5

Semâdan Zemine (yukarıdan aşağıya) emri tebdir eder, sonra da o ona urûc eyler: bir günde ki, mikdarı sizin sayınızdan bin sene eder

(.......) Semâdan Arza: Gökten Yere, yukarıdan aşağıya emri tedbir eder - ya'ni onun Arşte istivası, Tevrattan zannedildiği gibi dinlenmek ma'nasına değil, emri tedbir ile icrayı ahkâm ve saltanat ma'nasınadır.

TEDBİR, bir işin arkasını görerek ona göre gereğini ta'yin etmektir. Allahü teâlânın tedbiri ise hikmetine göre irade buyurmasıdır. Şu halde burada emir, umurun müfredi olarak şein ma'nâsınadır.

Ya'ni Dünyanın işini Melâike gibi Semavî esbab ve kuvâ ile yukarıdan aşağı indirmek suretiyle tedbir ve idare eder. (.......) sonra da emir ona çıkar - bu suretle bir emir, bir şein başladığı noktaya rücu' eden bir devr ile hıtam bulup kalkar, yalnız ılmi ilâhîde sâbit kalır (.......) bir günde ki, ba'zıları bunu yalnız uruca tealluk ettirmişlerse de muhtar olan hem «yüdebbir» hem «ya'ruc» fiıllerinin ikisine birden tenazu' tarikıle teallukudur.

Ya'ni o emrin inmesi ve çıkması öyle bir günde, o kadar bir zamanda olur ki, (.......) mıkdarı sizin saydıklarınızdan bin sene eder - demek bir iradei ilâhiyyenin hukmü olan bir emir, bir şein, bir hadîse ba'zan böyle bin senelik bir devr ile biter. Onun bir günü böyle büyük bir devir teşkil eder. Onun için Gökleri ve Yeri altı günde yarattı denildiği zaman o günleri alel'âde günler zannetmemelidir. Sûre-i «Mı'rac» da geleceği üzere bunun elli bin sene edeni de vardır. Demek ki, bin sene denilmesi misal tarikıledir.

Yâhud ba'zı müfessirînin dedikleri vechile bin ta'biri uzun bir devirden kinayedir. Binaenaleyh daha az ve daha çok olmasına mani' değildir.