecilik etmekte ona benzeme!

Katade dedi ki: Yüce Allah Peygamberini (salat ve selam ona) teselli etmekte, ona sabır göstermesini ve balık sahibi gibi acele etmemesini emretmektedir. Ona dair haberlerin geçtiği Yûnus Sûresi'nde (10/98. âyetin tefsirinde), el-Enbiyâ Sûresi'nde (21/87-88. âyetlerin tefsirinde) ve es-Sâffât Sûresi'nde (37/139-144. âyetlerin tefsirinde) geçtiği gibi.

"Zû: Sahip" lâfzı ve "sahip" ile izafet yapılması arasındaki fark, Yûnus Sûresi'nde geçmiş bulunmaktadır. Tekrarlamanın anlamı yoktur.

"Hani o gamla dolu dolu dua etmişti." Yani balığın karnında iken:

"Senden başka ilâh yoktur. Seni tenzih ederim. Gerçekten ben zulmedenlerden oldum." (el-Enbiyâ, 21/87) diye dua etmişti.

"Gamla dolu dolu" âyeti keder (gam) ile dolu dolu, demektir. Üzüntü (kerb) diye de açıklanmıştır. Birincisi İbn Abbâs ve Mücahid'in, ikincisi Atâ ve Ebû Malik'in görüşüdür.

el-Maverdî dedi ki: Aralarındaki farka gelince; gam kalpte, üzüntü (kerb) ise nefeste olur.

Bunun mahbus anlamında olduğu da söylenmiştir. Çünkü:

"Hapsetmek" demektir, "(...........): Filan kişi öfkesini hapsetti (yuttu)" tabiri de buradan gelmektedir. Bu açıklamayı da İbn Bahr yapmıştır.

Bunun; nefesinin geçtiği yeri (kazm) yakalanmış, sıkılmış anlamında olduğu da söylenmiştir ki bu açıklamayı da el-Müberred yapmıştır. Bu ve daha başka açıklamalar bundan önce Yusuf Sûresi'nde (12/84. âyet, 3. başlıkta) geçmiş, bulunmaktadır.

49

Eğer ona Rabbinden bir nimet erişmemiş olsa idi, bomboş bir çöle kınanmış halde atılacaktı.

"Eğer ona Rabbinden bir nimet erişmemiş olsa idi" âyetindeki:

"Ona eriş(me)miş..," şekli genelin okuyuşudur. Ancak İbn Hürmüz ve el-Hasen "dal" harfini şeddeli olarak: diye okumuşlardır ki; bu da ondaki "te" harfinin "dal" harfine idgam edildiği müzari bir fiildir. Âyet halin hikayesi takdirindedir. Eğer onun hakkında ona bir nimet ulaştı denilmeyecek olsaydı (denilmesi takdir edilmemiş olsaydı); denilmiş gibidir. İbn Abbâs ve İbn Mes’ûd; mushaftaki resimden (asıl yazılıştan) farklı olarak; diye okumuşlardır.

"Ona... erişti" mazi ve müzekker bir fiil olup, (müennes olan) nimet onun failidir. (Müennes gelmesi gerektiği halde fiilin müzekker geliş sebebi) "nimet" lâfzının müennesliğinin hakiki olmayışından ötürüdür. (........) kıraati (İbn Abbâs ve İbn Mes’ûd'un okuyuşu) ise, nimetin lâfzına uygun olarak gelmiştir.

Buradaki "nimefin anlamı hususunda farklı açıklamalar vardır. Peygamberlik olduğu söylenmiştir. Bu ed-Dahhak'ın görüşüdür. Önceden yapmış olduğu ibadet olduğu da söylenmiştir. Bu da İbn Cubeyr'in görüşüdür.

Onun:

"Senden, başka ilâh yoktur, seni tenzih ederim. Gerçekten ben zulmedenlerden oldum" (el-Enbiyâ, 21/87) şeklindeki duası olduğu da söylenmiştir. Bu açıklama da İbn Zeyd'e aittir.

Yüce Allah'ın onun üzerindeki nimetinin balığın karnından onu çıkartmak olduğu da söylenmiştir ki; bu da İbn Bahr'ın görüşüdür.

Rabbinden gelen bir rahmet demektir diye de açıklanmıştır, Yüce Allah ona merhamet buyurmuş ve tevbesini kabul etmişti.

"Bomboş bir çöle kınanmış halde atılacaktı." Yani kınanmış olarak atılacaktı; fakat kınanmaksızın hastalıklı bir şekilde atıldı. İbn Abbâs'ın görüşüne göre;

"kınanmış"; "Kınayıcı" anlamındadır. Ebû Bekr b. Abdullah; günah işlemiş olarak diye açıklamıştır.

"Kınanmış" hertürlü hayırdan uzaklaştırılmış anlamında olduğu da söylenmiştir,

"Çöl" dağı ve örtecek ağacı bulunmayan düzlük, geniş arazi demektir.

Şöyle de açıklanmıştır: Şayet Allah'ın onun üzerindeki lütfü bulunmamış olsaydı, kıyâmet gününe kadar balığın karnında kalacaktı, Sonra da kınanmış olarak kıyâmetin düz arazisine (Mahşer yerine) atılmış olacaktı. Buna da yüce Allah'ın şu âyeti delil teşkil etmektedir:

"Eğer o, gerçekten teşbih edenlerden olmasaydı, diriltilecekleri güne kadar (balığın) karnında kalırdı elbet." (es-Sâffât, 37/143-144)

50

Sonra Rabbi onu seçti de onu salihlerden kıldı.

"Sonra Rabbi onu seçti de onu salihlerden kıldı." İbn Abbâs dedi ki: Allah tekrar ona vahiy göndermeye başladı. Hem kendisi, hem kavmi hakkında onu şefaatçi kıldı, tevbesini kabul etti. Onu yüzbin ya da daha fazla kimseye peygamber olarak göndermek suretiyle salihlerden kıldı.

51

Gerçek şu ki; o kâfirler Zikri işittiklerinde neredeyse gözleri ile seni devireceklerdi. Bir de: "Muhakkak ki o, bir delidir" diyorlar.

"Gerçek şu ki, o kâfirler" âyetindeki:

"Gerçek şu ki" lâfzı şeddelisinden şeddesiz gelmiştir,

"...Gözleri ile seni devireceklerdi" seni ifsâd edeceklerdi.

Bu âyetle Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a aşırı düşmanlıklarını haber vermekte, onların ona nazar ederek musibete uğratmalarını istediklerini bildirmektedir. Kureyşlilerden birtakım kimseler ona bakarak: Biz ne onun gibisini, ne de onun getirdiği delillerin bir benzerini gördük, dediler.

Esedoğullarının nazarları oldukça değen kimseler olduğu söylenmektedir. Öyle ki semiz bir inek yahut semiz bir dişi deve onlardan birisinin yanından geçti mi ona bakar, sonra da: Ey cariye şu zembili ve dirhemi al da bu devenin etinden bize getir, diyordu. Aradan fazla zaman geçmeden hemen ölmek üzere yere yıkılır ve kesiliveriyordu.

el-Kelbî dedi ki; Araplardan bir kimse iki ya da üç gün hiçbir şey yemeksizin durur, sonra da çadırın yan tarafına kaldırılır, önünden develer ya da koyunlar geçince: Ben bugün gibi bundan daha güzel deve ya da koyun görmüş değilim, derdi. Aradan fazla geçmeden hemen onlardan bir miktar ölü olarak yere yıkılıverirdi. İşte kâfirler böyle bir kimseden Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'a nazar etmesini İstediler. O da onların bu isteklerini kabul etti. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) yanından geçince, şu beyiti okudu:

"Senin kavmin seni bir efendi kabul ediyor(lar)dı,

Artık, ben seni nazar değmiş bir efendi olduğunu görüyorum."

Yüce Allah Peygamberini nazarına karşı korudu ve:

"Gerçek şu ki; o kâfirler... neredeyse gözleri ile seni devireceklerdi" âyeti nâzil oldu Buna yakın bir rivâyeti el-Maverdî zikretmiştir.

Araplardan herhangi bir kimse bir diğerine -malında ya da canında- nazar etmek istediği vakit üç gün süre ile aç kalır, sonra onu ve malını görerek şöyle derdi: Allah'a yemin ederim bundan daha güçlü bir kimse, daha kahraman, bundan daha malı çok, daha güzel hiçbir kimse görmedim. Böylece nazarı ona değer ve kendisi de, malı da yok olur giderdi. İşte yüce Allah bunun üzerine bu âyet-i kerimeyi indirdi.

el-Kuşeyrî dedi ki: Ancak bu tartışılır bir konudur. Çünkü nazarın değmesi ancak güzel bulmak ve beğenmekle birlikte sözkonusu olur. Tiksinmek ve nefret etmekle birlikte değil. Bundan dolayı yüce Allah:

"Bir de: Muhakkak ki o bir delidir, diyorlar" diye buyurmaktadır. Yani onlar senin Kur'ân okumakta olduğunu gördüklerinde senin deli olduğunu söylüyorlar.

Derim ki: Müfessirlerle, dilcilerin açıklamaları zikrettiğimizin doğruluğunu ve ona bakmaktan maksatlarının onu öldürmek olduğunu göstermektedir. Bir şeyden hoşlanmamak, öldürecek kadar düşmanca nazarın ona isabet etmesine engel değildir.

İbn Abbâs, İbn Mes’ûd, el-A'meş, Ebû Vâil ve Mücahid:

"Seni devireceklerdi" anlamındaki âyeti: "Canının çıkmasına sebeb olacaklardı" yani seni helâk edeceklerdi, öldüreceklerdi diye okumuşlardır. Ancak tefsir olmak üzere böyle okunmuş olup "Canı çıktı, canını çıkardr kullanımından gelmektedir. Medineliler ise "ye" harfini üstün olarak: diye diğerleri ise ötreli okumuşlardır. Her ikisi de aynı anlamda iki ayrı söyleyiştir. Bir kimseyi kenarda tutup, uzaklaştırmayı anlatmak üzere -mazi ve muzari olarak-: denildiği gibi, da denilir. Mastarı: ...diye gelir, "Başını traş etti" eder demektir.

da aynı anlamdadır. "ile Cimada bulunmadan önce inzal eden kimse" demektir. Bu açıklamayı el-Cevherî ve başkaları nakletmiştir.

O halde kelime, bir kenara bırakmak, izale etmek demektir. Bu ise Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) hakkında ancak onun helâk oluşu ve ölümü ile sözkonusu olabilir.

el-Herevî dedi ki: Onlar gözleriyle sana nazar edip, duruyorlar. Böylelikle seni sana besledikleri düşmanlıkları sebebiyle Allah'ın seni yerleştirmiş olduğu o üstün makamından kaydırmak, devirmek istiyorlar, demek istemektedir.

İbn Abbâs dedi ki: Onlar gözleriyle sana nüfuz etmek (senin içine etki etmek) istiyorlar. Nitekim ok içe işlediği vakit ile denilir. Mücahid'in görüsü de budur. Yani onlar sana ileri derecede nazar ettiklerinden ötürü seni delip içine kadar işliyorlar.

el-Kelbî: Seni yere yıkıyorlar, diye açıklamıştır. Yine ondan es-Süddî ve Said b. Cübeyr'den şöyle açıkladıkları nakledilmiştir: Seni asaleti tebliğ etmek görevinden alıkoymak istiyorlar.

el-Avfî: Seni yere yıkıyorlar. el-Müerric: Seni yerinden kaydırıyorlar, en-Nadr b. Şumeyl ve el-Ahfeş: Seni fitneye düşürüyorlar.

Abdu’l-Aziz b. Yahya: Sana ileri derecede hiddetle, yan yan bakıyorlar. İbn Zeyd: Sana dokunuyorlar (delirtmek istiyorlar). Cafer es-Sadık: Seni yiyorlar. el-Hasen ve İbn Keysan: Seni öldürüyorlar diye açıklamışlardır. Bu da göz ucuyla beni devirdi, gözüyle beni öldürdü, tabirlerine benzemektedir. Şair şöyle demiştir:

"Gözlerin, göz ucuyla sana yıkıcı bir şekilde bakması seni yere düşürüyor,

Fakat ok atanın attığı okun uçları sana karşı köreliyor."

Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Bir mecliste karşılaştılar mı, karşılıklı bakışırlar birbirlerine

Ayakların bastığı yerleri kaydıran bakışlarla."

Anlamın şöyle olduğu da söylenmiştir: Onlar sana öyle bir düşmanlıkla bakıyorlar ki, nerdeyse seni yere yıkacaklardır.

Bütün bunlar anlam itibariyle daha önce yaptığımız açıklama çerçevesindedir. Toparlayıcı anlam: Sana nazar değdiriyorlar şeklindedir. Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.

52

"Halbuki o, ancak âlemler için bir öğüttür."

Yani Kur'ân-ı Kerîm ancak âlemler için bir öğüttür. Muhammed, ancak kendisi ile öğüt alacakları âlemler için bir öğüttür diye de açıklanmıştır.

olduğu da söylenmiştir ki; maksat Kur'ân-ı Kerîm'dir. Nitekim yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"Muhakkak o sana ve senin kavmine büyük bir şeref'(zikr)dir." (ez-Zuhruf, 43/44)

Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) da aynı şekilde bütün âlemler için bir şereftir. Ona uymak ve ona îman etmekle şerefyâb olmuşlardır.

(Kalem Sûresi'nin tefsiri burada sona ermektedir. Başarıya ulaştıran Allah'tır).